Научная статья на тему 'ЯНГИЛАНАЁТГАН ЎЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ'

ЯНГИЛАНАЁТГАН ЎЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

46
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / кластер / таълим кластери / инновацион кластер / тизим / ўзгариш / янгиланаѐтган жараѐн / инсон капитали. / образование / кластер / образовательный кластер / инновационный кластер / система / изменение / возобновляемый процесс / человеческий капитал.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Барҳаѐтжон Кодиров

Маълумки, ҳозирги мураккаб, ночизиқли оламда таълим тизимини тубдан такомиллаштириш, олий маълумотли мутахассислар тайѐрлашнинг мақсадли йўналишларини аниқлаш барча давлатлар учун муҳим ҳисобланади. Айниқса, дунѐнинг ривожланган мамлакатларида иқтисодий соҳани ривожлантириш ва таълим тизимини такомиллаштириш мақсадида кластерли ѐндашув кенг қўлланилмоқда. Ушбу мақолада янги Ўзбекистонда таълим тизимига кластерли ѐндашувни тадбиқ этишнинг фалсафий масалалари ѐритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФИЛОСОФСКИЙ АНАЛИЗ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО КЛАСТЕРА В ОБНОВЛЕНИИ УЗБЕКИСТАНА

Известно, что в современном сложном, нелинейном мире всех странах важно кардинально улучшить систему образования, определить целевые направления подготовки высокообразованных специалистов. Особенно в развитых странах мира кластерный подход широко используется для развития экономики и улучшения системы образования. В статье рассматриваются философские вопросы реализации кластерного подхода к системе образования в новом Узбекистане.

Текст научной работы на тему «ЯНГИЛАНАЁТГАН ЎЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ»

ЯНГИЛАНАЁТГАН УЗБЕКИСТОНДА ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИНИНГ

ФАЛСАФИЙ ТАХЛИЛИ

Бар^аётжон Кодиров

Кукон давлат педагогика институти катта укитувчиси

Аннотация: Маълумки, хрзирги мураккаб, ночизикли оламда таълим тизимини тубдан такомиллаштириш, олий маълумотли мутахассислар тайёрлашнинг максадли йуналишларини аниклаш барча давлатлар учун му^им хисобланади. Айникса, дунёнинг ривожланган мамлакатларида иктисодий сохдни ривожлантириш ва таълим тизимини такомиллаштириш максадида кластерли ёндашув кенг кулланилмокда. Ушбу маколада янги Узбекистонда таълим тизимига кластерли ёндашувни тадбик этишнинг фалсафий масалалари ёритиб берилган.

Таянч сузлар: таълим, кластер, таълим кластери, инновацион кластер, тизим, узгариш, янгиланаётган жараён, инсон капитали.

ФИЛОСОФСКИЙ АНАЛИЗ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО КЛАСТЕРА В

ОБНОВЛЕНИИ УЗБЕКИСТАНА

Аннотация: Известно, что в современном сложном, нелинейном мире всех странах важно кардинально улучшить систему образования, определить целевые направления подготовки высокообразованных специалистов. Особенно в развитых странах мира кластерный подход широко используется для развития экономики и улучшения системы образования. В статье рассматриваются философские вопросы реализации кластерного подхода к системе образования в новом Узбекистане.

Ключевые слова: образование, кластер, образовательный кластер, инновационный кластер, система, изменение, возобновляемый процесс, человеческий капитал.

PHILOSOPHICAL ANALYSIS OF THE EDUCATIONAL CLUSTER IN

THE UPDATE OF UZBEKISTAN

Abstract: It is known that in the modern complex, non-linear world of all countries, it is important to radically improve the education system, to determine the target areas for training highly educated specialists. Especially in the developed

countries of the world, the cluster approach is widely used to develop the economy and improve the education system. The article discusses the philosophical issues of the implementation of the cluster approach to the education system in the new Uzbekistan.

Keywords: education, cluster, educational cluster, innovation cluster, system, change, renewable process, human capital.

Бугунги мураккаб, ночизикди оламда таълим тизимининг марказида инсон капитали, уни тугри таксимлаш, ундан самарали фойдаланиш ва максадли йуналтириш долзарб ахамиятга эга. Айникса, таълим тизимини тубдан такомиллаштириш, олий маълумотли мутахассислар тайёрлашнинг максадли йуналишларини аниклаш, унда мактабгача, умумий урта ва олий таълим тизимини жамиятнинг барча манфаатдор томонлари, таълим жараёнининг барча субъектлари билан яхлит бир бутунликда бугунги кун талаблари асосида ташкил этиш хамда таълимнинг тулик узлуксизлигига эришиш олдимизда турган мухим вазифалардандир.

Шу сабабли хам Янгиланаётган Узбекистонда минтакавий олий таълим муассасаларининг ракобатбардошлигини ривожлантириш йуналишларидан бири бу таълим кластерини ташкил этишдир. Албатта бунда биз аввало "таълимнинг барча бугинларини ислох килишни бошладик" [1, 10]. Дархакикат, республикамизда илм-фан ва таълим, таълим ва ижтимоий-иктисодий хаёт муносабатларига алохида эътибор берилмокда.

Хуш кластер нима? Таълим кластерининг фалсафий мохияти кандай?

Кластер (инглизча - туплаш, концентрация) турли хил нарсалар ёки одамларнинг гурухи, бирлашмасидир [2, 31]. Демак, кластер бу корхоналар бирлашмаси, ускуналар, бутловчи кисмлар етказиб берувчилар, ихтисослаштирилган ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш хизматлари, тадкикот ва таълим ташкилотлари худудий якинлик ва товарларни ишлаб чикариш ва сотишда функционал богликлик муносабатлари билан боглик.

Биринчи бор кластер атамаси илмий муомалага 1930 йилда киритилган, яъни математикада 1930 йилда куп улчовли маълумотларнинг тахлили кластер аппарати шаклланган. Дархакикат, кластер атамаси куплаб табиий фанлар ва иктисодиётда кенг кулланилган. Масалан, физик кластерлар замонавий физика фанининг динамик ривожланаётган йуналишидир. Х,исоблаш кластерлари эса бир турли компьютерлар диспетчерли (назорат киладиган) тизими билан бирлаштирилган холда таълим ва илмий

тадкикотларда вакт талаб киладиган хисоблаш вазифаларини ечишда фаол фойдаланилади.

Иктисодда кластер худудий жихатдан якин хамда функционал жихатдан бир бири билан узаро боглик; булган турли хил субъектлар, яъни ташкилотлар, ишлаб чикариш хамда хизмат курсатиш корхоналари, илмий-тадкикот ва таълим масканларининг бирлашмасидир. Шу сабабли хам иктисодда кластерлар тузилишига кура географик, сохавий, горизонтал ва вертикал турларга булинади.

Шуни таъкидлаш керакки, кластер тушунчасини тахлил ва амалий фаолиятда хам фойдаланиш мумкин. Биринчи холда кластер узида алохида ташкилот ёки объект сохасини урганиш, кисман башорат этишда куринади. Иккинчи холда кластер регионал ривожланиш стратегияси доирасида объектни куллаб-кувватлаш хисобланади. Ишлаб чикарувчилар фирма регионида жойлашган бандлик ва фойда келиши, конкурентлик имконияти, инновацион, ишлаб чикаришни усишини кластерлар билан куриб чикишади.

Албатта, кластер тушунчаси узида мураккаб тизимни ифода этади. Кластер куп сонли элементлардан иборат, элементлар орасидаги узаро алокалар кучли булган мураккаб тизимдир. Кластер турли сохаларда ташкил этилиши мумкин. Масалан, бир бирининг ракобатбардошлигини усишига ёрдам берадиган ва сохаси билан якин богланган фирма жамоалари. Х,ар бир давлат иктисодиёти учун кластерлар ички бозорни усиш нуктасида мухим ролни уйнайди.

Кластернинг узига хос хусусияти шундаки, унда максадли тадбиркорлик фаолияти шаклланади хамда унга кирувчи хар бир элемент якуний махсулотни ишлаб чикариш занжирида иштирок этади. Шунингдек, ишлаб чикариш, инновацион, туристик, инфраструктурадаги ва таълим кластерлари хам мавжуд.

Инновацион кластер инновациялар, технологиялар сохасида фаолият олиб борувчи, географик жихатдан бир-бирига якин булган узаро боглик; компаниялар, ташкилотларнинг гурухи булиб, инновацион соха кластерларида янги товар ёки хизмат бир нечта фирма ёки тадкикот институтларининг саъй харакати натижасида яратилади. Шунингдек, билим ва фан билан богликлигига кура - юкори технологик, тарихан ноу-хауга асосланган кластер, омил асосидаги кластер, ишлаб чикариш харажатлари паст булган кластер, билим хизматларини курсатувчи кластерлар (дастурлаш, инжиниринг, аналитик тахлил хизматлари) хам мавжуд.

Демак, кластер бир неча мустакил компания махсулот ишлаб чикариш учун ихтиёрий равишда бирлашади. Кластерлар контекстга караб, турли хил тузилмаларни англатади ва кластерлаш жараёнларини куллаб-кувватлашнинг таклиф этилаётган механизмлари нихоятда умумий характерга эга ва анъанавий ривожланишининг кенг куламдаги тадбирларини бирлаштиради.

Тадкикотлар шуни курсатадики, кластерларни яратиш хам кластернинг ички тузилмалари (кириб келаётган корхона ва ташкилотлар), хам минтака иктисодиёти ва улар жойлашган саноатнинг баркарорлигига ижобий таъсир курсатади.

Мамлакатимизда кластерлар билан боглик илмий изланишлар бошланиши 2000 йилларга тугри келади, бу борадаги илмий-амалий ишлар эса Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан кабул килинган 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида демократик ислохотларни чукурлаштириш, етакчи тармокларни модернизация ва диверсификация килиш асосида мамлакат иктисодиётининг ракобатбардошлигини ошириш борасида барча сохаларда кенг куламли ислохотлар олиб бориш билан бошланди. Мазкур жараёнлар билан боглик технополис, технопарк, кластер каби катор тушунчалар турмуш тарзимизга кириб келди.

Айникса, охирги икки йилда инновацион кластер, таълим кластери, педагогик инновацион таълим кластери атамалари кенг тилга олинмокда.

Таълим кластери тармок корхоналари билан узаро боглик булган касб-хунар таълими муассасаларининг саъй-харакатларини ягона маконга бирлаштиришга мулжалланган. Таълим кластери гояси давлат томонидан таълим ва ишлаб чикариш уртасидаги муносабатларга аралашиши туфайли амалга оширилади. Чунки таълим муассасаларини молиялаштириш муаммоларини хал килиш учун касб-хунар таълими амалиётга йуналтирилганлигини ишлаб чикаришга якинлаштириш оркали мамлакатнинг мехнат ресурслари дефицитини тулдиради.

Шу билан бирга, келажакдаги хукукшунослар, психологлар, социологлар ва бошка гуманитарларнинг касбий тайёргарлигини бирлаштириш имкониятларини бахолаш, уларни бугун тайёрлаётган укув муассасалари узларининг кластерларини яратишга киришмокдалар. Бундай кластерлар учун мухим йуналиш инсоннинг бошка шахс фаолиятининг объекти булган жамиятнинг ижтимоий сохаси булиши мумкин.

Таълим кластери - асосан занжир ичидаги горизонтал богланишларга асосланган фан-технология-бизнес инновацион занжирида укитиш, узаро урганиш ва уз-узини урганиш воситалари тизимидир.

Таълим кластерларини ташкил этиш буйича хорижий тажриба шуни курсатадики, кластерлар таълимни янада рагбатлантириш ва сифатини сезиларли даражада ошириш ва укув жараёнига янгиликларни киритиш кобилиятига эга [3].

Таълим кластери куйидаги хусусиятларга эга:

- кластернинг барча субъектлари уртасида горизонтал богланишлар ва узаро таъсирларнинг мавжудлиги. Умуман олганда, илм-фан ва таълимнинг интеграцияси илмий-тадкикот фаолиятини таълим жараёни билан бирлаштириш оркали курсатиладиган таълим хизматлари сифатини яхшилайди; инновацион фаолиятга кодир юкори малакали кадрларни тайёрлаш;

- куплаб вертикал богланишларнинг мавжудлиги: "университет -ташкилотлар - ресурсларни етказиб берувчилар"; "Университет - иш берувчи ташкилотлар".

Таъкидлаш керакки, таълим тизимидаги кластер фаолиятининг якуний натижаси иш берувчиларни ва укув жараёни иштирокчиларини кониктирадиган ваколатларга эга булган талабга жавоб берадиган сифатли битирувчини тайёрлашдир. Шу жихатдан хам "таълим кластери ишлатилган ресурсларни алмаштириш ва таркатишнинг самарали воситасидир" [4]. Дархакикат, таълим кластери янги таълим технологиялари, ахборот ва билимларни таркатиш учун баркарор тизимга эга булиши ва амал килиши керак.

Албатта, кластерлар ихтисослаштирилган ва ахборот ресурсларига (янги технологиялар, ускуналар, билимлар, малакали кадрлар тайёрлаш имкониятлари) арзонрок кириш имкониятини беради. Бу эса талабаларни укитиш, фундаментал ва амалий тадкикотлар утказиш, укув жараёнини ташкил этиш ва утказиш харажатларини камайтиради, мутахассисларни хизматлар бозорига тайёрлаш ва малакасини юкори илмий даражасини таъминлайди хамда уз навбатида университетнинг таълим сохасидаги ракобатбардош имкониятларини оширади.

В.М. Монтлевич ва Л.А. Сараевлар фикрича, таълим кластерларини яратишнинг афзалликлари куйидагиларни уз ичига олади [5]: биринчидан давлат учун давлат иктисодиётини инновацион ривожлантириш учун замонавий кадрларни шакллантириш; мехнат бозорида университет

битирувчиларига талабнинг ошиши хисобига ахоли уртасида ишсизлик даражасининг пасайиши; узок муддатли истикболда жамиятдаги инсон капитали даражасининг усиши ва мамлакатнинг ракобатбардошлигини ошириш; таълим кластери доирасида давлатнинг инновацион усиш марказларини ташкил этиш имконияти.

Шуни таъкидлаш керакки, бизнес учун укув кластерини ташкил этишнинг афзалликлари фаолият самарадорлигини, ракобатбардошлиги ва ривожланиш баркарорлигини оширади. Яъни, кластер аъзолари илгор маълумотларга, билимларга, таълим, ишлаб чикариш ва менежмент технологияларига кушимча рухсат олишади хамда таълим тизими билан узаро алокаси туфайли корхоналар малакали укитишни талаб килмайдиган малакали битирувчиларни олишади, бу эса мехнат унумдорлигини сезиларли даражада оширади.

Хулоса килиб айтганда, янгиланишлар "инсон капитали", яъни соха ва сохалараро фаолиятни узида мужассамлаштирган кластерлардаги ташаббускор мутахассисларнинг тафаккури билан боглик. Мазкур кластерларда сохаларнинг таълим, фан ва ишлаб чикариш интеграциялашуви билан бир каторда, соха кичик корхоналарининг манфаатли кооперацияси, сохалараро ички ва ташки интеграция элементлари хам юксалишига замин яратади. Шу билан билан бирга, таълим кластери укувчи-ёшларда мустакил ва эркин фикрлашни хамда уларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантиришга; укувчи-ёшларни муваффакиятли ижтимоий хаётга тайёрлашда масъулият, мажбурият, хукукий онг ва хукукий маданият, теран дунёкараш, соглом эътикодлилик, маърифатлилик, диний ва миллий багрикенглик, маънавий, фукаровий, маданиятлараро, ижтимоий каби фазилатларни шакллантиришга ёрдам беради.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. -Тошкент: «Узбекистон», 2020. -Б.10.

2. Замонавий фалсафий атамаларнинг изохли лугати. - Тошкент: «Университет», 2018. -Б.31.

3. Курносова Е.А. Обеспечение конкурентоспособности предприятий сферы услуг: формирование инновационного поведения // Российский экономический интернет-журнал. 2009. №1, -С.598-607.

4. Подборнова Е.С., Тюкавкин Н.М. Разработка методических подходов к оценке конкурентоспособности // Общественные науки. 2011. №6, -С.386-393.

5. Монтлевич В.М., Сараев Л.А. Дискретная оптимизация: Учебное пособие. - Самара, 2009.

6. Gaffarova, G.G. (2019), Problems self-organization: philosophical analysis // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.1. -№5, - C.185-190.

7. Gaffarova G.G., Abdullayeva M.N. (2020). Tasavvufning kognitiv tizimi zamonaviy falsafa prizmasida. Academic research in educational sciences. №3.

8. G.Makhmudova, G.G'affarova, G. Jalalova (2020). O'zbekistonda islohatlar jarayonini tahlil etish va amalga oshirishning konseptual-falsafiy metodologiyasi. Toshkent, "Noshir", - 176 b.

9. Gaffarova, G.G. (2020), Structural transformations as a faktor new development opportunities // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.1. -№10, -C.185-190.

10. Гаффарова, Г., & Кодиров, б. (2020). Ракамлаштириш - инновацион ривожланиш омили сифатида. Academic Research in Educational Sciences, 1 (2), 104-112.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.