Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОННИНГ МАЪНАВИЙ, ҒОЯВИЙ ЯНГИЛАНИШИДА МУҚИМИЙНИНГ ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ МЕРОСИНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОННИНГ МАЪНАВИЙ, ҒОЯВИЙ ЯНГИЛАНИШИДА МУҚИМИЙНИНГ ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ МЕРОСИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
63
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Миллий ғоя / маънавият / ҳажвиёт / жаҳолатпарастлик / маданият. / national idea / spirituality / comedy / ignorance / culture.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мухтарова, Тўтихон

Мақолада Янги Ўзбекистоннинг маънавий, ғоявий янгиланишида Муқимийнинг ижтимоий фалсафий мероси турли хил манбалар асосида кенг кўламда таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF MUKIMI'S SOCIAL AND PHILOSOPHICAL HERITAGE IN THE SPIRITUAL AND IDEOLOGICAL REVIVAL OF NEW UZBEKISTAN

The article provides a comprehensive analysis of the socio-philosophical heritage of Mukimi in the spiritual and ideological renewal of New Uzbekistan based on various sources.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОННИНГ МАЪНАВИЙ, ҒОЯВИЙ ЯНГИЛАНИШИДА МУҚИМИЙНИНГ ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ МЕРОСИНИНГ АҲАМИЯТИ»

ЯНГИ УЗБЕКИСТОННИНГ МАЪНАВИЙ, ГОЯВИЙ ЯНГИЛАНИШИДА

МУЦИМИЙНИНГ ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ МЕРОСИНИНГ

АХДМИЯТИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-270-282

Мухтарова Тутихон

ТДТУ

АННОТАЦИЯ

Мацолада Янги Узбекистоннинг маънавий, гоявий янгиланишида Муцимийнинг ижтимоий фалсафий мероси турли хил манбалар асосида кенг куламда таулил цилинган.

Калит сузлар: Миллий гоя, маънавият, уажвиёт, жауолатпарастлик, маданият.

АННОТАЦИЯ

В статье проводится комплексный анализ социально-философского наследия Мукими в духовно-мировоззренческом обновлении Нового Узбекистана на основе различных источников.

Ключевые слова: национальная идея, духовность, комедия, невежество, культура.

ABSTRACT

The article provides a comprehensive analysis of the socio-philosophical heritage of Mukimi in the spiritual and ideological renewal of New Uzbekistan based on various sources.

Keywords: national idea, spirituality, comedy, ignorance, culture.

КИРИШ

Миллий гоя таргиботи ва маънавий-маърифий тадбирларни ташкил этишда ватанпарварлик тарбияси, халкимизнинг эзгу идеаллари ва олийжаноб максадларига садокат гоялари шиор даражасидагина колиб, миллий гоянинг жахон тажрибасидан утган умуминсоний конуниятлари ва Узбекистонга хос замонавий тамойилларини амалиётга татбик этишнинг самарали механизмлари жорий этилмаган. Юртимиздаги янгиланиш жараёнлари ва ислохртларга дахлдорлигини чукур хдс киладиган, мамлакатимизнинг энг ривожланган давлатлар каторига киришидаги уз урни ва иштирокини теран англайдиган, бу йулда фаол фукаролик позициясига, креатив ва инновацион тафаккурга эга

булган замонавий шахсларни тарбиялашнинг концептуал асослари ва амалий фаолият мезонлари ишлаб чикилмаган. Бу эса сохада жиддий бушлик мавжудлигини яна бир маротаба исботламокда.1

Маънавий тарбияда узбек халкининг бой маънавий меросидан кенг фойдаланиш унинг таъчирчанлиги, самарадорлигини оширишда мухим омил була олади. Ёшларимиз маънавий тарбиясида Юсуф Хос Х,ожиб, Ахмад Яссавий Лутфий, Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Машраб, Мукимий, Фуркат, Абдулла Кодирий, Чулпон, Усмон Носир каби классик шоир ва ёзувчиларимиз асарларидан фойдаланишимиз улар калбини, рухий дунёсини маънавий бойитишда катта ахамиятга эгадир. Уларнинг бизга колдирган бой бадиий-маънавий мероси узининг чукур фалсафий мазмуни, ахлокий йуналиши билан ажралиб туради.

Чор Россияси даврида Урта Осиёнинг кишлок ва шахарларида яшовчи мехнаткашлар вахшийларча эксплуатация килинардилар, кулликдан эзилардилар, миллий мустамлака зулмини тортардаилар ва окибатда аянчли, оч-ёлонгоч кул кечирмокка мажбур булардилар. Солик ва узлуксиз купайиб борди. Чор амалдорлари хаддан ортик зуравонлик ва боскинчилик килдилар. Бу ахволларнинг хаммаси кенг халк оммаси орасида жуда хам кучли норозиликлар тугдирди, баъзан бу норозиликлар очик хужум тусини олди ва хатто чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатига карши куролли кузголонга хам айланди. Озодлик харажатининг усиши, синфий карама-каршиликлар ва синфий курашнинг уткирлашуви тараккийпарвар тафаккур доирасини кенгайтирди, унинг вакиллари олдига янги вазифалар куйди. Жамиятнинг моддий хаётнинг янги шароитлари тараккийпарвар ижтимоий тафаккур олдига янги талаблар куйди. Узбекистоннинг уша вактдаги социал хаётидаги мухим масалалар халк оммаси орасидан чиккан ва халк билан бевосита богланган зиёлилар, ёзувчилар ва муаллимлар ижодида уз аксини топа бошлади.

XX аср охири ва ХХ аср бошларида тарккийпарвар узбек ижтимоий тафаккури ва адабиёти намояндалари орасида Мукимий энг олдинги сафда турарди. Мукимий ( тахаллуси; асл исми-шарифи Мухаммад Аминхужа Мирзахужа уFли) (1850-1903) - шоир ва мутафаккир. Узбек демократик адабиёти асосчиларидан. Отаси тошкентлик, акаси Ойшабиби хужантлик булиб, Куконда тугилган ва яшаганлар. Машраб бошлангич маълумотни Кукон махалласидаги мактабда олган. Онаси Мухаммад Аминхужада шеъриятга хавас уйготган. Мукимий Кукондаги Нодира бино килдирган "Мохлар ойим"

1 Мирзиёев М. Янги Узбекистон стратегияси. -Т.: 2021. 294-295 б.

271

Magpacacuga, cyHr Eyxopo MagpacanapugaH 6upuga yKHraH 1876 Hunga KyKoHra KaHTraH, ep KypunumH MaxKaMacuga Mup3anuK KHnraH. XIX acp 70-HHnnap oxupnapuga Ky;oHra KaHTraH Ba u^og 6unaH myrynnaHraH. OTacu Ba^oragaH cyHr MogguH axBonu orupnamran, "X,a3paT" MagpacacuHHHr khhhk 6up xy^pacura Kynu6 yTraH (1885), 6yryH yMpu KammoKguKga KenraH. Bnp Hena 6op TomKeHTra caexaT KH-^raH (1887-88,1892), TomKeHTga AHrunHKnap 6unaH TaHumraH. TomKeHT MagaHHH Ba aga6uH xaeTHHH HyKyp ypraHraH. AnMaHu, HoguM Ka6u unrop pyxgaru H^ogKopnap 6unaH anoKa 6oraa6, H^oguH xaMKopnuK KunraH2.

amo myHH aHTum ho3hmkh, MyKHMHHHHHr ^aonuflTH Tapux ^anca^acuga xanu eTapnu gapa^aga ypraHunraH эмac. MyKHMHH H^oguHH ypraHum, acapnapuHH Typnam Ba Hamp эттнpнm y xaeT gaBpugaeK 6omnaHraH. g,acTna6 H.OcTpoyMoBHHHr "geBoHH MyKHMHH TynnaMu(T., 1907) Hamp KH^HHraH, cyHr 1910, 1912 HHrnapga "geBoHH MyKHMHH Ba xa^BueT" homh 6unaH acapnapu TynnaMH 6ocunraH. fflyHHHrgeK, X,.EK;y6oBHHHr "y36eK geMoKpaT moupu MyKHMHH", -T., 1953; X,.3apu$oBHHHr "MyxaMMag Amhh MyKHMHH". T., 1955; F.KapuMoBHHHr Y36eK aga6ueTH Tapuxu, 3-khto6, T.; 1966, 1975, 1987; aKageMHK K.MyMHHoBHHHr "MyKHMHH H^ogu Ba yHHHr KnepuKan pea^uara Kapmu Kypamu", BywK cuHMonap, annoManap (MapKa3uH ocuenuK Mamxyp Myra^aKKupnap, goHumMaHgnap Ba agu6nap") 3-KHTo6uga npo$. A. A6gyra$ypoBHHHr "MyKHMHH", T.: A6gynna KogupuH HoMugaru xa^K Mepocu HampueTH, 1997. X,aMga MyKHMHH xaeTH, H^oguH ^aonuaTura oug aHpuM hhmhh TagKHKoraap MaB^yg 6ynu6, xo3upru mapouTga yHHHr h^thmohh -^anca^uH aKcuonoruK Kapamnapu ypraHunraHuna HyK. ffly 6oucgaH 6u3 xaM ym6y MnKonaga MyKHMHHHHHr h^thmohh -^anca^uH H^ogu Ba yHHHr Hopu3Mra Kapmu mhMhh o3ognuK ynyH Kypamu xaKuga KucKana MatnyMoraap 6opumra xapaKaT KH^guK.

MyKHMHH MapKa3uH Ocuega xanu yHHanuK MycTaxKaMnaHMaraH AHru geMoKpaTHK aga6ueT oKHMHHUHr энr axmu, энr 3yp, энг 6ywK BaKunu cu^arnga y36eK xan^H TapuxugaH ypuH onraH. y y3HHHHr 6aguuH acapnapuga KeHr oMMaHHHr KaH^HtfraapuHH u^oga Kungu, Matpu^amapBap Kumunap 6unaH 6upra KnepuKon nepKoB Ba yHHHr Ma^Kypara Kapmu y3ura xoc ycynga gyHeBHH 6unHMnapHH эraмam ynyH, энг axmu xaeT Kenupum, aHHHKca gexKoHnap axBonuHH axmunam ynyH Kypam onu6 6opgu. MapKa3uH Ocue, my ^yMnagaH, y36eKucToH nop PoccuacuHHHr MycTaMnaKacura aHnaHTupunraH mapouTga KanaM Te6paTraH MyKHMHH H^ogu hhh MatHoga xa^KHungup. y эзнпгaн MexHaTKam

2 Y36eKHcToH mh^^HH энцнк^oпegнacн. 6-®H^g. -T:. "Y36eKHcToH MHUHH энцнкflOпegннcн" gaB^aT HIMHH HampueTH, 2003.-175-176-6eT^ap.

омма, бечора косибу хунармандлар ва хонавайрон кишлок дехконларининг оташин куйчиси булиб майдонга чикди.

Мукимий яшаб ижод этган давр хаёти мураккаб эди. Бундай мухим Мукимий ижоди кучли таъсир курсатди. Ижодининг илк даврида кисман шаклбозлик унсурлари, санъатпардозлик майлларига берилиш хам учрайди. Лекин тезда бу хил анъаналардан воз кечиб, жамиятдаги иллатлар, эскилик акидаларига танкидий назар билан каради. Навоий, Жомий, Низомий ва Фузулийдан урганди, улар газалларига мухаммаслар боглади. Жомийни узига устоз билди. Узбек форс мумтоз шоирлари анъаналарини давом эттирди. Узбек адабитида демократик йуналишининг вужудга келиши ва шаклланиши Мукимий номи билан боглик. У бошлик Фуркат, Завкий, Аваз, Комил каби илгор фикрли шоирлари узбек адабиёти тарихида янги сахифа очдилар.

Мустамлака тузумидаги адолатсизлик ва зуравонликни, жорий тартиб -коидаларни халкона услубда авсиз коралаган шоир улкамиз истикболига ишонч билан каради. Мукимийнинг асарларида инсоний ишк-мухаббат улугланади, иймон-эътикод, халоллик, сахийлик, покдомонлик, элпарварлик, дустлик, она табиат гузалликларидан завкланиш, висол онларининг лаззатлари ва хижрон азоб-укубатлари ишонарли лавхаларда жуда таъсирчан ифодаланади.

Мукимий шеърларининг туб мохиятини инсон кечинмалари, севинч ва аламлари, истак ва армонлари, курашлари ташкил этган. Уларда дустлик, садокат, самимият, вафодорлик, сабот ва матонат улугланган ва булар оркали шоир кишиларда яхши хусусиятларни тарбиялашга интилган. Адолатли ва бахтли замонни орзу килган, шундай кунлар келишига ишонган. ("Келур охир сени хам йуклагудек бир замон яхши" ва бошкалар.) Хдсрат, шикоят, норозилик мотивлари мавжуд булган шеърларида хам келажакка ишонч, фаровон хаёт хакидаги орзу-идеаллари акс этган.

"Дар мардуми Окжар батарики мухаммас" асридан маълум булишича, Мукимий 1870 йилнинг охирларида Куконнинг гарби-шимолидаги Сирдарё ёкасида жойлашган Окжар паромида паттачи булиб ишлаган. Бу янги вазифа хам шоирга мехнаткаш омма вакиллари, кишлок дехконларининг турмуш шароитлари билан бевосита танишиш имконини берди. Каттиккул, Муттахам паром хужайинлари билан келиш олмаган Мукимий XIX аср 80-йиллар бошларида Куконга кайтади. Оилавий хаётда хам фарогат топмаган шоир, ховлини ташлаб, уша Бегвачча махалласида Х,азрат мадрасаси хужрасига кучиб чикади ва умрининг охирига кадар мухтожликда, уз таъбири билан айтганда, уша ^'хужраи танг ва торликда бекаслик ва гариблик чирогини ёкиб" умр

yTKasagu. ffly BaKTgaH SomnaS MyKuMuM 6yTyH BaKTuHu h^oahh nm, maxcuH MyoManara 6aFHmnangH, xycHuxar Ba koth6hhk SunaH myrynnaHgu. 3okhp^oh Oyp^ar ryBoxnurura Kypa, 6y ftunnapga KyspHga MyTTacnn paBumga xapaKar KHnraH agaSuM HHrHM-aH^yMaH umnapura MyKuMuM hhphk umogKopnap MyxuM, 3aBKHH, HucSaraHnap Karopuga $aon Karnamagu, gaBp agaSuft xapaKarura eTaKHHHHK Kunagu. ^ohmhh MogguH TumMOBHunuK, amam mapoHTHHUHr HuxoaTga orupnuru moup cornurura nyTyp eTKa3agu, y orup gapgnapra nanuHagu. ffloup Mepocuga gaBpgaH MamaKKarau TypMymgaH, orup TaKgupy 3a6yH TonegaH muKoaT, MyHacy xaMgapg HyKgurugaH Honum oxaHraapu KeHr ypuH TyTa Somnaftgu3.

MyKuMuHHuHr unrop gyHeKapamu, ^apoBoH xaeT Ba o3og maMuaT, uhco$ Ba agonar, SapKaMon uhcoh Ba uhcohuhhuk, uHMoH^'KraKog Ba эpк xaKugaru op3y-ннтнпнmпapн SunaH MycTaMnaKa mapornu, MaBmyg agonarcro Ty3yM, 3ypaBoHnuK xyKMpoH SynraH 3aMoHa ypTacugaru mugguH 3ugguaT, WKcaK ugean SunaH pa3un SopnuK ypTacugaru HoMyTaHocuSnuK MyKuMuH u^oguga BoKeanuKKa HucSaraH KecKuH TaHKuguH MyHocaSarnuHr y3un-Kecun maKmaHumura onuS Kengu.

MyKuMuH gyHeKapamu Ba ннтнпнmпapн SunaH MyxuM ypTacuga 3ugguaT yHuHr u^oguga TaHKuguH HyHanumuHu MaHgoHra Ke.rrapraH. By yHuHr xa^BueTuga KynpoK aKC этгaн. Xa^BueTu Ma3MyHaH carupa Ba WMopra SynuHagu. Carapanapuga nop aMangopnap, aftpuM Maxannufi SoftnapHuHr KupguKopnapu onuS TamnaHraH ("TaHoSHunap" Ba 6omKa). "CaftnoB", "^ap Ma3aMMara 3aMoHa" Ba 6omKaga ynKara KupuS KenaeTraH Kan^a^cr^ Ba FaHpuaxnoKuH MyHocaSaraap xaMga ynapHuHr oKuSaraapu KypcarnnraH. ffloup y3SeK agaSueTu Tapuxuga н:mтнмoнн-cнecнн xa^BueTHuHr acocnunapugaH Supu SynuS MaMgoHra nuKgu. YHuHr KaTop xa^BuanapuHu my fiyHanumHuHr eTyK HaMyHanapu cupacura KyHum MyMKuH. "TaHoSnunap", "BoKeau Kyp AmypSoH ^ora", "Mockobhu Soh" KaSu xamBuanapuga MycTaMnaKa Ty3yMu ynyH xoc SynraH xaeTufi MaB3ynap-^aMuaTgaru ^m^MouM TeHrcronuK, TaSaKanaHum, xyKMpoH agonarcronuK KaSu myga mugguM Macananap Taxnun этнпgнкн, Sy MyKuMuM xamвнeтннннг cuecuH HyHanumu Ba roaBuM KaMonoTugaH ryBoxnuK Sepagu. By muxaTgaH AmypSoM ^omMHuHr orup muHoaTu xaKugaru xamBuagaH moupHuHr mugguM cuecuH yMyMnamTupyBnu xynocacu guKKaTra ca3oBop:

^aKopaT Ku^uHraH Kumunap KonuS,

TonaS Soh cy3u MyHga 3yp эtтнSop.

KanoH KaMSaranHuHr cy3u yTap?

3 ByMK cnHMo^ap, a^floMa^ap: (MapKa3nn OCTe^m Mamxyp MyTa^aKKMp^ap, goHnmMaHg^ap Ba aцн6flap).-3-кнтo6. -T.: A.^ognpuH HoMugaru xa^K Mepocu Hampu., 1997.-96-97-Seraap.

274

Arap 6ynca aKHaHr-cy3HHr 3yn$HKop.

By KecKHH Mucpanap xyKMpoH agonarcro Ty3yMra 6epunraH KartuH aH6HoMa Ka6u ^apaHrnaHgu. ^a6pnaHyBHH ogguH gexKoH TunugaH e3unraH "TaHo6nunap" xa^Buacuga эca MaB^yg Ty3yMgaru h^thmohh agonarcronuK, Hop MatMypnap Ba MaxannuH aMangopnapHHHr y36omHMHanHKnapu Ba 3ypaBoHnHKnapu, MycTaMnaKa mapouTuga cohhk conum Ba yHgupu6 onum Ka6u xaeTHH naBxanapga TapuxaH xaKKoHHH TacBupnaHraH.

Byp^ya caHnoB TH3UMHHUHr $om этнпнmн Ka6u co$ HmHMouH-^anca^HH Ma3MyHHHH xaM MyKHMuH 6upuHHH 6ynu6, aga6ueTHMH3 Tapuxura onu6 Kupgu. ByruHa эмac, MacanaHHHr HyKyp aHraaraH moup yHHHr 6upuHHH xa^BuH TaxnunuHH 6epgu, MycTaMnaKanu Hop MatMypnapu Ha3opaTH ocTuga yTaguraH "caHnoB"napHHHr 6aTaMoM Kan6aKH экaнпнrннн ohh6 Tamnagu. MyKHMHHHHHr "CaHnoB" xa^Buacu aga6ueTHMH3ga 6y MaB3yHHHr KeHuHHanuK aHaga HyKyp Ba KecKHH TaHKHguH pyxga umnaHumura MycTaxKaM 3aMHH 6yngu. Bat3aH, yma gaBpgaru xyKMpoH Kapamnapra эpramн6, gyKHH эmoн xaKHga xaM xa^BuH acapnap e3raH ("^a^BH xanu^au MuHrTena").

Ot, apaBa, noH, namma, 6e3raK Ka6u MaB3ynapga 30 ra aKHH xa^BuH acap aparraH. y^apga MyKHMuH TypMymHHHr kohok Ba HupKHH ToMoHnapu, h^thmohh oHrgaru HyKcoHnap ycTugaH KynraH, MycTaMnaKaHunuK a3o6u, xapo6anuKHH 3axapxaHganuK 6unaH TacBupnaraH. "geBoHaMeH", "KycaMeH", "X,aHpoH Kungu noH", "nammanap", "ffluKoaTH 6e3ap" Ba 6omKaga 6up KaTop xa^Buanap ugg ^aMuaT xaeTugaru y3rapumnapra aHruHa MyHoca6aT aKc этraн ("Tatpu^HH neH", "Apo6a KypcuH", ".HoH" Ba 6omKa).

MyKHMuH gyHeBHH xaeTHH TaH ongu, acKeTH3M(wHoH. BupoH Hapca 6unaH Mamryn 6ynum)HH HHKop этgн. y MaumuH 6y3yKHunapKH Kopanagu, xyHapHH, gyHeBHH 6unuMnapHH ypraHumra gatBar KH^gu, ^axonarnapacT Mynnanap, "aBnuenap"HH TaHKug Kungu, 6e6omnuKKa, 3ypaBoH^HKKa, 3ynMra Kapmu KaTTHK Hopo3unuK 6ungupgH. ffly 6unaH 6up BaKTga MyKHMuH MexHaTKam onMaHH y3 3onuMnapura Kapmu aKTHB Kypamra oHHKgaH -ohhk HaKHpMagu, KoH^yp 6oHnapHH, maB^arcro MycTaMnaKaHH aMangopnap Ba xa^KKa gymMaH 6ynraH pyxoHHHnapHH $om KH^um 6unaHruHa HerapanaHgu. yHHHr Kapamnapu HaKagap TaHKHguH 6ynHmura KapaMaH, Mymoxaga xapaKTepuga 6ynu6, nu6epan roanap 6unaH 6upMyHHa cyropunraH эgн. geMaK, y3ura xoc ^anca^uH, TapuxuH mapT-mapouTnap Ty^aHnu, yma BaKTnapga y36eK gexKoHnapu Ba maxap KaM6arannapu h^thmohh acocuHHHr 6ymnuFH ca6a6nu MyKHMuH geMoKpaT gapa^acuraHa KyTapuna onMagu.

H.OcTpoyMoB KyKoHga SynraH BaKTgaru y3SeK xo^ronapuHuHr KymuKgapuHu эmнтгaн Ba Sy xaKgaru y3 TaaccyporaapuHu KyftugaruHa SaeH этгaн: "By yHTa amynanu Sup KaHna amynanap aHTumgu, my myMnagaH, "BuKTopSoM" geraH carupuK amynaHu xaM aHTumgu. Amynanunap Ky^napura naTHyc onuS, myga xaM 3aBKgaHuS Typ Kunumgu, Kynanapgaru Tyga-Tyga ogaMnap MapoK SunaH TuHrnargu"4.

^Kopugaru axSopoT myHgaH ganonar SepaguKu, MyKuMuM XIX acpHuHr 90-HunnapugaeK carupuK moup cu^arnga ogguH Kumunap opacuga Mamxyp SynraH.

MyKuMuH carapacu KaMSararnap ycTugaH 3ynM yткaзнm Ba yrupnuK fiynu SunaH opTTupaguraH MynKgop cuH^napHuHr нккнroзпaмaннпнкнн, MaKp-xuftnacuHu Ba oнкyзпнгннн MoxupoHa $om ku^uS Sepagu. "TypKucToH BunoaTuHuHr 3a3eTu" 1891 Hun 26 oKTaSpgaru 41-coHuga MyKuMuHHuHr "HaBSaxop" metpu Socungu. MyKuMuHHuHr Sy metpu, yHuHr SomKa metpnapu KaSu, KyBHoK pyx Ba aHru ^uKpnap SunaH Tyna.

1893 Munga MyKuMuHHuHr SupuHnu Kyfle3Ma "Bae3u" huk^u. ByHga yHuHr nupuK metpnapu Ba y3ugaH unrapu yTraH HaBouM, ^omuh, Begun Ba SomKa moupnapHuHr rasaMapura SarumnaHraH MyxaMMacnapu кнpнтнпгaн5.

MyKuMuH y3SeK agaSueTura umnunap MaB3ycuHu onuS Kupgu, Tunnap ranepeauHu apargu. YHuHr "TaHoSHunap", "Mockobhu" Soh Tatpu^uga", "BoKeau BuKTop", "TyM", "Bannarap" Ba "CaexarnoMa" metpnapu nyKyp Taxnun KunuHraH. Typnu maxap Ba KumnoKgapra Ku^raH caexaraapu Taaccyporaapu acocuga 4 KucMnu "CaexarnoMa" acapu eHrun, yHHaKu Ba3Hga e3unraH, 4 Mucpanu SaHgnapgaH TamKun TonraH. YHga xara; TypMymuHuHr oxupnuru, KumnoKgapHuHr BafipoHanuru peanucTuK TacBupnaHraH. ffloup axmunuKHu MatKynnaS, ^annuKHu Magx этгaн, KaMnunuKnap ycTugaH KynuS, TaHSex SepraH, eвyзпнкнн, Typnu unnaraapHu TaHKug KanraH. MyKuMuHHuHr Hacp Ba Ha3Mgaru MaKTySnapu эnнcтaпap (SunuMHuHr BoKenuKKa SynraH MyHocaSaru) agaSueT HaMyHacu xucoSnaHagu. MyKuMuHHuHr 10 metpuM, 20 ra aKuH HacpuM MaKTySnapu caKoaHraH. ffletpnapu Kyne3Manap, Sae3nap XX acp Somnapuga nuTorpa^uaga Hamp KunuHraH KmoSnap, TomKeHT Ba neTepSyprga SocunraH BaKTnu MaTSyoT caxu^anapuga Srorana eTuS KenraH.

MyKuMuM ^aonuaTuHu Ba umoguHuHr puBomnaHumu fiynuHu ukku gaBpra Synum MyMKuH:

4 MyMuHoB H. ysSeKncTOHga нmтнмoнн Ta^aKKypHuHr puBomraHum TapuxugaH. XIX acp oxupflapn Ba XX acpHuHr Som^apu. T.: ysSeKucTOH ®aH^ap aKageMuacu HampneTn, 1960.-194-195-Seraap.

5 MyKuMuH, "MyKuMuH 6aeзн", ^yKoHgaru MyKuMun My3eHuga caK^aHagu.

1.1866- 1867 HunnapgaH Tor 1880 HunnapraHa, atHH yHHHr ByxopogaH KaHTumuraHa 6ynraH gaBp.

2.1880-1882 unnapgaH 1903 HunraHa, atHH KyKoHga aga6uH TyrapaK TamKun KH^HHraHugaH KeHuH to moup Ba^oT этгaнгaнa 6ynraH gaBp.

MyKHMHH H®;ogHHHHr Shphhhh gaepiiga y36eK Ba ^opc-To^HK aga6ueTH KnaccuKnapu 6ynraH ^yT^uH, HaBouH, CatguH, ^omhh Ba Begun acapnapuHH ypraHgu. fflynap 6unaH 6up KaTopga, MyKHMHH Tapux, ^ontKnop W3acugaH 6oH Marepuannap yKHgu Ba Tynnagu. Mampa6HHHr 6aguuH acapnapuHH, OapFoHHH acapnapuHH kh3hkh6 yKugu. AHa my gaBpnapga y HaBouH, ^omhh, Begun cuHrapu moupnapHHHr Fa3annapura MyxaMMacnap xaM e3gu.

fflyHH aHTu6 yTMoK no3HMKH, ^ymKHH xaeT эгacн MyKHMHH ^ccaBHH, accaBH3M H3ugaH, MucTHKa HynugaH 6opMagu, 6anKH peanu3M HynugaH, aga6ueTHHHr gyHeBHH Ma3MyHHHH TaH onum Ba yHH TacguKnam HynugaH 6opgu, gyHeBHH 6unuMnapHH ypraHumra Ba ceBraH пoэзнacннн ynyFnamra gatBaT Kungu. yHHHr my naHTnapga e3raH энr axmu metpnapu Ma3MyHgop, opoM6axm 6ynu6, epKHH nopna6 Typagu.

BupoK, myHH xaM aHTum KepaKKH, y3 H®;ogHHHHr aHa my 6upuHHH gaBpuga MyKHMHH y36eK aga6ueTHHHHr aHtaHanapu H3uga MaxKaM Typapgu. y yma BaKTnapga KynpoK nupuK metpnap e3raH эgн. TyFpu, yHHHr Myxa66aTH cy$нHnнкпoэзнacннннr Myxa66aTugaH, a6cTpaKT, pean xaeTgaH y3unraH, unoxuHnamTupunraH Myxa66aTgaH 6yryHnaH $apK KHnap, yHra yxmaMac эgн. MyKHMHH nupuKacu yma BaKTnapga xaM Ta6uar ry3annHKnapuHH, ep W3ugaru xaeTHHHr pean xogucanapuHH, KumunapHHHr энr axmu $a3HnarnapHHH H^oganamgaH u6opaT эgн. MyKHMHH xanK opacugaH HHKKaH Ba MexHaTKam xanK 6unaH 6oFnaHraH moup 6ynu6, yma BaKTnapgaeK yHHHr u^oguga geMoKpaTHK MaHnnap KypuHa 6omnagu.

MyKHMHH u^oguH HynuHHHr hkkhhhh gaepiiga y3 acapnapuga geMoKpaTHK MaHnnapHH Tyna u^oga этa 6omnagu. 3Hgu y aga6ueT coxacuga geMoKpaT moup cu^aruga HaMoeH 6yngu.

gexKoHnap oMMacu Ba maxap KaM6aFannapuHHHr XIX acpHHHr 80-90-Hunnapugaru xapaKaru, 6yp^ya MyHoca6aTnapu ypHaTunumu Haru^acuga MunnuoHna6 gexKoH oMMacuHHHr xoHaBaHpoH 6ynumu xanK moupu MyKHMHHHHHr u^oguH Hynura, yHHHr ycumura Tatcup этмacgaн KonMagu. MyKHMHH u^oguH Hynura, yHHHr ycumura Tatcup этмacgaн KonMagu. MyKHMHH aHa my BaKTnapga pyc Tunu, pyc aga6ueTH 6unaH KH3HKagu, nymKHH, .HepMoHTOB, HeKpacoBnapHHHr y36eK Tunura Tap^HMa KHnuHraH acapnapuHH ypraHagu Ba aMangopnap xaMga

бойлapнинг aлдaмчиликлapигa, фиpибгapликлapигa кapши, peaкцион pyxонийлapнинг cypбeтлигигa к;apши тaнкдд бaйpоFини бaлaнд кyтapa олгaн, оммaнинг кaйфиятлapини aкc эст^тн жушкин вaтaнпapвap шоиp cифaтидa шпклтанди. Худди yшa дaвpлapдa Мукимийнинг юкcaк дapaжaдaги caтиpик вa юмоpиcтик acapлapи мaйдонгa келди; бу acapлap yзбeк aдaбиëининг янги жaнpлap билaн бойитди, yзбeк ижтимоий тaфaккypидaги янги тaнкддий окимни юкcaлтиpишгa, кyчaйтиpишгa xизмaт килди.

Мукимий Узбeкиcтондa y зaмондa мaвжyд бyлгaн тapaккийпapвap ëзyвчилapнинг xaммacигa кapaгaндa xaM энг изчил, тaнкддчи, чоpизмни дaдил фош килувчи ëзyвчи булгани xолдa, y Уз вaтaнини мycтaмлaкaчилик кyллигидaн, Уpтa acpчилик тypFyнлигидaн, очкуз золимлap xyкмpонлигидaн озод килишнинг читаем йулини тушуниб eтмaди. Унинг дyнëк;apaшидaги чeклaнгaнлик xyдди шyндaн келиб чикди. Бу чeклaнгaнлик эca, мycтaмлaкa Мapкaзий Оcиëдa мaвжyд бyлгaн ижтимоий Typyxrap вa тapиxий шapоит тaъcиpидa юз бepди. Мукимий ижодидaги ички зиддиятлapни шу билaн изоxлaш мумкинки, унинг ижодидa мухтож кишилapнинг Faзaб кучи вa yюшмaгaн дexконлap оммacининг кучшзлиги гaвдaлaнapди.

Мукимий вa унинг фикpдошлapининг xизмaтлapи шyндaн ибоpaтки, yлap aдолaтнинг xaмдa к;yдpaтли инcон axлининг тaнтaнacи учун зyлмгa к;apши, cxолacтикaгa к;apши, миcтикa вa acкeтизмгa к;apши тaнкдд бaйpоFини кyтapиб чикдилap. Мукимий вa Фypк;aт зyлмгa, жaxолaтпapacтликкa к;apши кдттик; ноpозилик билдиpдилap. Янги, тapaккийпapвap aдaбиëт учун жон-жaxдлapи билaн кypaшдилap. Улapнинг фaолияти тyфaйли Узбeкиcтондa ижтимоий-фaлcaфий тaфaккyp янaдa pивож топди вa мaълyм юкcaкликкa кyтapилди. Х,aмдa Х,aкимзодa Ниëзий, caдpиддин Айний кaби утк^ мyтaфaккиpлap эca уз ижодлapини Аxмaд Дониш, Фypк;aт, Мyкдмийлap эpишгaн am шу юкcaкликдaн дaвом эттиpдилap.

Дexкондap оммacи вa шaxap кaмбaFaллapи билaн мycтaxкaм aлокaдa бyлгaн Мукимий узбек aдaбиëти вa ижтимоий тaфaккypининг pивожлaниш шapоитидa caтиpик, тaнкддчи cифaтидa rana pоль yйнaди. Шу ижтимоий фaктоp нукгаи нaзapидaн кapaб, Мукимий ижодидaги кapaмa-кapши xapaктep вa xycycиятлapни тyFpи aникдaш вa aнглaш мумкин.

Мукимий вa Фypкaтнинг тapиxий xизмaтлapи шyндaн ибоpaтки, yлap узбек ижтимоий тaфaккypи вa aдaбиëтидaги конcepвaтив вa peaкцион кyчлapгa кapши кypaш олиб боpиб, peaлизмни олFa cypиб, yндa янгиликлapни

278

H^oganoBHH xaeT6axm 6aguuH acapnap apaTgunap, 6y aHrunuKnapHH caKnam Ba puBo^naHTupum yHyH xapaKaT Kungunap.

MyKHMHH metpnapu 6aguHH ^uxargaH пyxтa umnaHraH Ba TymyHapnugup. y 6eKopHH cy3napHH umnaTumra, MatHora эtтн6opcнз Kapamra, enFH3 TamKH 6yeKnap 6epumra HuxoaTga Kapmu Typapgu. MyKHMHH FoaBuH HyHanumu TyFpu Ba MatHaBHH ^uxargaH HyKyp 6ynum 6aguuH acapHHHr acocuH Tana6u, ge6 6unapgu. MyKHMHHHHHr ^HKpuHa, HHHaKaM cy3 caHtaTKopu HHHaKaM gexKoHra yxmaMoFH KepaK. gexKoH эca Tep TyKu6 MexHaT KHnum 6unaH 6upra MaMnaKaTra, xanKKa $oHga KenTupagu, coxTa moup эca xyggu KHmnoKgaru $oHgacu3 ypyF ceпyвнн $axMcu3 ogaMra yxmaHgu, moupnuK MaHca6uHH cyucTetMon KHnu6, xanK yHyH KHMMaTnu, ^oHganu xeH Hapca apaTMaHgu. fflyHgaH KypuHu6 Typu6guKH, MyKHMHH ^HKpuHa, moup TypMymHH 6y3MacgaH u^oga KHnumu KepaK, xanKKa TypMymHH xaKKoHHH Ba TymyHapnu, aMMo WKcaK 6aguuH maKnga TacBupna6 6epumHH y3HHHHr 6ypHH ge6 6unumu mapT. fflyHH KaHg KHnu6 yTum KepaKKH, y36eK aga6ueTHgarH peanu3MHHHr HupuK HaMoaHgacu, xanKHHHr ceBHMnu moupu MyKHMHH y3HHHHr nupuK metpnapuHH ep W3ugaru xaeTHH KyHnamra 6aFumnagu. "HaB6axop" metpuga y 6yHgaH geHgu:

HaB6axop oHungu rynnap, ca63H 6yngu 6oFnap, Cyx6aT aHnaHnuK KenuHrnap, ^yopanap ypTOKgap6.

MyKHMHH Ta6uaTHH, 6axopHH, ceBruHH, xaeT HatmacuHH ynyFnaHgu Ba hkkhhhh ToMoHgaH, fflapK пoэзнacннн ucTuopacugaH $oHganaHu6, y3 3aMoHacugaru MexHaT axnuHHHr oxup Mycu6aTHHH Kypcaragu. MyKHMHHHHHr u^ogu, ^HKpnapu, Kapamnapu, op3y-xaennapu Ba HHTunumnapu y3 3aMoHacugaru h^thmohh mapouTnap Maxcynugup. ^Ha 6up ^uxargaH эca, y my6xacu3, y3H amaraH gaBpgaH unrapuru y36eK, ^opc-To^HK aga6ueTH Ba h^thmohh Ta^aKKypuHHHr энr axmu тpagнцнanapн Mepocxypugup.

MyKHMHH MapKa3uH Ocue Tapuxu, y36eK Ba $opc-To^HK aga6ueTH Tapuxu coxacugaru 6unuMnapHHHr xaMMa 6o6napugaH arpo^nuHa xa6apgop 6ynraH ayKyp 6unuMnu Kumu, goHumMaHg эgн. MyKHMHH y3 xanKHHHHr Kena^aruHH Kypa onumra xaMMa BocuTanap opKanu HHTunapgu. MyKHMHH acapnapuga экcпnyaтaцнaнннr ^eogan maKnnapuraruHa Kapmu эмac, my 6unaH 6upra, By^ygra KenaeTraH 6yp^ya3uaHHHr 3ynMura xaM Kapmu MexHaTKamnap Hopo3unuru KaH^uaTH My^accaMnamraH эgн. MyKHMHH amaraH Ba H«:og KunraH gaBpga Y36eKHcTOHHHHr MogguH xaeTH mapouTuga y3rapumnap W3 6epgu, unrapu HoMatnyM 6ynraH aHru h^thmohh MyHoca6arnap ypHaruna 6opgu. BynapHHHr

6 MyKHMHH . TaHnaHraH acapnap. 1958. -170-6eT.

хаммаси Мукимий ижодида у ёки бу хилда уз ифодасини топдики, Мукимийдан илгари яшаган узбек адабиётидаги тараккийпарвар оким ёзувчилари ижодида бу хол булиши мумкин эмас эди.

XIX аср охирлари ва ХХ аср бошлари миллий адабиётимизда юмористик йуналишнинг ривожланишида хам Мукимийнинг ижодий фаолияти жуда катта булди. Шоир кулида кулги купол кахкаха ёки шунчаки хушчакчаклик, бачкана мутойиба эмас, балки хаётдаги калок тараккиётга тусик говларни, шахслар онги ва табиатидаги ожизлик ва салбий белгиларни, хунук фелъ-атвор ва уринсиз хатти-харакатларни коралаш, танбех бериш, огохлантириш вазифасини утаган. Шайхларнинг бебошлиги, тамагирлиги, рухонийларнинг макр ва хийлалари, муллаларнинг эзилган мехнаткаш халкни талаши ва зулми кенг ахоли табакаларининг кахр-газабини кузгатмай коломайди. Оддий халкнинг: ^иш келди деб кувонманг, аёзлари бордир, пирми-эшон келди деб кувонманг, ниёзлари бордир, деган хдкматли сузи бежиз эмас.

Мукимий уз асарларида бой ва камбагал деган сузларни ишлатади. Унинг нуктаи назарича, жамиятнинг барча мулкдор табакалари (XIX аср охирлари ХХ аср бошларида) -текинхурлар -"бойлар" гурухидан иборат булиб, барча мехнат ахллари: мехнаткаш дехконлар, хунармандлар, мардикорлар ва шулар билан алокада булган зиёлилар - "камбагаллар" деган умумий термин остида мехнат килувчи ходимларни ташкил килади. Уша вактда Мукимийда бу хилдаги тушунчаларнинг пайдо булиши, шубхасиз, тасодифий хол булмай, бевосита конуний вокеадир. Тугри, хозирги XIX аср бошларида Узбекистонда хам кисман камбагаллик мавжуд. Шу боисдан хам Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида ижтимоий сохадаги устувор вазифалар хусусида тухталган эди. "Биринчи навбатда ахоли фаровонлигини ошириш, турли хисобларга кура ахолининг 1215 фоизи даромадсиз. Бу дегани 4-5 миллион вакилини камбагалликни камайтириш дастурини ишлаб чикиш зарур. Биз янги иш уринларини яратган тадбиркорларни хар томонлама куллаб-кувватлашимиз, елкамизга кутаришимиз зарур"7, деган эди. Давлатимиз рахбари 2020 йил 3 июнь куни камбагалликни кискартириш масалалари буйича видеоселектор йигилишида

7 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // "Халк сузи", 2020 йил 24 январь.

"Иктисодий тараккиёт ва камбагалликни кискартириш вазирлигига 2020 йил 1 октябрнинг хукукий асосларини ишлаб чидиш вазифаси куйилди"8.

ХУЛОСА

Умуман, хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, узбек адабиёти ва ижтимоий тафаккури тарихида Мукимийнинг хизматлари нихоятда каттадир. Унинг етук асарлари узбек халкининг утмишдаги маънавий хаётининг ривожланишида янги давр очди. Мукимийнинг энг яхши асарлари жозибали, нафис, гузал, сермазмун булиб, уз севган халки ва ватани учун доим кайгурган ватанпарвар шоирнинг тараккийпарвар гоялари инъикосидир. 1905 йил инкилоби даврида ва хажвий асарларига, тараккийпарвар фикрларига эргашувчилар - халк бахшилари ва ёзувчилари пайдо булди. Буюк Мукимий мехнаткаш халкнинг шоири сифатида юксак кадрланди. Узбекистон пойтахти -Тошкентдаги энг яхши театрлардан бири унинг номига куйилди. Унинг йирик асарлари хамма республикаларда, урта ва олий укув юртларида урганилмокда. Мукимий номидаги Узбек давлат мусикали драма театри 1939 йил 30 ноябрда комик актёр М. Мирокилов ташаббуси билан Республика комедия ва сатиря театри сифатида ташкил этилиб, фаолиятини "Биринчи козилар ёки Майсаранинг иши" спектакли билан бошлаган. 1972 йиллардан Узбек давлат мусикий театрига айлантирилди. Мустакиллик йилларида театр илк бор реконструкция килинди. Инсоннинг диди ва дунёкарашини шакллантиришда театрнинг урни бекиёс. Шу боисдан хам Президентимизнинг "Маданият ва санъат сохасининг жамият хаётидаги урни ва таъсирини янада ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармонида театрлар фаолияти хам куллаб кувватланмокда. 15 апрель санасининг "Узбекистон Республикаси маданият ва санъат ходимлари куни" деб эълон килиниши эса сохада фаолият юритаётган хар бир инсонга чексиз гурур багишлашга ишончимиз комил. Хрзирги кунда мамлакатимиз буйича 4748 та археология, 2250 та архитектура, 678 та монументал санъат ёдгорлиги, 532 та диккатга сазовор жойлар моддий маданий мероснинг кучмас мулк объектлари миллий руйхатига киритилган9.

REFERENCES

1. Мирзиёев М. Янги Узбекистон стратегияси. -Т.: 2021. 294-295 б.

8 Узбекистон Республикаси Президента Шавкат Мирзиёев раислигида 2020 йил 3 июнь куни камбагалликни кискартириш масалалари буйича видеоселектори: Истеъмол савтчасининг хукукий асослари ишлаб чикилади // "Халк сузи", 2020 йил 4 июнь.

9 Назарбеков О. Маданият ва санъатнинг хаётимиздаги урни янада ошади // "Халк сузи", 2020 йил 29 май.

281

2. Узбекистон миллий энциклопедияси. 6-жилд. -Т:. "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2003.-175-176-бетлар.

3. Буюк сиймолар, алломалар: (Марказий Осиёлик машхур мутафаккирлар, донишмандлар ва адиблар).-3-китоб. -Т.: АДодирий номидаги халк мероси нашри., 1997.-96-97-бетлар.

4. Муминов И. Узбекистонда ижтимоий фалсафий тафаккурнинг ривожланиш тарихидан. XIX аср охирлари ва ХХ асрнинг бошлари. Т.: Узбекистон Фанлар академияси нашриёти, 1960.-194-195-бетлар.

5. Мукимий, "Мукимий баёзи", Кукондаги Мукимий музейида сакланади.

6. Мукимий. Танланган асарлар. 1958. -170-бет.

7. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // "Халк сузи", 2020 йил 24 январь.

8. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 2020 йил 3 июнь куни камбагалликни кискартириш масалалари буйича видеоселектори: Истеъмол савтчасининг хукукий асослари ишлаб чикилади // "Халк сузи", 2020 йил 4 июнь.

9. Назарбеков О. Маданият ва санъатнинг хаётимиздаги урни янада ошади // "Халк сузи", 2020 йил 29 май.

10. Saifnazarov, I., Muhtarov, A., Sultonov, T., Tolibov, A. (2020) Religious tolerance, unity of knowledge and faith issues highlighting in Imam Bukhari Hadiths. International Journal of Advanced Science and Technology 29 (5), pp. 1846-1853.

11. Muxtarov, A. (2020). Психологиянинг XXI асрдаги ривожи. Архив научных исследований.

12. Safarov, M.K., Umarjonov, S.S. (2021). Abu Bakr ar-Roziy etikasida befoyda o'y surish va ochko'zlik muhokamasi. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(5), 1045-1049.

13. Muxtarov, A. (2020). Демократия ва фукаролик жамияти . Архив научных исследований.

14. Muxtarov, A. (2020). IMAM BUKHARI-THE GREAT HADITH EXPERT Архив научных исследований.

15. Muxtarov, A. (2020). Фалсафанинг долзарб муаммолари. Архив научных исследований.

16. Muxtarov, A. Олий таълимда замонавий инновациялар. Архив научных исследований.

17. Muxtarov, A. (2020). Фукаролик жамияти ва толерантлик. Архив научных исследований.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.