Научная статья на тему 'ЯНГИ ДАВР ҒАРБ ФАЛСАФАСИДА ИНСОН ҚАЛБИНИНГ ФАЛСАФИЙ-АНТРОПОЛОГИК ТАҲЛИЛИ'

ЯНГИ ДАВР ҒАРБ ФАЛСАФАСИДА ИНСОН ҚАЛБИНИНГ ФАЛСАФИЙ-АНТРОПОЛОГИК ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
148
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қалб / жон / руҳ / руҳий қувват / инсон қалби / маънавийруҳий олам / руҳият / фалсафий антропология. / heart / soul / soul / spiritual power / human heart / spiritual world / psyche / philosophical anthropology.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Асатуллоев Иномжон Абобакир Ўғли

Мазкур мақолада янги давр Ғарб фалсафсида инсон қалби тўғрисидаги фалсафий қарашларнинг тадрижий такомиллашуви таҳлил қилинган. Шунингдек, мақолада инсон қалбининг ғарбона талқини ва инсон манавий-руҳий олами тўғрисидаги фалсафий антропологик қарашларнинг шаклланиши баён қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHILOSOPHICAL AND ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OF THE HUMAN INTERNAL WORLD IN THE WESTERN PHILOSOPHY OF THE NEW AGE

This article analyzes the gradual improvement of philosophical views on the human heart in modern Western philosophy. The article alsodescribes the western interpretation of the human soul and the formation of philosophical anthropological views on the human spiritual world.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ДАВР ҒАРБ ФАЛСАФАСИДА ИНСОН ҚАЛБИНИНГ ФАЛСАФИЙ-АНТРОПОЛОГИК ТАҲЛИЛИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

ЯНГИ ДАВР ГАРБ ФАЛСАФАСИДА ИНСОН КАЛБИНИНГ ФАЛСАФИЙ-АНТРОПОЛОГИК ТАХДИЛИ Асатуллоев Иномжон Абобакир ртли

Фаргона давлат университети катта укитувчиси,

Фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.6527120 Аннотация. Мазкур мацолада янги давр Гарб фалсафсида инсон цалби тугрисидаги фалсафий царашларнинг тадрижий такомиллашуви таулил цилинган. Шунингдек, мацолада инсон цалбининг зарбона талцини ва инсон манавий-рууий олами тугрисидаги фалсафий антропологик царашларнинг шаклланиши баён цилинган.

Калит сузлар: цалб, жон, руу, рууий цувват, инсон цалби, маънавий-рууий олам, рууият, фалсафий антропология.

ФИЛОСОФСКО-АНТРОПОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ВНУТРЕННЕГО МИРА ЧЕЛОВЕКА В ЗАПАДНОЙ ФИЛОСОФИИ

НОВОГО ВЕКА

Аннотация. В данной статье анализируется постепенное совершенствование философских взглядов на человеческое сердце в современной западной философии. В статье также описывается западная интерпретация человеческой души и формирование философско-антропологических взглядов на духовный мир человека.

Ключевые слова: сердце, душа, душа, духовная сила, сердце человека, духовный мир, психика, философская антропология.

PHILOSOPHICAL AND ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OF THE HUMAN INTERNAL WORLD IN THE WESTERN PHILOSOPHY

OF THE NEW AGE Abstract. This article analyzes the gradual improvement of philosophical views on the human heart in modern Western philosophy. The article also

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

describes the western interpretation of the human soul and the formation of philosophical anthropological views on the human spiritual world.

Keywords: heart, soul, soul, spiritual power, human heart, spiritual world, psyche, philosophical anthropology.

Кириш. «Инсоннинг табиатан яхшилиги ёки ёмонлиги муаммоси янги давр фалсафий-тарихий мулохазаларининг марказий масаласига айланади: Бу масала Паскал, Гельвеций, Дидро ва Руссо фалсафасида янгича карашлар билан бойитилади. Ана шу муаммонинг ечимига караб инсон хакидаги турли таълимотлар юзага келиб, инсон табиатининг мохиятини асослашга булган уринишларда асосан инсоннинг жамиятда мавжуд булган муайян ахлокий нормаларга риоя килиши кераклиги талаб килинди»[1;12]. Декарт булса, рухият ва онгнинг айнанлигини тан олиб, инсон иродаси оркали хохиш-истаклар устидан мутлак хукмронликка эришиши мумкинлигини айтади. Спиноза фикрича, эхтирослар устидан тафаккур кудратини мутлаклаштириш тугри эмас. Дэвид Юм булса, акл истакларнинг хизматкорига айланиб, унга хизмат килиши ва итоат этиши керак, деган фикрни билдиради.

Класик фалсафа инсон муаммосига бепарволик билан карар, инсон тугрисида умумий фикр юритар эди, ноклассик фалсафа булса, инсон хаётининг барча кирраларини кура билиш, унинг хис-туйгулари, калб истакларини урганиш зарурлигини таъкидларди. Дастлаб С.Керкеорниннг экзистенциал фалсафасида инсонинг мавжудлиги масаласи, Шопенгауернинг ирода фалсафаси оркали ахлокий фаолият йуналишлари ва калб истакларининг намоён булишини куришимиз мумкин. Шопенгауер инсон табиатига худбинлик, газаб-нафрат ва рахм-шавкат каби хислатлар хос деган фикрни келтиради. Худбинлик, газаб-нафрат инсонни маънавий инкирозга етакласа, рахм-шавкат маънавий етуклик асосидир. Хдёт фалсафаси вакили Фридрих Ницше инсон калбида махлуклик ва холиклик истаклари бир бутун булиб уюшиши ва инсон баркамоллиги учун холиклик хислатларини узида

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

жамлай билиши керак, деб хисоблайди. Унинг фикрича, калбда холиклик юксалмоги учун инсон уз нафсини назорат килишни урганмоги керак ва виждон инсон хатти-харакати, хулк-атворини назорат килувчи «энг олий хакам, Худо овози» булмоги зарур. Файласуф аввалдан инсонга «хукмронликка интилиш иродаси» берилганлигини таъкидлайди.

Экзистенциализм фалсафаси инсонни ута ноёб мавжудот эканлигини исботловчи бир катор янги онтологик далилларни келтиради. Хдмиша инсон уз «мен» ини топишга интилади. «Мен»нинг хакикий киёфаси «мен эмас», яъни инсонга хос булмаган киликлар, одатлар, инсон борлигига душман булган бегоналашувнинг рамзи эди.

Тадкикот материаллари ва услублари. XX асрнинг 20-йилларида инсон тугрисидаги назарий билимларни кайта куриб чикиш натижасида фалсафий антропология окими шаклланди ва хозирги замон фалсафий окимларининг ёндашувларини узгартириб, махсус инсон фалсафасини ривожлантирди. Фалсафий антропология инсоннинг табиати табиийлик холати чегарасидан чикиб кетганлигини илгари сурди. Натижада уз ичида янгича окимлар булган жисмоний антропология ва зоопсихология, америка маданий антропологияси хамда инглиз ижтимоий антропологияси шакллана бошлади.

Фалсафий антроологияни ривожлантирган файлсуфлардан бири А.Гелен хиссобланади. Унинг карашлари Ницшенинг инсон тугрисидаги карашлари таъсирида шаклланади. Мутафаккир инсоннинг хайвоний инстинктларини ва уни фаол хаётий фаолиятга таъсирини урганади. Унинг таълимоти инсон ва хайвон биологик тузулишини солиштиришдан келиб чиккан фарклар асосида узининг биологик хусусиятлар устуворлик киладиган ёндашувини яратади. А.Гелен уз карашларида маънавий рухият (калб) факатгина инсонга хос эканлигини таъкидлайди. Лекин инсон тулик булмаган, чала-ярим биологик мавжудот сифатида талкин килинади ва хайвонот оламидан узининг муайян мухитга богланмаганлиги, мослашув

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

кобилияти мавжудлиги, уз такдирини узи хал кила олиши билан фаркланади. Инсон узини саклаб колиш учун у янги шарт-шароитларни, мухитни, уз хаёти учун зарур булган омилларни яратишга мажбур булади. Жумладан, узини хам узгартириб, узи яратган сунъий мухитда истикомат килади. Шундай килиб, биологик жихатдан мослашмаган «чала-ярим» инсоннинг фаол мавжудот эканлигини А.Гелен уз тезиси оркали асослаб берди. Шундай килиб, А.Геленнинг антропология таълимотига биноан, «табиат инсонни «инсоний» килиб яратди, унга хайвоний инстинктларни бермади»[2;305]. Файласуф инсонни узига хос тана тузилиши уни биологик жихатдан тулик эмаслигини асослайди ва маданийлашганлигини келтириб чикаради. Мутафаккир инсон ботиний олами, калби масаласини инстинктга ухшаш импульслар тушунчаси оркали очиб беради. Унинг фикрича, «инсонда бир-бири билан богланмаган, фарк киладиган инстинктга ухшаш ижтимоий шакллантирадаган импульслар мавжуд. Ижтимоий хулк-атвор йуналишини тугма импульс сифатида берилган йирткичлик, боскинчилик инстинкти аниклайди. Боскинчилик энергияси турли хулк-атвор шаклларига утиб кетади»[2;305]. Шундай экан, А.Гелен карашларида инсоннинг маданий, маънавий-ахлокий имкониятлари ва майллари тан олинмайди. Инсон калби, иродаси ахамиятини тугри бахоламайди, инстинкт майлига буйсундириб талкин килади ва биоинстинктив хусусиятларни бурттириб курсатади.

Мух,окама. Фалсафий антропологиянинг бир тармоги булган маданий антропология вакили М.Ландман А.Гелен карашларидаги зиддиятни тугрилаб, инсоннинг рухий ва биологик мавжудлигини тан олган холда уз карашларини илгари сурди. М.Ландман фалсафасига кура, инсон мохиятидаги маънавийлик факат инсонга хос хусусият булиб, танада рухият устуворлик килади. Унинг фикрича, рухият тананинг тулдирувчиси эмас, балки асосий сабабидир. Шундай килиб, М.Ландман А.Гелендан узгачарок, инсон асли бошидан рухий мавжудот сифатида яратилган, унинг биологик хусусияти тасодифият натижаси эмас, балки хаётнинг конуниятли

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

тараккиётидир. У уз конунини рухият марказидан олган, деган хулосага келади. Шундай тарзда биологик фалсафий антропологияга богланган холда хамда бу окимнинг дастлабки намояндалари билан мунозара юритган холда биологик антропология инсонни соматик рухиятидан келиб чикиб, унинг бутун борлигини якка тизим сифатида, яъни тана ва жон бирлиги, ундан хам юкорирок даражада турган объектив рух билан муносабатини тан олмайди. Мутафаккир уз карашларида биологизм ёндашувидан узоклашиб, инсоннинг рухий томонига хам эътибор каратган булса хам, инсоний калб тугрисида тухталмайди. Лекин, калбни объектив ва субъектив рух муносабати тугрисидаги карашлари оркали изохлайди. Унинг фикрича, «инсон объектив рухнинг махсули, хам куролидир. Объектив рух инсондан илгари мавжуд булади, бир вактнинг узида унга хам боглик. Якка инсон учун табиий олам шаклланган, одатий тафаккур учун бирламчи ролни уйнаганидек, объектив рух хам субъектив рух учун бирламчилик макомини касб этади»[2;309]. Яна бир мутафаккир Хаммер инсон мавжудлигини мухаббат муносабатлари оркали ёритиб беради. Унинг фикрига кура, эркак ва аёлнинг мухаббати икки калбни булинганлигини аник намоён килади. Улар бирлашганда туликлик юзага келади. Уз иккинчи ярмини топмаган инсонлар узини жуда гариб хис киладилар ва унинг урнини бошка нарсалар билан тулдиришга харакат киладилар.

Профессор Г.Рузматова узининг рухият тахлилига доир тадкикотларида, инсон рухиятини - «У» (онгсизлик), «Мен» (онг), «юкори-Мен», «идеал Мен» (виждон)дан ташкил топганлиги хакидаги фрейдча ёндашувни кайд этади. «Лекин инсон рухиятига бундай карашлар катор фалсафий асарларда уз аксини топган. Жумладан, Пифагорда инсон калби акл, мушохада (фикр) ва эхтиросга булинади. Пифагорнинг шогирди Арез Кротонский хам инсон калбини уч кисмдан иборат дейди: акл, эхтирос ибтидоси ва «хохловчи» асос. Афлотун эса инсон калби тафаккур, хукмдорлик ва «гайриаклий-жумбишкорлик» бошлангичидан иборат булади,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

дейди. Инсон калбини учликка булиш кейинги файласуфларнинг асарларида хам учрайди. Хусусан, Ницше ички уч омил: «ирода», «рух», ва «Мен»ни курсатади. Афлотун, Къеркегор, Шуберт, тасаввуфда, шунингдек, узбек файласуф-олими Омонулла Файзуллаев[3;62] инсонни тана, рух ва жонга булади»[1;29]. Шундай экан, инсон мохияти тугрисидаги учлик назариялари хам фалсафа тарихида калбни англашда мухим ахамиятга эга.

Натижалар. Ушбу тадкикот ишининг объекти булган машхур Гарб мутафаккири Эрих Фромм хам фалсафий антропология вакили сифатида калб мохиятига, инсоннинг эзгулик ва ёвузликка мойиллигига алохида эътибор беради. Янги жамиятда шаклланаётган бундай характер ва хислатлар инсон табиати ва унинг рухиятини кайта куриб чикишни, унга янгича ёндашувни талаб килади. XX асрдаги урушлар ва глобал узгаришларни курган файласуф сифатида Фромм инсон табиати ва калбдаги майлларни янгича психоаналитик карашлар асосида тадкик килади.

Инсон калби Фромм таълимотида рухий мохият сифатида намоён булади. Унинг мазмуни даврдан ташкарида булган инсоннинг экзистенциал эхтиёжи оркали очилади. У инсон ривожидаги ижтимоий мухит ролини тан олади. «Бирок ижтимоий фаолиятнинг хар кандай шаклини тузишда инсон табиатининг тугма эхтиёжлар тизими хал килувчи ахамият касб этишини эътиборга олиш зарурлигини таъкидлайди»[1;162]. Инсоннинг ёвузлик холати - узини эзиб турган, босимда ушлаган, маълум бир колиплар ичида яшашга мажбурлаган холатлардан озод булишга фожиавий уриниш оркали юзага келади. Умуман олганда, инсон эзгуликка ва ёвузликка мойил ва керакли пайтда улардан кай бирининг намоён булиши инсонни мавжудлигини белгилаб беради.

Хулоса. Эрих Фромм инсон калбининг эзгуликка лаёкатини ундаги озодликка интилиш, мухаббат, ижодкор интеллектга эга булиш каби истакларда курса, ёвузликка булган майлини зуравонлик, тажовузкорлик ва бузгунчиликни келтириб чикарувчи садизм, мазохизм, нарцизм, некрофилия

ISSN: 2181-3337

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2022 № 1

каби тенденцияларда деб билади. Ушбу майлларни мохияти, келиб чикиши, инсон ва жамиятга таъсирини тадкик килиш оркали узининг калб концепциясини ишлаб чикади. Фромм фикрига кура, ёвузлик инсоний ходиса булиб, акл, ижодкорлик, мухаббат ва озодлик хусусиятларини йук килишга булган интилишдир.

Адабиётлар руйхати

1. Рузматова Г. Рухият тахлили фалсафаси. Тошкент: Нишон-ношир, 2014. -Б.12.

2. Йулдашев С ва бош. Янги ва энг янги давр Гарбий Европа фалсафаси. -Тошкент: Шарк, 2002. -Б.305.

3. Файзуллаев О. Нафс, жон ва рух. -Тошкент: Академия, 2008. -Б.62

4. Фалсафа комусий лугат. -Тошкент: Шарк, 2004, -Б. 110.

5. Тулаганова С. Рух ва адабиёт // Тафаккур журнали, 2018. № 1. -Б.78-79

6. Абу Х,омид Газзолий. Мукошафатул кулуб. -Тошкент: Шарк, 2006. -Б.19.

7. Платон. Сочинения. В трех томах. Т. 3, ч. 1. -М.,1971. -С. 391.

8. Чориев А. Инсон фалсафаси. -Тошкент: Узбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. -Б.59.

9. Рузматова Г. Рухият тахлили фалсафаси. -Тошкент: Нишон-ношир, 2014. -Б. 264.

10. Рахмон Кучкор. Калб илми эгаси // Жахон адабиёти. -2013. № 3. -Б. 177-179.

11. Уэллс Г. Крах психоанализа. От Фрейда к Фромму. - Москва: Прогресс, 1968. -С.287.

12. Файзуллаев О. Нафс, жон ва рух. -Тошкент: Академия, 2008. -Б.62.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3337

13. Madina Nasretdinova, Dilshod Toshaliyev, & Durdona Raimjon Qizi Murodova (2022). AN'ANAVIY IJROCHILIK SAN'ATINING HOZIRGI DAVR MUAMMOLARI. Scientific progress, 3 (2), 846-850.

14. Ahadjonovich, K. A. (2021, January). SCIENTIFIC AND SPIRITUAL IN THE RISE OF SCIENCE THE IMPORTANCE OF HERITAGE. In Euro-Asia Conferences (Vol. 1, No. 1, pp. 369-372).

15. Фрейд З. Я и Оно: сочинения. - Москва: Эксмо; Харьков: Фолио, 2009. -С. 864.

16. Сиддиков, И. (2022). УРТА АСР ШАРК АЛЛОМАЛАРИНИНГ ИЛМ ВА УНИ ЭГАЛЛАШ ОДОБИГА ДОИР КАРАШЛАРИ. INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL, 3(3), 27-33.

17. Камбаров, А. (2022). Илмий ва диний кадриятлар трансформацияси оркали маърифатли авлодни тарбиялаш зарурати. Общество и инновации, 3(2), 87-91.

18. Kambarav, A. A. (2020). ATTITUDE ТО SCIENTIFIC AND RELIGIOUS VALUES IN THE POSTMODERN WORLD AND ITS DIALECTICAL FOUNDATIONS. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(9), 158-165.

19. Toshaliev, D. (2021). A BRIEF PHILOSOPHICAL-SCIENTIFIC ANALYSIS OF MAKOMS. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 9(12), 91-95.

20. Kakharovna, A. M., Tadjimatovich, Y. M., Rakhmatovich, S. O., & Mirzahamdamovna, Q. B. (2021). Modern Approaches to the Teaching of Fine Arts. Solid State Technology, 64(2), 4250-4254.

21. Qurbonova, B. (2017). FINE ARTS ROLE IN DEVELOPMENT SPIRITUAL МИРОВОЗРЕНИЯ PERSONS. УЧЕНЫЙ XXI ВЕКА, (23), 50.

ISSN: 2181-3337

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2022 № 1

22. Nasritdinova, M. (2021). PEDAGOGICAL COMPONENTS AND STAGES OF HEALTH OF DEVELOP CHILDREN THROUGH MUSIC EDUCATION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 9(05), 251-258.

23. Mannopov, S., Karimov, A., Qurbonova, B., & Dilobar, J. (2022, February). THE EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF MUSIC. In Archive of Conferences (pp. 49-52).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.