Научная статья на тему 'МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ ХАЛҚ ТАЪЛИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШ ЙЎЛИДАГИ ҲАРАКАТЛАРИ'

МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ ХАЛҚ ТАЪЛИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШ ЙЎЛИДАГИ ҲАРАКАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

46
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пан-исломизм / пан-туркизм / мустамлакачилик сиѐсати / таълим / жадидчилик. / pan-Islamism / pan-Turkism / colonial policy / education / jadidism.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Алишер Абдисамадович Назаров

Мақолада Туркистонда Россия мустамлакачилигининг сўнгги даврида халқ таълимидаги ислоҳотларнинг тарихий таҳлили ѐритилган. Мақолада маҳаллий аҳолининг бой маданий анъаналарига асосланган ва Европа цивилизацияси ютуқлари асосида бошқариладиган, мустамлакачи ҳокимият сиѐсатида халқ таълимини ташкил этилиши сифати ҳамда жадидчиликнинг маданий-маърифий фаолиятига баҳо берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ ХАЛҚ ТАЪЛИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШ ЙЎЛИДАГИ ҲАРАКАТЛАРИ»

МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ ХАЛК ТАЪЛИМИНИ ИСЛОХ КДЛИШ ЙУЛИДАГИ харакатлари

Алишер Абдисамадович Назаров

УзДЖТУ таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Маколада Туркистонда Россия мустамлакачилигининг сунгги даврида халк таълимидаги ислохотларнинг тарихий тахлили ёритилган. Маколада махаллий ахолининг бой маданий анъаналарига асосланган ва Европа цивилизацияси ютуклари асосида бошкариладиган, мустамлакачи хокимият сиёсатида халк таълимини ташкил этилиши сифати хамда жадидчиликнинг маданий-маърифий фаолиятига бахо берилган.

Калит сузлар: пан-исломизм, пан-туркизм, мустамлакачилик сиёсати, таълим, жадидчилик.

ABSTRACT

The article describes the historical analysis of reforms in public education in the last period of Russian colonialism in Turkestan.The article evaluates the cultural-educational activities of jadidism, which uses the rich cultural traditions of the local population and employs European civilization's achievements as its foundation, as an alternative to the colonial authorities'policy of public education.

Keywords: pan-Islamism, pan-Turkism, colonial policy, education, jadidism.

КИРИШ

Инсоният яратилибдики эзгулик ва фаровонликка интилиб яшаб келган. Мустамлакачилик зулмини курган халкимиз хам мустакилликнинг кадрини жуда яхши билади. Истиклол, мустакиллик бу нафакат сиёсий, балки ижтимоий-иктисодий ва таълим-тарбияга бевосита тааллукли вокеликдир. Мустакиллик, бутун бир халкнинг такдири, унинг миллат сифатида хар томонлама ривожланишига жавобгарликни кучайтиради, мустакил иктисодий ва маданий ривожланишнинг, бошка миллатлардан кам булмаган тараккиётга эришиш йулларини излашга ундайди. ^адимий тарихга эга булган, Шарк ва дунё цивилизациясига салмокли хисса кушган, куплаб аллома-ю фузалолар яшаб утган табаррук Туркистон заминида

мустамлакачиликка карши кураш олиб борадиган эркпарвар кишиларнинг куп булиши табиий эди. Бу хакда

February, 2023

82

Республикамиз Президенти Ш. М. Мирзиёев 2022 йил 22 декабрда Олий Мажлис Мурожаатномасида шундай фикр билдиради: "Нажот - таълимда, нажот - тарбияда, нажот - билимда. Чунки, барча эзгу максадларга билим ва тарбия туфайли эришилади". Маърифатпарвар жадид боболаримизнинг бу сузлари депутат ва сенаторларимиз, сиёсий партиялар, махаллий кенгашлар, бутун давлат аппарати, кенг жамоатчиликнинг амалий хдракатига айланиши керак. Шу боис, мактабларда таълим сифати хдмда жамиятда укитувчи касбининг нуфузини ошириш, муаллимларнинг шароитларини яхшилаш 2023 йилдаги энг асосий вазифаларимиздан бири булади.[1]

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жадидчилик харакати даврнинг энг илгор ва мазмунли окимига айланди. Унинг энг кузга ташланган вакилларидан: Тошкентда - Махмудхужа Бехбудий, Убайдулла Асадуллахужаев, Мунаввар Кори Абдурашидхонов, Абдулла Авлоний, Хужа Муйин, Абдукодир Шакурий, Обиджон Махмудов, Ашурали Зохирий, Исхокхон Ибрат; Бухорода - Садриддин Айний, Файзулла Хужаев, Абдурауф Фитрат, Муса Саиджонов, Абдулвохид Бурхонов, Миркомил Бурхонов, Мухиддин Рафоат, Абдукодир Мухитдинов ва бошкалар; Хивада -Полвонниёз Юсупов, Аваз Утар, Хусайн Матмуродов, Отажон Абдалов, Худойберган Диванов, Матёкуб Позачи, Отажон Садаев ва бошкалар халк таълимини такомиллаштириш йулида салмокли ва асосли фаолият олиб бордилар. Улар узларининг асосий вазифасини халк таълимининг янги тизимини ташкил этишда деб билдилар.

Жадидлар таълимни ислох килиш заруратини нафакат назарий асосладилар, балки узларининг амалий ишлари билан исботладилар. Жумладан, янги мактаблар, кутубхона, укув заллари ташкил килдилар, китоблар, газета ва журналлар чоп эттирдилар.

Туркистон жадидларини уз даврининг ислохотчилари сифатида бахолаб, уларнинг сиёсат ва маданият сохасидаги тараккийпарвар карашларини ижобий бахолаган ва унинг узига хос жихатларини очиб берган хорижлик олимлардан бири Адиб Холиддир. А. Холид чоризм хукмронлиги даврида Урта Осиё, жумладан Туркистондаги китоб босиш, нашриётчилик ва ислохотчилик тарихига багишланган маколасида XIX асрнинг охири - XX асрнинг бошларида улкадаги нашриётчилик сохасидаги ривожланишда жадидларнинг тадбиркорлик фаолиятига тухталади [2]. Холид келтирган маълумотларнинг киймати шундаки, бу фактик материаллар тараккийпарварларни янги даврий нашрлар оркали улка

February, 2023

83

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

ахолиси онги ва турмуш тарзига таъсир этишга харакат килишганини англашга ёрдам беради. Холид А. аксарият махаллий маърифатпарварлар каби туркистонлик тараккийпарварлар янги замонавий технологиялардан хабардор, етарли иктисодий билимларга эга шахс булганликлари, уз тажрибаларидан келиб чикиб тугри фикр юритганликларини эътироф этади [3].

Мамлакатда кучли маданий-маърифий харакат - жадидчилик Чор Россия империяси томонидан амалга оширилган халк таълимига мукобиллик сифатида вужудга келганлиги тарихан исботланган. Бирок совет тарихшунослигидаги бу тарихий вокелик хам атайлаб бузиб курсатилиб, "пан-исломизм", "пан-туркизм" каби сиёсий тамгаларга эга булди. Мустамлакачи хокимият томонидан бошланган жадидчилик гоясига карши сиёсий репрессия совет тоталитар тузумида хам давом эттирилиб, катъий мафкуравий тус олди. Жадидларнинг таълим-тарбияни янгилаш хакидаги миллий хусусиятларни хисобга олган холда вужудга келган педагогик карашлари совет хокимияти томонидан мутлако кабул килинмади ва тан олинмади.

Рус боскинини Туркистоннинг ижтимоий-сиёсий, иктисодий ва маданий хаётидаги узгаришларни махаллий сиёсий ва интеллектуал элита вакиллари турлича кабул килдилар. Айрим зиёлилар мустамлакачилик тузумида уз халкининг миллий ва диний туйгуларини топталишини куриб, Якин Шаркдаги турли ислом давлатлари - Афгонистон, Эрон, Туркияга кучиб кетишади. Иккинчи караш Чор Россия империясининг урнатилган хукмронлиги вактинчалик деб хисобларди. Уларнинг бир кисми мустамлакачиларнинг хукмронлик жараёнини тезлаштиришга, Туркистонннинг мустакиллигини тиклашга умид килиб, уша даврдаги барча миллий-озодлик кузголонларида фаол иштирок этди. Аммо анъанавий жамиятни халк таълими оркали боскичма-боскич ислох килиш йули оркали кудратли Чор Россия империяси билан харбий тукнашувсиз мамлакатни тарк этганлар хам бор эди. Улар давлат суверенитетини йукотишнинг энг мухим сабабларидан бири Туркистон жамиятининг сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва маданий колоклиги эканлигини жуда яхши англаган махаллий маорифчилар деб жадидчиларни билар эдилар. XIX-асрнинг иккинчи ярмида Урта Осиёнинг ижтимоий-сиёсий ва маданий хаётида кузга куринган маърифатпарварлар, турли ижтимоий давлатлардан келган зиёлилар, лекин биринчи навбатда зиёлиларнинг биринчи авлод вакиллари бу харакатда фаол иштирок этдилар. Бу жадидларнинг вужудга келишига, уларнинг гоясини муайян тушунчага

айлантиришга замин булди ва маорифни сиёсатга айлантирди.

February, 2023

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: 6,1

Энг мухдми, aнъaнaвий aлифбо yсyлигa нисбaтaн MycTax^aM тaълим тизимигa эгa янги жaдид мaктaблaри тaълим мyддaтини cезилaрли дaрaжaдa кдскдртириш имконини берди. Бyндaн тaшкaри, yзгaришлaр янги фaнлaр Ba aдaбиëтлaр билaн тyлдирилгaн yrçyB дacтyрлaрини ишлaб чикдилaр. Жaдидлaр тaълим тизимининг бир кисми cифaтидa тaбиaт Ba ижтимоий фaнлaрнинг кенг доирacини укитиш Ba yргaнишдa кдтъиятли 6ули6, yлaр томонидaн мaкдий фaнлaрм (мaкдли илмлaрм) деган умумий тyшyнчaдaрни киритдилaр. Жaдидлaрнинг тaълим-тaрбия билaн боглик фaол фaолияти cезилaрли caмaрaдaр берди. XIX-acp оxиридa Тyркиcтондa янги ycyллaргa acоcлaнгaн мaктaблaр жyдa кaм бyлгaн бyлca, 1911-йилгa келиб yлaрнинг сони 63 тaгa, умумий контингенти эca 4106 тaгa етди. Maктaблaрдa тaълим Ba тaрбиянинг янгичa ycлyблaр acоcидa тaшкил этилиши Ba cифaти дaвр тaдaбигa мое эди. Бир подшох инспектори тaъкидлaгaнидек, "бу мaктaб Тошкентдaги туб ислом мaктaблaридaн кескин фaрк килaди". Унинг мaxфий xиcоботидa янги тaълим ycyллaригa acоcлaнгaн мaктaблaр тyFриcидa Сaмaркaнд вилояти хокими шaxcaн узи "нaфaкaт aнъaнaвий мaктaблaр, бaдки рус миллaтигa мaнcyб мaктaблaр билaн cолиштиргaндa yкyвчилaрнинг билими Ba умумий тaълим жaрaëнидaн xaйрaтдa колгaнини" aйтиб yтaди.

Maориф cоxacидaги ижобий тенденциядaн дaдолaт берyвчи бyндaй xaкдкaтлaр имперaтор хокимиятини тaшвишгa cолaрди, yлaр Туркистон генерaд-гyбернaторлигининг янги тaълим ycyллaригa acоcлaнгaн мaктaблaрини xaмишa нaзорaциз колдирмacликкa xaрaкaт кдлдилaр, чунки бу мaктaблaр уз фaолиятидa ривожлaнишгa интилишлaрини кyрдилaр. "Янгилaниш" дегaндa yлaр xyкyмaтгa кдрши фикрлaрни нaзaрдa тyтгaн. X,yкyмaтнинг янги мaктaблaргa caдбий мyноcaбaти минтaкaдaги мaxaллий xaдкдaрнинг миллий yзигa xоcлигини ривожлaнтиришдaн куркиш билaн боFлик эди. Шунинг учун xaм жaдид мaктaблaрининг ртожтаниши Ba тaркaдишигa xaр кaндaй йул билaн тускинлик кдлдилaр. Юкоридa кдйд этилгaн caбaблaргa кyрa вилоят мaъмyрияти "кaдимчилaр" (конcервaтив рyxонийлaр) тулик нaзорaти оcтидaги конфеccиявий типдaги cиëcий жиxaтдaн ишончди, aммо caмaрaдорлиги пacт булган эcкиргaн мaктaблaрни aфзaд курди, чунки yлaр тaълим тизими имкониятлaрини кенгaйтиришдaн мутгак;о мaнфaaтдор эмac эди". [4] Aммо кaдимчилaр Ba жaдидчилaр yртacидaги кaрaмa-кaршилик подшонинг yлкa бошкaрyвидa у xоxлaëтгaн тизим эди.

"Maxaдлий мaъмyрият мaxaдлий xaдкдaрнинг мaънaвий xaëтидaги шyндaй мyxим xодиcaни, жyмлaдaн,

вилоятимизнинг турли xyдyдлaридa рyc-дaвлaт xокимияти Ba

February, 2023

бошкаруви органлари билан бир каторда янги таълим усулларига асосланган рус махаллий мактаблар очилганини тулик эътибордан четда колдира олмайди" деб Н.Остроумов таъкидлайди. Янги мактабларни яшириш ва эътиборсиз колдириб булмайди, аксинча - улар билан хисоблашиш керак, чунки улар "биз учун ( Чор Россия империяси) хайратланарли даражада пайдо булган ва афтидан, махаллий халкнинг эхтиёжлари билан бевосита боглик холда мавжудлигини курсатади". (5)

Н.Остроумов фикрича, мусулмон мактабларини максадли эътиборсизликда колдириш халк таълимида янги харакатнинг шаклланишига сабаб булди, лекин бу узгариш бошка усулда ва аник алохида тенденцияда -давлат хокимиятидан мустакил булиб чикишига туртки булди. Худди шу мазмундаги чикишлар хокимиятни харакатга келтирди. 1908-йилда Туркистон генерал-губернатори ва Халк таълими вазирлиги куриб чикиши учун янги таълим усулларига асосланган мактаблар ташкил этиш тугрисида "Туркистон улкасининг мусулмон ихтисослаштирилган мактаблари тугрисидаги коидалар"нинг янги лойихасини (биринчиси 1906-йилда кабул килинган) такдим этдилар. Халк таълими вазирлиги булимларида уч йиллик тузатишлардан сунг 1912-йил 25-январда Туркистон генерал-губернатори А.И. Самсонов ушбу хужжатнинг асосий бандларини тасдиклади. Янги таълим усулларига асосланган мактаблар очишга Туркистон генерал-губернаторлигининг давлат ихтисослаштирилган мактабларини текширгандан сунг рухсат бериши керак, дедилар. Мактабларни очиш учун рухсат факат укувчиларнинг миллатига мансуб махаллий булган шахсга берилиши керак. Татарларга укитувчи сифатида янги таълим усулларига асосланган мактабларда ишлашга рухсат берилмаган. [6]

Тараккиётга эришишнинг калити зиёлилар маърифий гоялаларининг амалиёт билан бирлаштиришни талаб килди. Умуман олганда, жадидчилик ислохотчилик харакати сифатида дастлаб таълим-тарбия муаммоларини амалий хал этишни асосий вазифа килиб куйди. Бирок, биринчи навбатда, жадидлар таълим, илм-фан, динни конунийлаштириш, европача таълимнинг афзаллигини исботлаш асосида гояни назарий консепцияга айлантирдилар. Жадилар интеллектуал салохиятли булганликлари учун Шарк ва Европа маданиятини яхши билишган. Улар урта аср шарк донишмандларининг фалсафий карашлари асосида тарбияланган, аммо чет эл адабиётини, хам шарк, хам Европа адабиётини мукаммал билишган. Айнан шу нарса жадидларнинг ислохотчилик фаолиятида акс эттирилган фалсафий дунёкарашининг узига хос хусусиятларини

February, 2023

86

белгилаб берди. Миллий тараккийпарварлар тарбияси консепсиясида Урта Осиё халкларининг маданий-тарихий мероси катта урин тутди. Жадидларнинг фикрича, Ибн Сино, Форобий, Мирзо Улугбек ва бошка ижтимоий ва илмий ислохотлар ташаббускорлари асарларини урганиш халкнинг миллий узлигини шакллантиришга, минтаканинг изчил ривожланишига таъсир килиши мумкин.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Жадидчиликнинг таълим парадигмаларини белгилаб берган мухим мавзу "Гарб-Шарк" мавзуси эди. Урта Осиё ва Гарбий Европа уртасидаги тарихий алокаларни эслатган жадидлар таълим тизимининг узгариши ва янги технологияларнинг ривожланиши туфайли мумкин булган Европа урта асрлардаги Уйгониш даврига ишора килиб, таълим сифатини олга сурдилар. Улар маориф ислохотига Туркистон учун макбул булган хамма нарсани киритишга харакат килдилар.

Жадидлар Туркистондаги рус маъмуриятининг мустамлакачилик бошкарув тизими нафакат миллий максадларга мос келмаслиги, балки улкан маънавий-иктисодий зарар етказишини хам тушуниб етдилар. Дунёвий таълимни янги услублар, миллий узига хослик ва маданиятга асосланган жадал ривожлантиришни максад килган илгорлар нихоят сиёсий тус олди ва мустакиллик ва бошкарувнинг демократик шакллари учун курашга айланди. Бирок, жадидчиликнинг дастлабки боскичдаги маърифий фаолияти рус миллатчилари харакатидаги каби сиёсий тус олди. Бу харакат миллий узликни англаш вазифасини хам уз ичига олади. Жадидлар Туркистон худуди ислом оламининг бир булаги булган, жахон тарихида узига хос ходиса булган ХХ асрнинг мураккаб ва зиддиятли келажагида узининг муносиб урнини топиш арафасида эканлигига ишонч хосил килган эдилар.

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни айтганда, Чор Россия империяси хам Туркистонда халк таълими муаммоларини хал кила олмади. Бунинг асосий сабаблари империя сиёсатининг мустамлакачилик манфаатлари булса, бу манфаатларнинг асосий максади мустамлака килинган халкларни маданий руслаштириш эди. Империя уз олдига куйган максадга эришиш учун Х1Х-асрда махаллий таълим тизимини бутунлай йук килиш учун фаолият олиб борди ва таълим тизимини умуман эътибордан четда колдирди. Халк таълимининг мустамлакачилик моделига мукобил сифатида шаклланган маданий-маърифий харакат - жадидчилик миллий озодлик

February, 2023

87

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

харакатининг шаклланган мафкурасига эга булган холда мустамлакачилик босимига карши далилларни асослаб бера олди ва сиёсий курашга туртки берди. Миллий тараккийпарварлик харакати тарихи, харакат етакчиларининг Туркистонни сиёсий, маданий хаётидаги ролини ёритиб берувчи куплаб тадкикотларнинг мавжудлиги бугунги кунда Республикада бу борада мустакил илмий мактаб шаклланди деб айтишга асос булади. Тараккийпарвар жадидларнинг хусусий мулкни саклаб колиш ва ривожлантириш, кишлок хужалиги, хунармандчилик ва саноатда ислохотлар утказиш, замонавий технологияни жорий этиш, ички ва ташки савдони жонлантириш, замонавий банк тизимини шакллантириш борасидаги карашлари, намуна буладиган амалий ишлари, саъй-харакатларини урганиш Узбекистон тарихининг мазкур даврини янгича нуктаи назардан, холис ёритиб беришда мухим ахамиятга эгадир.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. М. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 22 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси маърузаси. https://review.uz/uz/post/ozbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoyevning-2023-yil-uchun-muroj aatnomasi-toliq-matn

2. Khalid A. Printing, publishing and reform in Tsarist Central Asia // International Journal of Middle East Studies, 1994. - No 2. - Vol. 26. - P.187-200.

3. Khalid A. Tashkent 1917: Muslim Politics in Revolutionary Turkestan // Slavic Review. - 1996. - No 2. - Vol. 55. - P.270-296.

4. Худойкулов А.М. Просветительская деятельность джадидов Туркестана (конец XIX - начало XX вв.), автореф. дисс. канд. ист. наук. - Ташкент, 1995. -С.15, 63

5. Ostroumov, N.P. Report of the Turkestan Teachers' Seminary for 25 years of its existence (April 30, 1879 - August 30, 1904). F. and G.Br. Kamensky, Tashkent. P 98.

6. Джураев Д.У.Уа1ие of New-Method Maktab in the Historical Formation Turkestan national Education (End of XIX - early XX century)// "Eastern European Scientific Journal" 4-сон, Германия, 2016 й. август, Б.100-104.

February, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.