Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОННИ БАРПО ЭТИШДА ЖАДИДЛАРНИНГ ҒОЯЛАРИ ВА ФАОЛИЯТИ'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОННИ БАРПО ЭТИШДА ЖАДИДЛАРНИНГ ҒОЯЛАРИ ВА ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
жадидлар / маърифат / таълим / театр / матбуот / модернизация / ислоҳотлар / гендер тенглик / маданият / жамият / Туркистон / Янги Ўзбекистон.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Усарова Феруза, Турсунова Раънохон

Мақоланинг мақсади жадидлар ғояларининг замонавий Ўзбекистоннинг ижтимоий ривожланишига таъсирини кўриб чиқиш ва таҳлил қилишдан иборат. Унда жадидлар ҳаракати тарихи, таълимни модернизатция қилиш ҳақидаги ғоялари, миллий маданият ва тилнинг роли, театр санъати, миллий матбуот ривожланиши, гендер тенглик масалалари, фуқаролик жамияти қурилишида иштирок этиш масалалари кўриб чиқилади. Жадид ғояларининг замонавий сиёсат билан ўзаро алоқаси ва Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Тадқиқот натижалари мамлакатнинг тарихий ва маданий меросини кенг ўрганиш, шунингдек, жамиятнинг замонавий ривожланиш тенденцияларини тушуниш учун фойдали бўлиши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОННИ БАРПО ЭТИШДА ЖАДИДЛАРНИНГ ҒОЯЛАРИ ВА ФАОЛИЯТИ»

ЯНГИ УЗБЕКИСТОННИ БАРПО ЭТИШДА ЖАДИДЛАРНИНГ ГОЯЛАРИ ВА ФАОЛИЯТИ

1Усарова Феруза, 2Турсунова Раънохон

Узбекистон Республикаси Фанлар академияси хузуридаги Узбекистоннинг энг янги тарихи масалалари буйича Мувофиклаштирувчи методик марказ директори, сиёсий

фанлар номзоди, доцент 2ЖИДУ Сиёсатшунослик кафедраси доценти, тарих фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.11213577

Аннотация. Мацоланинг мацсади жадидлар гояларининг замонавий Узбекистоннинг ижтимоий ривожланишига таъсирини куриб чициш ва та%лил цилишдан иборат. Унда жадидлар %аракати тарихи, таълимни модернизатция цилиш %ацидаги гоялари, миллий маданият ва тилнинг роли, театр санъати, миллий матбуот ривожланиши, гендер тенглик масалалари, фуцаролик жамияти цурилишида иштирок этиш масалалари куриб чицилади. Жадид гояларининг замонавий сиёсат билан узаро алоцаси ва Узбекистон мустациллигини муста%камлашга ало%ида эътибор царатилмоцда. Тадцицот натижалари мамлакатнинг тарихий ва маданий меросини кенг урганиш, шунингдек, жамиятнинг замонавий ривожланиш тенденцияларини тушуниш учун фойдали булиши мумкин.

Калит сузлар: жадидлар, маърифат, таълим, театр, матбуот, модернизация, исло%отлар, гендер тенглик, маданият, жамият, Туркистон, Янги Узбекистон.

Аннотация. Статья представляет собой обзор и анализ влияния джадидизма на социальное развитие современного Узбекистана. В ней рассматривается история движения джадидов, ux идеи о модернизации образования, роль национальной культуры и языка, развитие театрального искусства, национальной прессы, вопросы гендера, участие в строительстве гражданского общества. Особое внимание выделяется взаимодействию идей джадидов с современной политикой и укреплению независимости Узбекистана. Результаты исследования могут быть полезны для изучения историко-культурного наследия страны, а также для понимания современных тенденций развития отечественного общества.

Ключевые слова: джадиды, пропаганда, образование, театр, пресса, модернизация, реформа, гендер, культура, общество, Туркестан, Новый Узбекистан.

Annotation. The article is a review and analysis of the influence of Jadidism on the social development of modern Uzbekistan. It examines the history of the Jadid movement, their ideas about the modernization of education, the role of national culture and language, the development of theatrical art, the national press, gender issues, and participation in the construction of civil society. Special attention is paid to the interaction of the ideas of the Jadids with modern politics and strengthening the independence of Uzbekistan. The results of the study can be useful for studying the historical and cultural heritage of the country, as well as for understanding current trends in the development of domestic society.

Keywords: jadids, enlightenment, education, theater, press, modernization, reforms, gender, culture, society, Turkestan, New Uzbekistan.

Бундан бир ярим асрдан купрок вакт олдин Марказий Осиёда уша даврда замонавий булган таълим ва ижтимоий маданий узгаришларни амалга ошириш оркали жамиятни

модернизация килишга интилган харакат пайдо булди. Бу жадидчилик харакати [6] булиб, у нафакат минтакавий, балки халкаро форматдаги харакат эди. XX асрнинг бошларида ушбу харакат маданий маърифий узгаришлар билан бир каторда, Урта Осиёда хукукий демократик давлат барпо этишни, уз халкининг тенг хукуклилиги ва тараккиёти тамойилларини химоя килиш, шунингдек, аёлларнинг жамиятдаги роли ва бошка масалаларни кутаришни уз олдига максад килиб куйди.

Орадан 150 йил утиб, жамиятимизда жадидчилик гоялари янада долзарб хамда давр талаби эканлигининг гувохи булиб турибмиз. Орадан бир ярим асрдан куп вакт утган булсада, кандай килиб бугунги кунда хам халкимиз олдида айни уша даврдаги муаммолар кутарилиши мумкин? Нима учун айнан жадидчилик гояларини Янги Узбекистонни барпо этиш учун асос сифатида олиш зарур?

Жадидлар илгари сурган гоялар Янги Узбекистан стратегиясига хар томонлама хамоханг ва уйгун эканлигига кушилмасликнинг иложи йук - бунга Президентимиз Шавкат Мирзиёев 2023 йил 22 декабрь куни Республика Маънавият ва маърифат кенгашининг йигилишида алохида ургу берди. Давлатимиз рахбари таъкидлаганидек, - "Давлатимиз уз тараккиётининг янги, юксак боскичига кадам куяётган айни дамда бизга жадид боболаримиз каби Гарб илм-фани ютуклари билан бир каторда миллий кадриятлар рухида тарбияланган етук кадрлар сув билан хаводек зарур". [4]

"Маърифатпарвар аждодларимиз мероси бугун биз барпо этаётган хукукий демократик давлат ва фукаролик жамиятининг пойдевори булиб хизмат килиши табиий. Бу кимгадир ёкадими, йукми, халкимиз жадид аждодларимиз курсатган йулдан огишмай бориши керак. Чунки уларнинг гоя ва дастурлари янги Узбекистонни барпо этиш стратегияси билан хар жихатдан хамоханг ва уйгундир, - деди Президентимиз. [4]

Жадидларнинг фаолияти ва улар яшаган даврда жамиятни янгилаш масалаларини кандай хал килганликларини тахлил килиш мухим ахамиятга эга.

Авваламбор, Туркистон жадидларининг келиб чикиш тарихи эътиборимизни тортади. Юкорида таъкидланганидек, жадидчилик харакати халкаро форматдаги жараён булиб, мавжуд булган хар бир минтакада узига хос хусусиятга эга булган.

Жадидларнинг отаси XIX асрнинг 80-йилларида крим-татар жадидчилигига асос солган крим-татар ёзувчиси, сиёсатчи, ислом модернизми тарафдори Исмоил Гаспринский эди. Х,аммаси мактаб таълимидаги ислохотлардан бошланди. Кейинчалик Бахчисаройда И.Гаспринский уз газетасини («Таржимон») нашр килишни йулга куйди, унда у узининг таълим бериш услубини ёритиб борди. XIX асрнинг 90-йиллари бошида И.Гаспринский Туркистон улкаси ва Бухоро амирлигига саёхат килди. И.Гаспринский Бухорога ташриф буюриб, биринчи жадид мактабини очиш хакида музокаралар олиб борди. Айнан шу саёхат, баъзи экспертларнинг фикрича, жадидчиликнинг ^римдан Туркистон улкасига экспорт килинишига сабаб булган. [2]

Урта Осиёда И.Гаспринский келишидан олдин хам у асос солган "Таржимон" газетаси оркали бу харакатдан хабардор булдилар, унинг илк тарафдорлари пайдо була бошлади. Урта Осиёнинг энг кузга куринган жадидларидан: Абдурауф Фитрат, Мунаввар ^ори, Абдулла Авлоний ва "Урта Осиё жадидларининг отаси" деб тан олинган Махмудхужа Бехбудийларни айтиш мумкин. Махаллий жадидлар Туркистон, Бухоро ва Хива жадидларига булинган. Улар тараккиёт йулини фарклича куриб, уз давлатининг сиёсий ва маданий ахволидан келиб чикканлиги билан ажралиб турарди. Бирок, асосий

максад барибир бир хил, яъни халкнинг маърифати ва маданиятининг юкори булиши эди.

[5]

Шундай килиб, XIX асрнинг 90-йилларида бизнинг минтакамизда жадидчилик харакати вужудга келди. Жадид мактаблари очилди, жадид матбуоти таркала бошлади ва хоказо. Туркистон жадидлари харакатининг шаклланишига рус жадидлари катта таъсир курсатди, улар уз навбатида турк ва Европа маърифатпарварларининг таъсирида булдилар. [2] Натижада, XIX аср охири - XX аср бошларида вужудга келган жадидчилик харакатини, умуман олганда, Евроосиё феномени деб ишонч билан айтиш мумкин.

Жадидчилик гояси жамият тараккиётига тускинлик килаётган маданий-маънавий колоклик, саводсизлик ва бошка камчиликларга карши туришдан иборатдир. [5]

Жадидлар жахон хамжамиятида инсоният эришган ютукларни кенг оммага етказиш борасида уз даврининг маърифатпарварлари, бошкача айтганда, пешкадамлари булишди. Жадидларнинг аксарияти буюк мутафаккирларнинг асарларини асл нусхада укиш учун чет тилларини урганган, Фитрат эса Вольтерни асл нусхада укиганлиги хакидаги маълумотлар сакланиб колган.

Узбек томошабинлари Шекспирни 1930-йиллардан таний бошланган. 1934 йилда атокли адиб, жадидчилик харакати вакили Абдулхамид Чулпон (1898-1938) биринчи марта "Гамлет" трагедиясини узбек тилига таржима килган. XX асрнинг охиригача Шекспир асарларини таржима килиш асл нусхадан эмас, балки русчага килинган таржимаси оркали амалга оширилган. "Гамлет"ни таржима килишда Чулпон П.Каншиннинг прозаик таржимасидан фойдаланган. [7]

"Отелло" ва "^ирол Лир" асарлари янги усул (жадид) мактаби битирувчиси, шоир Гафур Гулом (1903-1966) томонидан таржима килинган.

Умуман олганда, жадидлар махаллий ва чет тилларни билишни энг мухим вазифа деб билишган. Туркистон жадидларининг "отаси" Бехбудий нафакат араб ва форс тилларини, балки рус ва Европа тилларини хам урганиш зарурлигини таъкидлаган. Махаллий жадидлар рус тилида газета укиб, улардаги кизикарли материалларни узбек тилига таржима килганлар. 1905 йилги биринчи рус инкилобидан кейин Туркистондаги жадидлар уз газеталарини худуд хусусиятларини инобатга олиб, узбек ва тожик тилларида чоп кила бошладилар. [2]

Аммо барибир жадидлар жамиятни тубдан узгартириш сифатида белгилаган устувор йуналишлардан бири таълим ва маориф эди, ва бу мантикан тугри, чунки жадидларнинг асосий максади халкнинг юксак маърифатли булиши эди. Бунинг учун улар купрок "усули-жадид" ("янги усул") мактабларини очишга харакат килдилар. Шу тарика улар ёшларда янги дунёкарашни шакллантирмокчи булдилар. Одатда мадраса ва мактабларда факат диний фанлар укитилишини хисобга олиб, жадидлар Европа моделига амал килган холда, дунёвий фанлардан арифметика, география ва тарихни таълимга жорий килдилар. Жадидлар хотин кизларнинг билим олиши лозимлигини хам илгари суриб, мактабларда угил болалар ва кизларни бирга укитиш ташаббуси билан чикдилар. [5]

Жадидлар диннинг ролини пасайтирмасдан туриб, илм ва маърифатни кенг ёймасдан тасаввур килиб булмайдиган "ижтиход" (^уръонни мустакил ижодий укиш хукуки) эшикларини очишнинг тарафдори эдилар. Жадидларнинг кадрияти давлат (Ватан) ва халк (миллат) манфаатлари йулида амалга оширилаётган позитивистик тараккиёт эди.

Жадидлар диний акидапарастликни танкид килдилар, эскирган диний мактабларни миллий дунёвий мактаблар билан алмаштиришни талаб килдилар, илм-фан ва маданиятни ривожлантириш тарафдори булдилар, она тилида газеталар чикаришни, маданий-маърифий муассасалар очишни таргиб килдилар. Бу эса жамиятдаги демократик кучларнинг жипслашувига олиб келди. [3]

Жадидларнинг таълим сохасидаги фаолияти ва унда янги усулнинг жорий этилиши натижасида имтихонли укув йили белгиланиб, синф-дарс тизимига утиш амалга оширилди. Бундан ташкари, янги усулдаги мактабларда стандарт европача укитиш усуллари -парталар, узлаштириш журналлари, стуллар, доскалар, укувчиларни синфларга булиш, укитиш вактини дарсларга булиш жорий этилди.

Эски усулдаги мактабларда укувчилар 3-5 йил давомида, жадидчилик мактабларида эса бир йилда укиш ва ёзишни урганганлар. Укитиш араб ва туркий тиллардан узбек тилига утди, у хам укув фани макомига эга булди; шунингдек, бошка дунёвий фанларни урганиш хам сезиларли даражада кенгайди. Мактабларда диндан ташкари форс, тарих, география ва арифметика хам укитилган. [3]

Жадидлар хорижда укишни мамнуният билан кабул килганлар, дарвоке, жадидларнинг айрим вакилларининг узлари хам Туркистондан ташкарида тахсил олганлар, масалан, жадидчиликнинг йирик намоёндаларидан бири тошкентлик Убайдулла Хужаев Саратовда хукукшунослик йуналишида тахсил олган ва юртига кайтгач, Лев Николаевич Толстой билан ёзишмалар олиб борган.

Таълим бугунги кунда хам хар кандай жамиятнинг, жумладан, Янги Узбекистоннинг хам модернизация ва тараккиёти жараёнида мухим урин тутади. Президентимиз Шавкат Мирзиёев рахнамолигида мамлакатимизнинг барча фукароларига сифатли таълим бериш максадида ушбу тизимини ислох килиш борасида салмокли ишлар амалга оширилди.

Узбекистонда амалга оширилаётган янги таълим сиёсати доирасида инсон капиталини ривожлантириш, таълим ва кадрлар тайёрлаш даражасини ошириш, таълим тизимини жамиятнинг замонавий талаблари ва эхтиёжларига мослаштириш, илмий-тадкикот ва инновацион фаолиятни рагбатлантиришга алохида эътибор каратилмокда.

Янги Узбекистонда таълимни ракамлаштириш, укув жараёнига замонавий технологияларни жорий этиш, касб-хунар таълимини ривожлантириш ва мехнат бозорида талаб юкори булган мутахассисларни тайёрлаш мухим йуналишлар хисобланади.

Бундан ташкари, ахолининг барча катламлари, жумладан, ногирон болалар, кам таъминланган оилалар фарзандлари ва кишлок жойларда таълим олиш имкониятларини кенгайтириш борасидаги саъй-харакатларни алохида таъкидлаш лозим. Таълим ижтимоий мобиллик ва давлатнинг барча фукаролари учун тенг имкониятлар воситасига айланади.

Шундай килиб, таълим ва унинг Янги Узбекистон тараккиётидаги урни, хар бир инсон сифатли таълим олиш ва уз салохиятини руёбга чикариш имкониятига эга булган фаровон ва адолатли жамият куриш стратегиясининг мухим таркибий кисмидир. Бу максадларга эришишда эса жадидларнинг тажрибаси кул келади.

Умуман олганда, жадидларнинг гояларини Янги Узбекистонни барпо этиш контекстида урганиш мамлакатимизнинг узига хос тараккиёт йули, анъана ва инновацияларни, муаммолари ва ютукларини чукуррок англаш имконини беради. Янги Узбекистонни барпо этиш ва ривожлантириш - тарихий мерос ва замонавий чакириклар асосида тараккиётга интилишни узида мужассам этган жараёндир.

Тадкикотимиз натижаларидан куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

-жадидлар узларининг фаол ижтимоий фаолиятида халкларнинг уйгониши, колоклик ва жахолат кишанларидан халос булиши факат илм-маърифат, дунёвий тараккиёт йули билан булади, деб хисоблаганлар;

-жадидлар жамиятнинг дунёкарашини, турмуш тарзини узгартириш максадида янги усул мактаблари, театрлар, кутубхоналар, нашриётлар очдилар, газета ва журналлар чоп килдилар, ёшларни ривожланган давлатларга укишга юбордилар;

- жадидлар давлат бошкаруви, суд-хукук, молия, солик тизими ва ер муносабатларини изчил тубдан ислох килиш учун гоявий-амалий кадамлар ташладилар;

- инсон кадр-киммати ва унинг манфаатлари хамма нарсадан устун турадиган Янги Узбекистонда адолатли, эркин ва фаровон жамият, фаровон хаёт, чинакам халкчил давлат барпо этиш йулидаги бугунги ислохотларимиз жадидларнинг эзгу гоя ва дастурлари билан тула хамохангдир. [1]

Шу билан бирга, утказилган тадкикот ва олинган назарий хулосалар асосида урганилаётган мавзуни кенгайтиришга каратилган куйидаги таклиф ва тавсияларни илгари суриш мумкин, деб хисоблаймиз:

- Жадидчилик - ХХ аср бошларида Урта Осиё зиёлилари орасида вужудга келган, жамият ва таълимни модернизация килишга интилган маданий-миллий харакатдир. Бу гоялар янги Узбекистонни барпо этиш жараёнларини тушунишда катта ахамиятга эга;

- Жадидчилик гоялари, жумладан, тенглик, адолат, инклюзивлик ва узаро фаркларни хурмат килиш тамойиллари фукаролик жамиятининг шаклланишига, фукароларнинг давлат ижтимоий хаётида фаол иштирок этишига хам таъсир курсатиши мумкин;

- Жадидчиликнинг пайдо булиши ва ривожланишининг тарихий шароитларини, унинг Узбекистон халки онгига ва сиёсий амалиётига таъсирини кузатиш мухим;

- Ушбу харакатнинг таълим, дунёвийлик, ватанпарварлик ва миллий узликни англаш каби асосий тамойилларига эътиборни каратиш уринлидир;

- Узбекистонда таълимнинг замонавий холати ва унинг жадидлар гояларига мувофиклиги хамда жадидчилик гояларининг замонавий давлат сиёсати ва маданиятига таъсирини тахлил килиш мухим;

- Бундан ташкари, жадидчилик гояларининг замонавий жамиятда накадар долзарб ва кулланилиши мумкин эканлигини тушуниш учун уларни бугунги кунда Узбекистон олдида турган муаммо ва вазифалар билан киёсий тахлил килиш максадга мувофикдир;

- Жадидчилик гояларини урганиш жамиятни модернизациялаш жараёнида миллий узлик туйгуси хамда тилнинг ролини урганиш имконини беради;

-Шунингдек, жадидчилик харакатида хотин-кизларнинг урни, уларнинг маориф ва миллий тараккиётга кушган хиссасига хам эътибор каратиш лозим. Бу эса Янги Узбекистон концепциясида асос килиб олинган жамиятнинг барча катламлари учун тенглик ва таълим гояларини куриб чикиш имконини беради;

-Бундан ташкари, бугунги кунда Узбекистон хукуматининг жадидларнинг гояларидан илхомланган тарзда кабул килинган ташаббус ва дастурларини хам урганиш максадга мувофикдир. Замонавий Узбекистон олдида турган чакирик ва муаммоларни аниклаш ва уларни жадидчилик тамойиллари асосида ечишни таклиф килиш.

Шундай килиб, жадидларнинг гоялари ва фаолиятини Янги Узбекистон шароитида янада чукуррок урганиш ва тахлил килиш мамлакатимизнинг тарихий мероси ва унинг

замонавий жамиятга таъсирини янада кенгрок англашга ёрдам беради. Шунингдек,

модернизация, таълим ва маданий хилма-хиллик рух,ида давлатни ривожлантириш буйича

амалий тавсиялар ишлаб чикиш учун имконият яратади.

АДАБИЁТЛАР

1. Выступление Президента Узбекистана Ш.Мирзиёева на открытии международной конференции «Джадиды: национальное самосознание, идеи независимости и государственности». https://uz.kursiv.media/2023-12-Шmirziyoev-segodnyashшe-reformy-v-novom-uzbekistane-sozvuchny-blagorodnym-ideyam-dzhadidov/

2. Джадидизм — идеи, злободневные для современного Узбекистана. https://plov.press/news/osoboe_mnenie/dzhadidizm_idei_zlobodnevnye_dlya_sovremennog o_uzbekistana_/

3. Кучиев И. Возрождение добрых традиций джадидизма в «Новом Узбекистане». Часть Lhttps://nuz.uz/2024/03/01/vozшzhdeшe-dobryh-tradiczij-dzhadidizmav-novom-uzbekistane-chast-1/

4. Мирзиеев Ш. «Идея джадидов во всех отношениях гармонична со стратегией Нового Узбекистана» https://daryo.uz/ru/2023/12/22/savkat-mirzieev-idea-dzadidov-vo-vseh-otnoseniah-garmonicna-so-strategiej-novogo-uzbekistana

5. Почему современному Узбекистану так нужны джадиды XIX века? https://old.hook.report/2020/06/djadidi/

6. Слово «джадид» в составе словосочетания «Усул джадид» (новый метод) появилось в 1898 г.

7. Хамидова Н. Шекспир в Узбекистане. Комментарии к переводам сонетов на узбекский язык. https://voplit.ru/2023/10/18/shekspir-v-uzbekistane-kommentarii-k-perevodam-sonetov-na-uzbekskij -yazyk/.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.