Научная статья на тему 'ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ БЎЙИЧА ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ'

ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ БЎЙИЧА ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

150
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кластер / таълим кластери / инновацион таълим кластери / педагогик таълим кластери / техник университетлар уюшмаси / кластер таснифлари / cluster / educational cluster / innovative educational cluster / pedagogical educational cluster / Association of technical universities / cluster classifications

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Кахрамон Мадаминович Ибадуллаев

Ушбу мақолада таълим кластерлари бўйича хорижий мамлакатлар тажрибаси таҳлил қилинган. Хориж тажрибаси асосида миллий таълим тизимимизда педагогик таълимни кластерлаштиришнинг зарур шартлари асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes the experience of foreign countries in creating educational clusters. On the basis of foreign experience, the necessary conditions have been created for clustering pedagogical education in our national education system.

Текст научной работы на тему «ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ БЎЙИЧА ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ БУЙИЧА ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ

Кахрамон Мадаминович Ибадуллаев

ТВЧДПИ Мактабгача таълим факультети декани, физика-математика фанлари номзоди

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада таълим кластерлари буйича хорижий мамлакатлар тажрибаси тахлил килинган. Хориж тажрибаси асосида миллий таълим тизимимизда педагогик таълимни кластерлаштиришнинг зарур шартлари асосланган.

Калит сузлар: кластер, таълим кластери, инновацион таълим кластери, педагогик таълим кластери, техник университетлар уюшмаси, кластер таснифлари.

FOREIGN EXPERIENCE IN THE CLUSTER OF PEDAGOGICAL

EDUCATION

ABSTRACT

This article analyzes the experience of foreign countries in creating educational clusters. On the basis of foreign experience, the necessary conditions have been created for clustering pedagogical education in our national education system.

Keywords: cluster, educational cluster, innovative educational cluster, pedagogical educational cluster, Association of technical universities, cluster classifications.

Таълим хизматлари бозорида ракобатбардошликнинг ошиши сохага замонавий инновацион ёндашувларнинг жорий этилишини кучайтирди. Инновацияларни ривожлантириш, минтакавий ва миллий иктисодиётларнинг ракобатбардошлигини оширишнинг самарали ташкилий шакли бу кластерлардир. Халкаро амалиётда кластер ташаббусларининг таркалиши ва кластер ривожланиши сохасидаги миллий сиёсатларнинг шаклланиши борасида Дания, Норвегия, Финляндия, Швеция каби мамлакатлар саноати кластерлар билан тулик ёки кисман копланган булса, Хитой, Россия, Хиндистон, Беларуссия, K,озоFистон каби мамлакатларда саноатни кластерлаштириш

1543

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

жараёни фаол давом эттирилмокда, ихтисослаштирилган ахборот-тахлил инфратузилмалари яратилмокда. Европа кластер хамкорлик платформасининг маълумотларига кура, 2017 йилда Европа Иттифокида 460 та кластерлар мавжуд булган.

"Таълим кластери" ва "педагогик таълим кластери" тушунчаларининг (терминларининг) 2020 йил 15 март холатига инглиз, рус ва узбек тилларида Internet тармоFи google кидирув тизимидаги ишлатилиш частотаси куйидагича: "таълим кластери" - инглиз тилида 138 000 000, рус тилида 859 000, узбек тилида 26 100; "педагогик таълим кластери" - инглиз тилида 4 020 000, рус тилида 3 150 000, узбек тилида 11 700. Мавзуга мурожаат узбек тилидан кура инглиз тилида уртача 3757 марта, рус тилида уртача 106 марта купрокни ташкил килади. Ушбу маълумот куйилган муаммонинг АК,Ш ва Европада анча кенг урганилаётгани хакида муайян тасаввурни беради, деб уйлаймиз.

Урганилган манбаларнинг курсатишича, таълим кластери муаммоси кейинги ун йил давомида Гарб, жумладан Россия таълим тизимида тадкикот предмети булиб келган. Инглиз тилидаги манбаларнинг тахлили шуни курсатдики, таълим кластерлари амалиётда кенг кулланилмокда, аммо муаммо буйича назарий тадкикотлар етарли даражада эмас. Рус тилидаги адабиётлар тахлили эса шуни курсатадики, Россияда назарий тадкикотчилар гурухи шаклланган ва илмий тадкикотлар олиб борилган, аммо уларни нашр килиш суръат бир оз паст курсаткични ташкил килади. Мавжуд укув кластерларининг моделлари Европа амалиётида етарли даражада мавжуд. Кластер сиёсати Россия амалиётида асосан уларни шакллантириш ва ривожлантириш тамойилига асосланади. [1]

Рус тилида мавжуд манбаларда таълим кластерларининг куйидаги таърифларини учратиш мумкин:

1. Инновацион таълим кластери - бу ОТМ, илмий тадкикот марказлари, саноат вакилларининг маълум бир имтиёзларга эга булиш максадида бошлаетич ишлардан инновацион тайёр махсулотгача булган ишлаб чикариш занжирида узаро хамкорликнинг таъминланишидир. [2]

2. Таълим кластери - бу асосан занжир ичидаги горизонтал уланишларга асосланган таълим-технология-ишлаб чикариш инновацион занжиридаги укитиш, узаро таълим ва мустакил укитиш воситалари тизимидир. [3;123-133]

3. Илмий-таълимий кластер - узлуксиз таълимнинг мактабдан ишлаб чикаришгача булган ягона тизими. [4]

1544

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

4. Таълим кластери деганда "иш берувчилар ва укув юртларининг узаро утувчи дастурлар мажмуаси ёрдамидаги алокаси" тушунилади. [5;91-97]

Интеграция шаклларини кенгайтириш узлуксиз педагогик таълимни ривожлантиришнинг асосий тенденцияларидан биридир. Беларусь Республикасида узлуксиз педагогик таълимнинг замонавий тизими ривожланиш тамойилида ишлаши очиклик, боскичлилик, куптармоклилик ва куп функциялилик каби хусусиятлари билан ажралиб туради. Шу билан биргаликда таълим амалиётини тахлил килиш натижасида аникланган куйидаги муаммолар Беларусь Республикаси таълим тизимида кластер ёндашувини амалиётга татбик этилишига асос булди:

S таълим муассасаларининг мутахассисларни тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш стратегияси ва тактикасини аниклашда ажралиб туриши;

S узлуксиз педагогик таълим сифатини ошириш учун таълим муассасаларининг илмий-услубий интеграциясининг етишмаслиги;

S мактабгача, махсус, умумий урта таълим муассасаларида, болалар ва ёшларнинг кушимча таълим муассасаларида мутахассисларни жадал шахсий -касбий ривожлантириш умхитини яратиш учун кафедралар филиаллари, тажриба-инновацион майдончлар салохиятининг инобатга олинмаганлиги.

Ушбу камчиликларнинг республикамиз таълим тизимига хам хос эканлиги бугунги кунда Чирчик давлат педагогика институтининг педагогик таълимни кластерлаштириш борасида олиб бораётган илмий ва амалий фаолиятини оклайди. Таълим турлари уртасидаги интеграцияни мустахкамлаш, педагогика сохасида самарали ворисийликни таъминлаш, худуднинг замонавий педагог кадрларга булган эхтиёжларини сифатли кондириш каби таълимий ва ижтимоий муаммоларни хал килишда педагогик таълим инновацион кластери янги инновацион модель сифатида узининг ижобий самарасини беради.

5. Беларусь Республикасида педагогик таълимнинг узлуксизлигини таъминлаш ва ушбу жараёнда бевосита иштирок этаётган барча субъектларнинг самарали хамкорлигини таъминлашда кластер модели самарали механизм сифатида эътироф этилди. 2015-2020 йилларда педагогик таълимни ривожлантириш концепциясида "Педагог кадрларни касбий тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини ривожлантиришнинг тизимли таркибий элементлари сифатида кластерлардан фойдаланиш" назарда тутилган. [6;10]

1545

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

Педагогик таълим кластери битимлар асосида узаро хамкорлик киладиган ва таълим сохасида мутахассислар тайёрлашнинг илмий, укув ва инновацион максадларини амалга оширишда иштирок этадиган георграфик жихатдан махаллийлаштирилган муассасалар ва ташкилотлар тупламидир.

Педагогик таълимнинг кластер ривожланиши касбий таълим, кайта тайёрлаш ва таълим мутахассисларини малакасини ошириш тизимини ривожлантиришнинг тизимли элементлари сифатида кластердан фойдаланишни назарда тутадиган концептуал ёндашувдир.

Муаммо буйича хорижий тажрибани тизимли тахлил килиш шуни курсатадики, кластер ёндашуви асосида таълимни ривожлантириш 1990 йилларда М.Портер томонидан ишлаб чикилган кластер назарияси ва ривожланишининг амалий натижаси сифатида Европада бошланган. Охирги 20 -30 йилда Европада хам, АКЩда хам университетларнинг ташкилий бирлашуви кузатилмокда. Бу бирлашув натижасида маъмурий харажатларни кискартириш ва халкаро рейтингларда миллий таълим тизимининг курсткичларини яхшилашни таъминлайдиган янги субъектлар шакллантирилмокда. Бу йуналишда Финляндия олий таълим муассасалари изчил ривожланмокда. Данияда эса 25 та олий укув юртлари негизида 8 та университет ва 3 та тадкикот марказлари очилди. Францияда 3 та олий укув юртларининг бирлашиши натижасида мамлакатдаги энг йирик Страсбург университети ташкил топди. Шунингдек, Беларуссияда давлат таълим муассасалари, илмий -тадкикот лабораториялари, бизнес компаниялари, экотуризмни такомиллаштиришга каратилган таълим муассасаларини уз ичига олган кластерлар фаол ривожланмокда. Шунингдек, Францияда экотизимларни яхшилаш буйича 71 та фаол гурух мавжуд булиб, улар узига хос кластерни вужудга келтирган. Бундай кластерларга компаниялар, давлат таълим муассасалари ва илмий-тадкикот лабораториялари киради. Улар узларини халкаро микёсда энг илFор ва асосий технология сохаларида жойлаштирадилар ва уларнинг аъзолиги хорижий фирмалар учун очикдир. [7]

Германияда 2006 йилда иктисодиётнинг реал сектори, ишлаб чикариш ва бизнес билан хамкорликни янада яхшилаш максадида TU9 техник университетлар уюшмаси ташкил килинди. 2012 йилда таълим хизматлари бозорида яхши обруга эга булган 15 та университет U15 деб номланган иттифокни ташкил килди. Шунингдек, 1994 йилда бошланган интеграция жараёнлари Норвегияда хам давом этмокда. Бу мамлакатларда интеграциянинг

1546

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

узига хос хусусияти шундаки, бирлашишга карор килинган университетлар бир неча йил ичида аввалги хукукий форматига кайтишлари мумкин. [8;109] Буюк Британияда таълим кластерлари купрок соFликни саклаш сохасида ишлайди. АК,Ш кластерлари ва минтакавий иктисодиётини ривожлантиришда университетлар мухим урин эгаллайди. М.Портерга етакчи булган Массачусетс ва Гарвард университетлари мисолида Массачусетс таълим кластерини тахлил килиш бошка шататлар (биринчи навбатда Калифорния) ва бошка мамлакатлар билан таккослаш натижасида таълим сохасида кластерларнинг ролини батафсилрок ёритиш имконини берди. [9;155]

Швед таълим кластери хисобланган Уппсала университети ва АК,Шнинг Шимолий Королина штатидаги "Research Triangle" кластерларини инновацион таълим кластерларига намуна булиб хизмат килади. Ушбу гурухлар бир хил худудларнинг инновацион компанияларини уз ичига олади. Шу билан бирга таълим фаолиятида устунлик барча мамлакатларда хам университетлар зиммасида колмокда. [10] Хитой Халк Республикасида 1300 дан ортик саноат ва инновацион кластерлар ташкил этилган. Мазкур тизимда 560 мингдан ортик илмий ва мухандислик ходимлари (жумладан, 52 мингдан ортик магистр, 9 мингдан ортик фалсафа докторлари), шунингдек коллеж битирувчиларининг учдан бир кисми (1,33 млн) фаолият олиб боришади. [11;37-47]

Университетларнинг бирлаштириш оркали уларнинг кучини ошириш истикболли йуналиш хисобланади. Бугунги кунга кадар у ихтиёрий характерга эга булиб, асосан университетлар фаолиятининг турли сохаларида укитувчилар ва олимлар уртасида тажриба алмашиш, укитувчилар ва талабалар жамоасининг илмий форумларда иштирок этиши, биргаликда нашр этиш фаолияти каби куринишларда булган. Умуман, мехнат бозоридаги бугунги ракобат холати олий таълим сохасида кайта ташкил этиш фаолиятини талаб килади. Бундай фаолиятнинг устувор йуналиши сифатида университетлар бирлашмаларини ташкил килишни тушуниш мумкин.

Университетлар уюшмаси инсон ресурслари концентрацияси, молиявий ва бошка ресурслар, тадкикот ишларини зудлик билан амалиётга сафарбар килиш имконияти, узлуксиз таълим тизимини оптималлаштириш, тадкикот ва ишлаб чикариш марказлари яратишга нисбатан кластер ва инновацион ёндашувлар каби жихатлари билан афзалликларга эга.

Илмий адабиётларни тахлил килиш асосида маълум булдики, Россия Федерициясида таълимни ривожлантиришга кластер ёндашуви индивидул

1547

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

субъектлар ва умуман кластер иштирокчиларининг узига хос афзалликларини кучайтирадиган ижтимоий хамкорлик асосида амалга ошириладиган кластер субъектларининг узини ва узаро ривожлантиришга асосланган (Т.И.Шамова, Е.И.Павлова, И.П.Маркина). Тадкикотчилар Н.А.Шарай, Л.Н.Николаева, Т.В.Вдовиналарнинг фикрига кура, таълим кластери таълим ресурсларини ташкил этишнинг интеграл тизими сифатида каралади. Таълим кластерлари моделининг ягона типологик хусусиятлари М.Ю.Барышников, И.И.Чиннова, А.В.Симоновлар томонидан таклиф килинди.

Инновацион таълим кластерининг ядроси тадкикот, таълим ва тижорат хамкорлари уртасидаги узаро алокани ташкил килишдан иборат. Айни пайтда таълим кластери фаол инфратузилмаларига кириш, таълимда мавжуд вокелик ва узгарувчи имкониятларнинг мавжудлиги каби инновацион хусусиятлари билан ажралиб туради.

Россияда бундан ун йиллар олдин инновацион кластерларни яратиш муаммоси тикланиш боскичида булган. Боскичма-боскич бу масала ривожланиб келмокда. Шунинг учун бу йуналишдаги мавжуд тажрибани тахлил килиш ва умумлаштириш алохида ахамиятга эга.

"Claster Initiative GreenBook" монографиясининг муаллифи томонидан утказилган дунёнинг турли мамлакатларидаги икки юздан ортик кластерларни урганиш шуни курсатдики, инновацион фаолият ва технологияларни таркатиш кластерлар фаолиятининг энг мухим максадларидан бири хисобланади. [12] Кластерларнинг ривожланиши хужалик юритувчи субъектларнинг инновацион фаоллигини оширишга хизмат килади.

Айрим мамлакатларда кластерларнинг замонавий моделлари С.В.Голованова бошчилигидаги "Иктисодиёт олий мактаби" илмий-тадкикот университетининг рус муаллифлик жамоаси томонидан тахлил килинди. [13] Дунёнинг турли мамлакатларида кластерларни ташкил этишнинг институционал хусусиятлари буйича бешта модель ажратилди: Италия, Япония, Финляндия, Шимолий Америка ва Х,инд-Хитой. Х,ар бир модель кластернинг олтита асосий хусусиятининг аник комбинациясини ифодалайди: бозор муносабатлари ва ракобат даражаси; етакчи фирмаларнинг мавжудлиги; кичик бизнесни ривожлантириш; инновациялар; халкаролаштириш; туFридан-туFри хорижий инвестицияларнинг мавжудлиги.

Европа мамлакатларида оммавий равишда кластерлаштириш жараёни куйидаги ходисалар билан алокадор:

1548

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

- 2000 йилда Лиссабон саммити булиб, у Европа Иттифоки мамлакатлари томонидан кластер дастурларини мажбурий равишда шакллантиришни маъкуллади. Худди шу саммитда "Европа тадкикот зонаси" (European Research Area, ERA) яратилди ва "Минтакавий инновацион тизимларни ривожлантириш дастури" (RIC) кабул килинди;

- 2007 йилда Брюссел саммити булиб утди, унда "Европанинг кластер Манифести" тасдикланди;

- 2008 йилда Стокголм саммитида "Европа кластер меморандуми" деб эълон килинган Европанинг ракобатбардошлигини ошириш учун узига хос харакат режаси ишлаб чикилди.

Кластер ривожланиш тажрибасини тахлил килиш натижасида МДХ, мамлакатларида фаолият олиб бораётган кластерларни куйидаги турларга булиш мумкин:

S фаолият йуналиши буйича: компетенциявий-йуналтирилган, илмий-инновацион, инновацион, ижтимоий-маданий;

S ташкилотнинг даражаси буйича: минтакавий, республика, шахар, институционал, халкаро;

S таълим сохалари буйича: таълимни бошкариш, таълим сифатини назорат килиш, таълим-фан-ишлаб чикариш интеграцияси, таълим воситалари ва хоказо.

Кластерларнинг турли хил турлари ва даражалари уларнинг узаро фаркланувчи муносабатда эмас, балки узаро тулдирувчи муносабатда эканлиги билан характерланади.

Таълим кластерларининг юкоридаги таснифий булинишлари шартли булиб, уларнинг барчаси умумий максадга йуналтирилган булади ва уларнинг тулаконли нуксонсиз ишлаши учун узаро таъсирлари мухимдир. Ишлаб чикариш ва таълим кластерларини шакллантиришдан максад бизнес ва олий укув юртларининг узаро манфаатли хамкорлигига тускинлик килувчи омилларни бартараф килиш ва жараёнга инновацияларни жадал суръатда жалб килишдан иборатдир. Аралаш кластерлар инновацион ривожланиш нуктаи назаридан энг мухими хисобланади, чунки ишлаб чикарувчи ва таълим хизматларининг якуний истеъмолчиси, жумладан, амалиётчиларни жалб килиш, шунингдек, иш берувчи ташкилотларнинг маблаFлари ва ишлаб чикариш базасидан фойдаланиш имконияти таъминланади. Бу инновацияларни амалиётга самарали татбик килиш имкониятини беради.

1549

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

REFERENCES

1. Распоряжение Правительства Российской Федерации от 8 декабря 2011 г. № 2227-р «О Стратегии инновационного развития РФ на период до 2020 года».

2. Терешин Е. М., Володин В. М. Современная дефиниция понятия «кластер» и подходы к формализации этого явления // Экономические науки. 2010. № 2 (63).

3. Растворцева С. Н., Череповская Н. А. Идентификация и оценка региональных кластеров // Экономика региона. 2013. № 4. С. 123-133.

4. Нормативные документы по дуальной системе обучения от 24.04.2013. URL: www.ksturu/article

5. Анисцына Н. Н. Инновационный научно-образовательный кластер как способ организации инновационной деятельности в вузе // Креативная экономика. 2010 № 4 (40). С. 91-97.

6. Концепция развития педагогического образования на 2015-2020 годы : утв. Приказом Министерства образования Респ. Беларусь, 25 фев. 2015 г., № 156. [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://bspu.by/admin-panel/vendor/kcfinder/upload/files/klaster/The concept of teacher education.pdf. -с.10.

7. Innovation clusters in France: Innovation Comes First. URL: http://www.invest-infrance.org/us/why-choose-france/research-and-partnerships-innovation-clusters.htm)

8. Галичин, В. А. Международный рынок образовательных услуг: основные характеристики и тенденции развития / В. А. Галичин // Век глобализации. -2013. - № 2. - С.109.

9. Соколова, Е. И. Термин «Образовательный кластер» в понятийном поле современной педагогики / Е. И. Соколова // Непрерывное образование: XXI век. - 2014. - № 2 (6). - С.155.

10. Пути кластеризации экономики с целью повышения конкурентоспособности Запорожской области / Соколенко С. И. [и др.]. // Международная Фундация содействия рынку; Союз экономистов Украины; Торгово-промышленная палата Украины; ОАО «Укримпэкс» [Электронный ресурс]. - Киев. - 2010. - Режим доступа: http://litcey.ru/ekonomika/9155/index.html?page=8.

1550

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1543-1551

11. Сенюк, Н. Ю. Возможности и механизмы инновационно-инвестиционного сотрудничества России и КНР в эпоху глобализации / Н. Ю. Сенюк // Качество. Инновации. Образование. - 2007. - № 4 (23). - С. 37-47

12. Solvell O., Lindqvist G., Ketels C. The Cluster Initiative GreenBook, 2003. Электронный ресурс: http://www.cluster-research.org.

13. Elektronnyj resurs: http://www.promcluster.ru/index.php/publications-cls.html.

1551

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.