Научная статья на тему 'ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ИЛМИЙ-ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА'

ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ИЛМИЙ-ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

147
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кластер / педагогик таълим кластери / глобализация / интеграция / кластернинг стратегик йўналишлари / тизим / кластер субъектлари / кластер тамойиллари / cluster / cluster of teacher education / globalization / integration / cluster strategic directions / system / cluster subjects / cluster principles

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Умид Негматович Ходжамқулов

Мақолада педагогик таълим кластерининг илмий-педагогик муаммо сифатидаги аҳамияти тадқиқ қилинган. Унда хорижий тадқиқотчиларнинг фикрлари умумлаштирилган, педагогик таълим кластери тушунчасига таъриф берилган, Ўзбекистон шароитида уни татбиқ этишнинг зарурати илмий асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CLUSTER OF PEDAGOGICAL EDUCATION AS A SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL PROBLEM

The article reveals the significance of the cluster of teacher education as a scientific and pedagogical problem. It summarizes the views of foreign researchers, defines the concept of a cluster of teacher education, substantiates the need for its implementation in Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ИЛМИЙ-ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА»

ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ИЛМИЙ-ПЕДАГОГИК МУАММО

СИФАТИДА

(педагогик таълимни кластерлаштиришнинг зарурати)

Умид Негматович Ходжамкулов

Чирчиц давлат педагогика институт доценти, педагогика фанлари доктори

Аннотация: Мацолада педагогик таълим кластерининг илмий-педагогик муаммо сифатидаги ахдмияти тадциц цилинган. Унда хорижий тадцицотчиларнинг фикрлари умумлаштирилган, педагогик таълим кластери тушунчасига таъриф берилган, Узбекистан шароитида уни татбиц этишнинг зарурати илмий асосланган.

Таянч сузлар: кластер, педагогик таълим кластери, глобализация, интеграция, кластернинг стратегик йуналишлари, тизим, кластер субъектлари, кластер тамойиллари.

КЛАССЕР ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ КАК НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПРОБЛЕМА

(необходимость кластеризации педагогического образования)

Аннотация: В статье раскрывается значение кластера педагогического образования как научно-педагогической проблемы. В ней обобщены мнения зарубежных исследователей, дается определение понятию кластера педагогического образования, обоснована необходимость его внедрения в условиях Узбекистана.

Ключевые слова: кластер, кластер педагогического образования, глобализация, интеграция, стратегические направления кластера, система, субъекты кластера, принципы кластера.

CLUSTER OF PEDAGOGICAL EDUCATION AS A SCIENTIFIC AND

PEDAGOGICAL PROBLEM (the need for clustering of teacher education)

Abstract: The article reveals the significance of the cluster of teacher education as a scientific and pedagogical problem. It summarizes the views of foreign researchers, defines the concept of a cluster of teacher education, substantiates the need for its implementation in Uzbekistan.

Keywords: cluster, cluster of teacher education, globalization, integration, cluster strategic directions, system, cluster subjects, cluster principles.

Тараккиётининг бугунги боскичига келиб жамият ривожланишининг комплекс характерда содир булиши, тараккиётнинг ижобий жихатлари билан бирга унинг салбий окибатларининг хам юзага чикиши инсоният олдига янгидан янги муаммоларни кундаланг куймокда. Эндиликда узаро таъсирлардан тула химояланган бирор бир минтака ёки давлатни топиш мумкин булмай колди. Хрзирги кунда шиддатли тарзда кечаётган глобализация жараёнининг жахон мамлакатларига салбий таъсирини камайтириш ва ижобий таъсирини ошириш учун бу ходисанинг мохиятини чукур англаш, унинг хусусиятларини урганиш долзарб масалалардан булиб турибди. Глобализациянинг мохиятини ва хусусиятларини чукур урганиш унга мослашиш, йуналишларини керакли тарзда узгартириш, унинг кучидан "узига карши" фойдаланиш имкониятини яратади. Бундан куриниб турибдики, глобализация жараёнидан ижобий ва ижодий фойдаланишнинг усул ва воситаларини, мехнизмларини илмий асосда ишлаб чикиш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан хисобланади. Глобаллашув жараёнининг кучидан "узига карши" фойдаланишнинг воситаларидан бири сифатида кластер моделини келтириш мумкин.

Бугунги кунда олий таълим тизимида шундай янги механизм яратилиши хаётий заруратга айландики, унда таълим турлари уртасида узаро назорат хам, ракобат хам, манфаатларнинг кондирилиши хам таъминланиши зарур. Олий таълимнинг жамият баркарор ривожланишидаги юкори ижтимоий ахамиятидан келиб чиккан холда замонавий талаблар, тизимдаги муаммолар ва уларни хал килишда таълим, фан ва ишлаб чикариш тармоклари уртасидаги таркоклик бугунги кунда узлуксиз педагогик таълимни кластер ривожланиш моделига утказиш заруратини таказо этмокда. Бу борада Чирчик давлат педагогика институтида дастлабки кадамлар куйилди. "Педагогик таълим инновацион кластери" институтнинг асосий стратегик тадкикот йуналиши сифатида белгилаб олинди. Педагогик таълимни кластерлаштиришнинг илмий-назарий асослари ва унинг амалий жихатлари тадкик килинмокда. Педагогик таълим инновацион кластерини амалиётга татбик этиш усули сифатида Чирчик шахридаги мактабларда 22 та "Мактаб-лаборатория" инновацион тажриба майдончалари фаолияти йулга куйилди. Олиб борилаётган илмий тадкикот ишлари натижасида педагогик таълим мажмуасини ташкил килувчи бугинлар уртасида мавжуд табиий алокани манфаатдорлик ва самарадорлик нуктаи назаридан, муайян худуднинг ижтимоий-иктисодий ахволи ва эхтиёжларидан келиб чиккан холда таъминлашда педагогик таълим кластери модели энг макбул

усуллардан бири хисобланади, деган дастлабки хулосани чицариш мумкин. Биз ушбу мацоламизда педагогик таълим кластерининг таъриф ва тавсифини баён цилишни ва унга илмий-педагогик муаммо сифатида жамоатчиликнинг эътиборини царатишни мацсад цилганмиз.

Ицтисодиётдаги кластер назариясининг асосчиси америкалик ицтисодчи, Гарвард бизнес мактаби профессори М.Портер кластернинг шаклланиш механизмини узаро рацобатбардошлигининг усишига сабаб буладиган бир-бирига бевосита боглиц сохаларнинг жамланиши, деб тушунтиради [6;454] ва ушбу хамкорликнинг давлат ицтисодиётидаги ролини аницлаб беради.

Умуман, бу тушунчага тадкикотчилар томонидан турлича таъриф ва тавсифлар берилган. Куйида уларни келтириб утамиз (1-жадвал):

Тадцикотчининг Ф.И.Ш. Кластер тушунчасига берилган таъриф

М.Портер Кластер - бу узаро богланган компаниялар, ихтисослашган етказиб берувчилар, тегишли тармоклардаги фирмалар хамда уларнинг фаолияти билан боглик булган ташкилотларнинг жугрофий белги буйича бирлаштирилган гурухи

Г.А. Яшевой Кластер - бир илмий-маърифий маркази атрофида бирлашган (махсус хизматлар, шу жумладан, етказиб берувчи, шунингдек, ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчилар, шу жумладан) компаниялар уртасидаги хамкорлик муносабатларига асосланувчи тармок ташкилотлар мажмуи.

А.Г.Гранберг Кластер - битта сохага бирлашган ва бир-бири билан узвий алокада булган корхоналар гурухи.

М.Галушкина Кластер - битта географик худудда жойлашган ва битта тармокни ташкил киладиган фирмалар гурухи.

Н.В.Городнова Кластер - махсус сохалар буйича битта географик худудда фаолият юритаётган, бир-бири билан боглик булган ва бир-бирини тулдирувчи компаниялар, институтлар гурухи.

Д.Л.Скипин Кластер - горизонтал ва вертикал равишда функционал боглик булган фирмалар гурухи.

Н.Е.Егоров Кластер - жамоавий, хусусий ва ярим жамоавий куринишда бир-бири билан боглик ва узаро бири-бирини тулдирувчи фирмалар, тадкикот ва ривожланиш институтлари гурухи.

Н.А.Мишура Кластер - тижорат ва нотижорат ташкилотлари гурухи булиб, у гурухда фаолият юритаётган хар бир фирманинг ракобатбардошлигини таъминлашга хизмат килади.

Л.Л.Наумова Кластер - худудий концентрациялашувга асосланган ва технологик занжирга богланган товар ва хом ашё етказиб берувчилар, асосий ишлаб чикарувчиларни бирлаштирган индустрлашган мажмуа.

1-жадвал. Хорижий тадкикотчиларнинг кластер тушунчасига берган

таърифлар[8;3-7]

Таълимга нисбатан кластер ёндашув борасидаги тадкикотларни урганиш ва тахлил килиш бу борадаги бир канча карашларни жамлашга имкон берди. Демак, кластер ёндашуви бу:

- алохида соха (таълим, иктисодиёт ва б.) булиб, ракобатбардош самарадорликка эришишдан манфаатдор булган сохалар бирлашишининг ташкилий шаклларини кучайтириш механизми (Т.И.Шамова); [1;25]

- ихтиёрий компонентлар каторида узининг тулик функционал ишчанлик кобилиятини саклайдиган бир нечта тенг хукукли булаклардан иборат булган тузилма (Л.Беспалова ); [2]

- таълим-фан-ишлаб чикариш тизимида инновацияларни куллаб-кувватлашни шакллантириш воситаси (Осечкина Л.И.); [4;75]

- ташкилотнинг келажак иктисодиёти учун кадрлар салохиятини шакллантиришни ташкил килишнинг инновацион самарали усули (Сидорин А.В.); [5;3]

Илмий адабиётларда "кластер" тушунчаси борасида билдирилган фикрлардан келиб чиккан холда биз "педагогик таълим кластери" тушунчасига куйидагича таъриф беришни таклиф киламиз: Педагогик таълим кластери - ижтимоий муайян географик худуднинг ракобатбардош педагог кадрларга булган эхтиёжларини кондириш максадида бир-бири билан узвий алокадаги тенг хукукли алохида

субъектлар, технологиялар ва инсон ресурсларининг интеграциялашувини кучайтирувчи механизм.

Узбекистон шароитида педагогик таълим кластери моделининг субъектлари сифатида куйидагиларни кайд килиш мумкин:

-талабалар, магистрантлар ва докторантларнинг таълимий, илмий тадкикотчилик, инновацион ва лойихалаштириш фаолиятини олиб борадиган, педагогик амалиётлар олиб бориладиган, укув ва тажриба-экспериментал база вазифасини утайдиган барча турдаги мактабгача, умумий урта, урта махсус, олий ва кушимча таълим муассасалари;

-барча турдаги мактабгача, умумий урта, урта махсус, олий ва кушимча таълим муассасалари педагогик кадрларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш муассасалари;

-педагогик фаолиятга бевосита ёки билвосита алокадор булган ва унинг ривожланиш тамойилларини белгилайдиган илмий тадкикот фаолияти билан шугулланувчи илмий ва илмий-методик тузилмалар, марказлар, илмий тадкикот институтлари;

-педагогик хамжамиятлар, ташаббускор жамоалар, жамоат бирлашмалари, давлат ва нодавлат ташкилотлари;

-хорижий олий таълим муассасалари ва илмий тадкикот марказлари. Кластер доирасида бир нечта субъектларни узаро интеграциялаш жараёни мураккаб, куп тармокли илмий-амалий ходисадир. Узаро боглик бир нечта фаолият турларини умумий максад атрофида бирлаштириш аник хисоб-китобларни ва илмий ечимларни, натижаси кафолатланган лойихаларни талаб килади ва шундагина кластер субъектларининг ишончини козонади. Кластерни бюрократик ва маъмурий йуллар билан амалга ошириб булмайди. У субъектларнинг ихтиёрий хайрихохлиги асосидагина ташкиллаштирилиши ва самарали фаолият олиб бориши мумкин.

Шу нуктаи назардан олиб каралганда, таълим кластери миллий педагогикамизда инновация булиб, узида нафакат таълим турлари уртасидаги, балки фан, таълим ва ишлаб чикариш уртасидаги интеграциялашув жараёнларини, шунингдек, таълимни бошкариш, таълим воситалари ва шакллари билан боглик сохаларни хам камраб олади.

Тадкикотларимиздан келиб чикадиган хулосаларга таянган холда мамлакатимизда педагогик таълим кластерининг стратегик йуналишлари сифатида куйидагиларни таклиф киламиз:

1. Мактаб ва мактабдан ташкари таълим, урта махсус, касб-хунар таълими муассасалари учун педагогик олий таълим муассасалари

тасарруфидаги таълим йуналишлари буйича педагог кадрлар тайёрлаш, шунингдек, педагог кадрлар ва соха мутахассисларининг илмий-методик базаларини шакллантиришни мувофиклаштириш ва укув-методик рахбарликни амалга ошириш;

2. Педагогика сохасидаги талаб ва илгор хорижий тажриба, укув жараёнига замонавий педагогик ва ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этишни хисобга олган холда вилоят таълим муассасаларида давлат таълим стандартлари, укув режа ва дастурларини тизимли равишда такомиллаштиришни амалга ошириш;

3. Педагогик олий таълим муассасаларидаги таълим йуналишлари буйича вилоятдаги педагогика сохасидаги илмий-услубий ишлар, жумладан, фундаментал, амалий ва инновацион илмий изланишлар олиб боришни мувофиклаштириш;

4. Педагогик олий таълим муассасаларидаги таълим йуналишлари буйича вилоят умумтаълим мактабларининг илмий-педагогик салохиятини ошириш, жумладан, олий малакали илмий ва илмий-педагогик кадрларни максадли тайёрлаш асосида педагогика сохасини ривожлантиришнинг стратегик вазифаларидан келиб чиккан холда вилоятдаги таълим муассасалари рахбар ходимлари ва мутахассислари малакасини сифатли ошириш хамда кайта тайёрлаш буйича чора-тадбирлар амалга оширилишини таъминлаш;

5. Педагогик олий таълим муассасалари тасарруфидаги таълим йуналишлари буйича узлуксиз педагогик таълимнинг информацион таъминотини такомиллаштириш ва педагог касбининг нуфузини ошириш хамда педагог-инноваторларни куллаб-кувватлаш;

6. Педагогик таълимни тартибга солувчи мавжуд меъёрий хужжатларни такомиллаштириш;

7. Педагогик таълим инновацион кластерининг платформасини ишлаб чикиш.

Педагогик таълим кластерининг асосий махсулоти таълим хизматлари хисобланади. Кластер, биринчи навбатда, таълим хизматларини амалга оширишга эмас, балки узгарувчан бозор шароитида ракобатбардош таълим беришга каратилган булиши керак. Ракобатбардош таълим бериш доимий равишда инновацияларни, замонавийликни ва талаб хамда таклиф мутаносиблигини талаб килади. Бу жараёнда таълим хизматларига йуналтирилган фаолият усиш курсаткичларини намоён килади.

Кластер шундай тизимки, уни ташкил килувчи компонентларнинг интеграцияси хар бир субъектнинг янада самаралирок ишлашини таъминлайди ва истисно бузилишларга олиб келмайди. Кластер бир катор таълим, илмий ва ишлаб чикариш субъектларининг муайян ассоциацияга механик бирлашиши эмас, балки уларнинг узаро якиндан таъсири ва узаро богликлиги натижасида юзага келади. Бундай ташкилот алохида компонентлар ва бутун кластернинг конвертация килинишини таъминлайди. Кластер иши янги сифатли махсулот яратиш имконини беради. Таълимга нисбатан узига хос янги ёндашув булган кластер нафакат хаёт давомида таълим олиш учун шарт-шароитларни таъминлабгина колмай, балки таълимнинг узлуксизлигини таъминлайдиган таркибий кисмлар уртасидаги мавжуд ва истикболли алокаларни кайта тиклашга имкон беради. Кластер мавжуд интеллектуал ресурсларни педагогик таълимни ривожлантиришнинг долзарб муаммолари атрофида интеграциялаш, педагогик сохада окилона ворисийлик тамойилини йулга куйиш, манфаатдор шахсларнинг коникиш даражаси хакида тезкор фикр-мулохазалар билан булажак укитувчиларни амалий йуналтирилган холда тайёрлаш билан боглик мухим масалалар атрофида фаолият олиб боради.

Педагогик таълим кластерини шакллантириш учун бир катор мухим шартлар талаб этилади. Бу борада биз куйидагиларни таклиф киламиз:

S уудуднинг рацобатбардош устунликларидан фойдаланган уолда уцув юртлари уртасида узаро уамкорликни йулга цуйиш;

S бутун тизимнинг узоц муддатли инновациялари ва бошца стратегиясини белгиловчи етакчиларни аницлаш;

S ички ва ташци рацобатбардошликни таъминлайдиган уцув муассасаси ходимларининг малака даражасини ошириш имконини берадиган илмий ташкилотларни белгилаш;

S ишонч ва ижодкорлик мууити;

S битта уудуддаги таълим муассасаларининг умумий мацсаддан келиб чицувчи хусусий манфаатдорликнинг мавжудлиги кабиларни киритиш мумкин.

Кластерни муайян тизим дейиш мумкин, аммо унинг оддий тизимдан фаркли жихатлари мавжуд. Бу махсус, узига хос тизим булиб, элементларни кушиш билан унинг иши яхшиланади, аммо олиб ташлаш билан халокатли окибатлар кузатилмайди. Тадкикотларимиз давомида кластер билан тизимнинг куйидаги фаркли жихатларини аникладик:

1. Тизим элементларининг хар бири алохида вазифани бажарса-да, аммо улар мухимлик даражасига кура бир-биридан фарк килади. Кластер таркибидаги элементлар эса тенг хукукли копонентлардан ташкил топади.

2. Тизим таркибидаги элементлардан бирининг ишламаслиги бутун тизимни нуксонли ишлашига ёки ишламаслигига сабаб булади. Кластер таркибидаги элементлардан бирининг ишламаслиги самарадорликни пасайтириши мумкин, аммо колган элементларнинг фаолиятини тухтатиб куймайди.

3. Тизимни механик алокадорлик асосида хам ташкил килиш мумкин, аммо кластер таркибидаги элементлар онгли, табиий ва максадли алокадорликка эга булиши керак.

4. Тизимни ташкил килувчи элементларда хар доим хам хусусий манфаатдорлик талаб килинмайди, аммо кластерда хусусий манфаатдорликсиз элементлар ишламайди.

5. Тизимда ягона максад мавжуд ва хар бир элемент уша максадга буйсундирилган булади. Кластерда эса ягона максаддан (умумий максаддан) ташкари хар бир элементнинг хусусий максади хам булади. Хусусий максадлар умумий максаддан кам ахамиятга эга эмас.

6. Тизим алохида кисмлардан иборат бутунлик, кластер эса алохида бутунликлардан иборат бутунликдир.

Умумий максад таълим кластерида марказий уринни эгаллайди. У укув жараёни доирасида битирувчиларнинг давлат таълим стандартлари асосидаги малакаларини таъминлайдиган кушма лойихаларни амалга оширишдан иборатдир. Ушбу тизимни урнатиш оркали узаро хамкорлик доирасида кунгиллилик ва ижтимоий этика асосида таълим муассасаларининг максадлари, манфаатлари, фаолияти ва имкониятларининг мехнат бозорининг барча субъектлари билан интеграциялашишига эришиш мумкин.

Педагогик таълим кластерининг ахамиятини сохалар буйича куйидагича таснифлаш мумкин: ицтисодий соуада: самарали таълим хизматлари бозорини шакллантиришда; ижтимоий соуада: педагогик таълим муассасалари битирувчиларини иш билан таъминлашда; маркетинг соуасида: инновацион таълим технологияларини, таълим муассасаларининг укув-тарбиявий ишларида янги имкониятларни оммалаштиришда; ууцуций соуада: кластер доирасида узаро хамкорликни йулга куйишнинг, шунингдек, таълим муассаларини бошкаришнинг янги шаклларига утиш билан боглик меъёрий-хукукий асосларини яратиш; педагогика соуасида: узлуксиз таълим

тизимда педагог кадрларни тайёрлашни хамкорликда лойихалаш сохаларида кузга ташланади. [7;75]

Умуман олганда, педагогик таълим кластери педагогика сохасига ицтисодий моделларни татбиц цилиш натижасида самарадорликка эришишни назарда тутади. Унинг амалга ошириш механизмлари, йуналишлари, тамойиллари, мацсад ва вазифаларини илмий асосда тавсифлаш айни пайтда соха мутахассислари олдидаги долзарб муаммолардан хисобланади. Бу борада биз цуйидагиларни таклиф циламиз:

1. "Педагогик таълим инновацион кластери" мавзусига илмий жамоатчиликнинг эътиборини тортиш.

2. Педагогик таълимни кластерлаштиришнинг стратегик йуналишлари ва тамойилларини ишлаб чициш.

3. Мавжуд меъёрий хужжатларга педагогик таълимни кластерлаштириш билан боглиц узгартириш ва цушимчалар киритиш.

4. Таълим кластерлари борасида илгор хорижий тажрибаларни ижодий узлаштириш.

5. Педагогик таълим инновацион кластерларини амалиётга татбиц этишнинг механизмларини ишлаб чициш.

Ушбу муаммоларни ечиш педагогик таълим тизимида интеграцияни таъминлаш ва самарадорликни оширишга нисбатан инновацион ёндашувни царор топтиради.

REFERENCES

1. Шамова Т.И. Кластерный подход к развитию образовательных систем // Взаимодействия образовательных учреждений и институтов социума в обеспечении эффективности, доступности и качества образования региона: Материалы 10 Международного образовательного форума (Белгород. 24-26 окт. 2006 г.): в 2 ч. / БелГУ, МПГУ, МАНПО; отв. ред. Т.М. Давыденко, Т.И. Шамова. Белгород: Издательство БелГУ, -2006. Ч. 1. -C. 24-29.

2. Беспалова Л. Что такое кластер? URL: http://siok.rightside.ru/siok/ 2009-1201-06-24-41. Загл. с экрана.

3. Кривых С.В. Кластерный подход в профессиональном образовании / С.В.Кривых // Академия профессионального образования. -2014. -№3-4. -С.7-13.

4. Осечкина Л.И. Кластерный подход как условие повышения эффиктивности деятельности вуза / Л.И.Осечкина// Высшее образование в России. -2012. -№8-9. -С.73-76.

5. Сидорин А.В. Система формирования кадрового потенциала высокотехнологичных отраслей промышленности на основе кластерного подхода / А.В.Сидорин// Интернет-журнал «Науковедение». -2012. -№4. -С.1-7.

6. Porter М. Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries and Competitors, Cambridge, 1980, 454 pages.

7. Давыдова Н.Н., Игошев Б.М. и др. Образовательный кластер как системообразующий компонент региональной модели непрерывного педагогического образования, Педагогическое образование в России, -2014. -№10. -С.73-76.

8. Обидов Р. Кластер тизимида кишлок хужалик махсулотларини саклаш, кайта ишлаш хамда сотиш харажатлари хисобининг хусусиятлари, "Халкаро молия ва хисоб" илмий электрон журнали. -2018. -№3, -Б.3-7

9. Khodjamkulov, U. (2020). Necessity and Conditions for Forming a Cluster of Pedagogical Education (on the Example of the Education System of Uzbekistan^. European Journal Of Research And Reflection In Educational Sciences, 8(4), 133137. http://www.idpublications.org/ejrres-vol-8-no-4-2020-part-ii/

10. Mukhamedov, G., Khodjamkulov, U., Shofkorov, A., & Makhmudov, K. (2020). Pedagogical Education Cluster: Content and Form. ISJ Theoretical & Applied Science, 01(81), 250-257.

11. Khodjamkulov, U. (2020). Necessity and Conditions for Forming a Cluster of Pedagogical Education (on the Example of the Education System of Uzbekistan). European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 133-137.

12. Mukhamedov, G., Khodjamkulov, U., Shofkorov, A., & Makhmudov, K. (2020). Pedagogical Education Cluster: Content and Form. Theoretical & Applied Science, 01(81), 250-257. https://doi.org/10.15863/TAS.2020.01.81.46

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.