CC BY
14Исмаил Асаногълу Керим1
ЯКЪУП КЕМАЛНЫНЪ (1885-1938) ОМЮР ЁЛУ БОЮНДЖА ЯНЪЫ МАЛЮМАТЛАР (РУСИЕ ДЕВЛЕТ КУТЮПХАНЕСИНИНЪ МАТЕРИАЛЛАРЫ САЕСИНДЕ)
УДК: 82.95.512.19-1:8122
Жизненный путь Якуба Кемала (1885-1938) в свете новых материалов, обнаруженных в Российской государственной библиотеке в Москве
В статье подробно рассматривается жизненный и творческий путь одного из лучших крымских специалистов по исторической тюркологии начала ХХ века Якуба Кемала. Материалы, собранные автором на протяжении длительного времени в Российской государственной библиотеке в Москве, во многом способствовали исправлению недочётов и ошибок предыдущих разработчиков данной темы. Предполагается, что при условии доступа к архивным материалам, связанным с судьбами репрессированных авторов Крыма в 1928-29 годах, можно будет выполнить более качественную разработку научной биографии Я. Кемала для включения в международную электронную Энциклопедию.
Ключевые слова: Якуп Кемал, историческая тюркология, филология Крыма в 1920-е годы, «Нехджу-ль-ферадис».
The Life Path of Yakub Kemal (1885 - 1938) Within the Meaning of New Materials Discovered in the Russian State Library in Moscow
The article examines in detail the life and career of one of the best Crimean specialists in historical Turkology of the early 20th century, Yakub Kemal. The materials collected by the author over a long period of time in the Russian State Library in Moscow contributed in many respects to correcting some shortcomings and errors made by previous researchers of this topic. It is assumed that having access to archival materials related to the fate of the purged authors of the Crimea in 1928-29, will make possible performing a better research into the scientific biography of J. Kemal for further inclusion in the international electronic Encyclopaedia.
Keywords: Yakub Kemal, historical Turkology, philology of the Crimea in the 1920s, "Nehju-l-feradis ".
Макъаледеки янъы материалларнынъ чокъусы дженктен эввельки куньделик матбуатындан алынгъандыр. Буларнынъ эмиетини тедкъикъатчылар эр вакъыт анълай эдилер. Эски заманда да илери кеткен зиялыларымыз кечкен девирнинъ чешит тюрлю матбаасы сонъ дередже эмиетли ве къыйметли олгъаныны пек гузель биле ве анълата эдилер. Бугуньде исе, эгер бунъа халкъымызнынъ сюргюнлигинден сонъ, озель медений вариети аман-аман бус-бутюн гъайып этильгенини козь огюне алсакъ, Санкт-Петербург ве Москванынъ буюк меркезий кутюпханелеринде сакъланып къалгъан куньделик матбуатымызнынъ къыймети даа да къат-къат арткъаныны ачыкъ-айдын коремиз.
Та 1920-нджи сенелери багъчасарайлы оджамыз Абдураман эфенди «Бизде матбуат архиви меселеси» серлевалы макъалесинде о девирдеки вазиетни бойле шекильде тарифлеген эди. (Текстнинъ имлясыны сакъладыкъ, къавузлардаки анълатмалар бизимкидир - И.К.):
1 Керимов Исмаил Асанович (Исмаил Асаноглу Керим), доктор филологических наук, профессор; директор НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым). E-mail: alimes@mail.ru.
«Кечен деврин медений, сиясий, ичтимаий, икътисадий олсун, нешир олунгъан матбаасы вар исе, бунларын бугунь эмиети олдугъы киби, истикъбаль (келеджек) ичюн де пек буюк дегери оладжакътыр. Чюнки келеджеги къурмакъ ичюн кечмиши бильмек лязимдир. Бу мунасебетле «Илери» меджмуасынынъ кечен 12-нджи номерасында А.Сабри Айвазов аркъадашын «Къырымтатарларында газета ве газетаджылыкъ» нам мухим макъалесинде бизим де 45 сенели бир матбуатымыз олдугъыны анъламыштыкъ. Демек олуюр ки, бизде де ярым асыр къадар бир муддетлик язылы матбаа вар. Лякин нерде бунларын архивлери? Нерде о газеталар, меджмуалар, рисалелер, китаплар? Бугунь Исмаил Гаспринскийнинъ вакътында нешир иттиги рисалелери музейлерде биле ёкътыр. Бунлары булмакъта зорлукъ чекилиюр. Атта «Терджиман» газетасынынъ биле тамам архиви ёкътыр. Багъчасарай шаркъ музейханесинде олан «Терджиман» архивлерининъ де 5 - 6 сенелиги эксиктир. Атта 1917 сенесинден бу тарафа келене къадар чыкъарылып токътагъан газеталарын биле архивлерини булмая зорлукъ чекильдиги киби, «Енъи дюнья» ве «Яш къуввет» газеталарынынъ биле идарелеринде архивлери тамам олмамасы биздже буюк къусурдыр. Меселя, «Енъи дюнья» газетасы 1918 сенесинден бери чыкъарылып кельмектедир. Демек, шанлы бир тарихке малик... лякин онынъ да архивлери 1921 сенесинден башлап идаресинде вардыр. Меселя, газетанынъ тарихини язмакъ лязим келирсе, мытлакъа онынъ эски архивине мураджаат этмек керек оладжакъ. Лякин онлары нереде булмалы?... Нешир олунан матбуатымызын бугунь элимизде тамам архивлери булунмамасы пек буюк къусурдыр!!! Бу огъурда газета идарелери, музейлер, улькейи огренюв тёгереклери мумкюн олдугъы дередже Исмаил Гаспринскийнинъ ильк нешрият фаалиетинден аларакъ бугуне келене къадар не къадар газета, меджмуа, китап, рисале нешир олунгъан олурса, топламалары лязимдир!!!» [Абдураман, 1927].
Иште, бугуньде там бу эски матбуаткъа эсасланып бир чокъ эдебий -медений меселелерни даа индже даа догъру огренмеге имкянымыз булунмакъта.
Якъуп Кемалнынъ аяты ве фаалиети шу энъ аз огренильген эдиплеримизнинъ сырасындадыр. Озь вакътында Къырымдаки мусульманджа омрюнинъ энъ юксек макъамларында булундыгъына бакъмадан, омрю ве фаалиети хусусында бугуньде малюмат чокъ аз ве къарышыкъ яхут ёкъ дереджесиндедир.
1917-1920 сенелери ичинде Къырым мусульман махкеме-и-шериесининъ, яни диний махкеменинъ, къадыаскери. Бугуньдеки терминология иле «Генеральный прокурор шариатского суда Крыма». 1918 сенесининъ февралинден (Челебиджиханнынъ вефатындан сонъ) Къырым ве Литва муфтиси. 1917-1920 сенелеринде «Зынджырлы» эсасында къурулгъан Менъли Герай институтынынъ Къырым махкеме-и-шериеси тарафындан 1917 сенесининъ август айында 10 йылгъа тайин этильген ректоры! 1917 сенесинде Биринджи Къурултайымызнынъ мебусаны (делегаты). Яни онынъ туткъан макъамларыны алсакъ, бугуньде чокъ белли инсан олмакъ керек эди. Ама языкъ ки, ойле дегиль. Атта фотосуретлери де аман-аман ёкъ олгъанындан, сымасы о дереджеде миллетке танылмай ки, 1926 сенеси Бакуда олып кечкен бутюнсоюз тюркология ильмий конференциясында чыкъарылгъан группадаки фотосы ичиндеки сымасыны университетлерде тарих факультетлерининъ муаллимлери ве атта «Къырымтатар тили ве эдебияты» зенаатыны къазандыргъан ильмий дереджели оджаларымызнынъ биле чокъусы тапып оламайлар! Шашыладжакъ шей дегильми?!
1990-нджы сенелерининъ башында, биз Къырымгъа авдет эткен сонь, бирден Къырым граждан архивине кирип о ерде чалышмакъ ичюн окъув билетини алып, чокъ вакъытларымызны о ерде кечирдик. Ичинде миллионларнен «Дело»лары олгъан шу архивнинъ ресмий ракъамларгъа коре, ялынъыз 10-15% фаизи ачылып козьден кечирильгендир. Къалгъанлары ич къыбырдамай багълы ятмакъталар. Бугуньде де айны дурум. Ве лякин о архивде 1920-нджи ве 1930-нджы сенелери репрессия олунгъан эдиплеримизнинъ ич бир керекли «Дело»сы ёкъ! Яни, азбучукъ олса да, биографик малюмат яхут ракъамлар иле багълы айры фактлар ве дигер джиддий малюматлар алынаджакъ менба ёкъ. Бу «Дело»лар о девирде, бугуньде де айны шекильде, гизли полис архивинде булунмакъталар. Бу архивге исе о заманда ялынъыз профессор Д.П. Урсунынъ къолу узана бильди. Эбет, кенди имкянларындан файдаланып Дмитрий Павлович шу гизли полис архивинде чалышаракъ, сонъундан, яни 1999 сенеси «Деятели крымскотатарской культуры
(1921-1944) Биобиблиографический очерк» адлы китабыны тертип этип бастыргъан эди. Табий, бу китапта Якъуп Кемал иле багълы справка шеклинде малюмат да булунмакъта. Огренгенимизге коре, бундан эввель, къыскъадан ве там ишленильмеген олса да, А. Ефимов тарафындан язылгъан бир парча нешир юзюни корьди [Ефимов, 1996]. 2003 сенеси исе, сонъунда Б. Чобанзаде премиясынынъ лауреаты олгъан профессор А.А. Непомнящийнинъ чалышмасы пейда ола [Непомнящий, 2003]. Ве 2014 сенеси урьметли илим адамамыз доктор Улькера Кязимкъызы Мусаеванынъ да баягъы колемде тедкъикъаты салмакълы бир дергиде дюнья юзюни корьди [Мусаева, 2014].
Д.П. Урсу Якъуп Кемал узеринде 1937 сенеси тюрьмеде кечирильген соргъу материалларындан файдаланып справка тизгендир. 1885 сенеси Улу-Салада догъгъан Якъуп Кемалнынъ соргъудаки хаберине коре, 1902 сенеси, яни 17 яшында олгъанда, Къырымдан чыкъып йыллар девамында четэллерде булуна. Истанбул ве Бейрут (Ливан) окъув юртларында окъуй. Ама Истанбул ве Бейрут окъув юртларынынъ там хангилеринде окъугъаны ачыкъланмай. Д.П. Урсу 1998 сенеси «Йылдыз»да бастыргъан бир парчасында Я. Кемалнынъ Бейрутта окъугъаны акъкъында бойле къайд эте: «Бейруттаки Америка университети меселесине кельгенде, о, 1920 сенеси ачылгъан экен, бундан эввель исе мында «Сирия протестант колледжи» адына окъув юрту олгъаны белли олунды. Эгер Якъуп Кемал, акъикъатен, Бейрутта окъугъан олса, о да 1875 сенеси тешкиль олунгъан Святой Иосиф университети олмалыдыр. Айны шу университет ачылгъан вакъытлары 1902 сенеси Якъуп Кемал тыш мемлекетлерде булунгъанда, шаркъ шубеси ачыла ве о, учь сене девамында мындаки талебелер (иле берабер) арап тили, тарих, Шаркъ археология ве географиясы, ислямиет киби фенлерден дерслер кечелер» [Урсу, 1998, с. 132]. Д.П. Урсу бу хаберни бериркен, академик А. Крымскийге сильтем (дипнот) бере [Кримський, 1928]. Ама айрыджа къошмалы ки, Бейрут ве Ливаннынъ кендиси о заманда Османлы империясы теркибинде олдугъындан, мусульманджа окъув юртлары да чокъ эди. Якъуп Кемал соргъуда тасилини, башкъа базы Къырым зиялылары киби, аджылыкъ ёлларынен барылгъан Мысырда, Къаиреде «Аль-Азхар»да дегиль де, Бейрутта окъугъаныны айта. Бу озель фактны о заманда дигер къырымлылар да гузель биле эдилер. Чюнки къырымтатарлар арасында экинджи бойле шахс, яни Бейрутта окъугъан талебе, аман-аман ёкъ эди! Эр алда бойле шахс бугуньде де миллий филология илимимизнинъ тарихинде белли дегиль! Бенъзер малюматны ялынъыз сонъ заманларда нешир этильген Идрис Асаниннинъ «Бир авуч топракъ» эсерлер джыйынтыгъында растлаймыз. Мында Идрис агъа дженк йылларыны хатырларкен, 1942 сенесининъ ноябринде Албат коюнде татар балалары ичюн лицей ачылып, шу ерде кендиси де окъуркен, оларда дин дерслерини кечирген Суфьян эфенди Бейрут алий окъув юртунда дерс алгъаныны хатырлай... [Асанин, 1997, с. 5]. Эски девирде исе, къырымтатар талебеси Бейрутта тасиль алгъаны акъкъында ялынъыз бир дефа, окъугъан шахс конкрет анъылмадан, А.С. Айвазовнынъ 1910-нджы сенелерининъ орталарындаки языларындан биринде кечмекте. «Зынджырлы» медресеси иле багълы дискуссияларынынъ биринде о бойле яза: «Зынджырлы» медресеси биле заманынынъ истедиги киби адамлар чыкъарамадыгъы ве шимдики халыле бундан бойле дахи чыкъарамаяджагъы ичюн окъумая, тенвир итмее (илим алмагъа) хавеслери олан Къырым эвлядынынъ бир чогъу та Мысыра, Истанбула, Бейрутлара китмее меджбур олуюрлар» [Айвазов, 1915].
Эм бир тарафтан, Я. Кемал соргъуда юксек тасилли олгъаныны сёйлер экен, башта Истанбулда медресе, сонъра Бейрутта университет битиргенини анъламакъ мумкюн олгъаны киби, экинджи тарафтан, булардан гъайры, 1913-1916 сенелери арасында Москвада Лазаревский Институт Восточных Языков адлы институтта окъугъаны да юксек тасиль сайыла биле. Д.П. Урсунынъ хаберине коре, Я. Кемал бу сонъкисинде 1913-1914 сенелери окъугъандыр. Ама биз якъында булгъан базы материалларда бу ракъам там догъру олмагъаны корюнмекте. Яни «Терджиман»да басылгъан дигер хаберлерге коре, Я. Кемал Москвада ялынъыз 1913-1914 сенелери дегиль де, 1915 ве 1916 сенелеринде де булунып окъугъандыр. Меселя, 1916 сенеси апрель айында Къырымдан тыш окъугъан бир группа талебелер, шулар арасында Якъуп Кемал да булунмакъта, «Терджиман»гъа мектюп кондерип «Зынджырлы»нынъ исляхы иле багълы дискуссиягъа къошулалар. «Терджиман» ишбу мектюп акъкъында хусусий шекильде къайд этмекте: «Петроград, Москва ве Одесса дарульфунунларында (университетлеринде) окъуян къырымлы талебелеримиз: Джафер
Сейдамет, Мустафа Къуртиев, Челебиев, Ахмет Халилов, Якъуп Кемал, Ахмет Озенбашлы, Махмут Умеров, Джемиль Мертзиев, Мехметджан Енилеев, Абдульгъафар Чоракъаев ве Джелиль Чапчакъчы имзалары алтында «Зынджырлы» меселеси насыл халь олунмалы» нам къыйметли макъаленъизи маалесеф (языкъ ки) техире (сонърагъа быракъмакъ) меджбурыз» [Айвазов, 1916].
Якъуп Кемалнынъ 1915-1916 сенелери Москвада окъугъаны акъкъындаки эсас исбат исе, онынъ кендиси кене де 1916 сенеси «Терджиман»да басылгъан «Исляхат меселеси мунасебетиле хатыра келенлер» макъалесини имзаларкен, «Якъуп Кемал. Москва. Лазаревский институтынынъ сонъ сыныф талебелеринден» деген къайдыдыр [Кемал, 1916]. Яни Якъуп Кемал 1916 сенеси Шаркъ тиллери Лазарев институтынынъ мезуны эди. Чаре тапылып онынъ шу институттан алгъан дипломы да булунса, не гузель олур эди!
1937 сенеси Гурьев шеэрининъ Прорвин ИТЛ тюрьмесинде (Прорвлаг документлери) олып кечкен соргъуда Якъуп Кемалнынъ эскидеки социаль статусы иле багълы лакъырды олдумы, ёкъмы, белли дегиль. Эр алда Д.П. Урсунынъ справкасында бу акъта сёз юрютильмей. Аслында исе, бу гъает меракълы меселе олып, онынъ биографиясы иле багълы малюматларда дефаларджа кечмекте. Меселя, Якъуп Кемалнынъ догъмуш къыз къардашы Айше ханым 1943 сенесининъ декабринде къоджасы Абляким Ильмийнен берабер Романиягъа кетип, 1947 сенесинден сонъ, бир чарелер иле ала бильген Тюркие тебаалыгъыны (гражданствосыны) къулланып Романияда яшайлар. 1960-нджы сенелерининъ башында Абляким Ильмий ве Айше ханым Бухарест университетинде окъугъан тюркиели Мустафа Мехмет адлы бир студент иле танышып бир къач сенелер девамында Бухарестте янъы къурулгъан джамиде джума намазларында корюшип къонушкъанлар. Иште, шу, сонъундан профессор унваныны ала бильген Мустафа Мехмет адлы киши 2011 сенеси, энди 80-85 яшларында олып Романияда бизим оджамыз, педагогика илимлери намзети Энисе Абибуллаевагъа берген видеоинтервьюсында, Айше ханым «юксек аиледен олдугъы гёрюнмектейди» деп тарифлей. Ве, табий, онынъ догъмуш агъасы олгъан Якъуп Кемал 1902 сенеси Къырымдан чыкъып онларджа сенелер девамында четэллерде булунмасы ве окъумасы ичюн джиддий маддий дестеги олмакъ керек эди. Яни Якъуп Кемал варлылар табакъасына аит олгъаны ачыкъ корюнмекте. Ама экинджи тарафтан, биз оны Москвада окъудыгъы заман, Акъмесджит джемиет -хайриесининъ ярдымларыны алгъаныны да коремиз. Бу акъкъында «Терджиман»да 1915 сенеси айнен бойле хабер берильмекте: «Кеченде Акъмесджит джемиет-хайриесининъ дигер талебелер иле бирликте, Москвада Лазарев Шаркъ мектебинде тахсильде булунан къырымлы Якъуп Кемал эфендие де бу сене 250 рубле виреджеги сонърадан анълашылмакъле бурада иляве къайдына люзюм корюльди...» [Мухбир 1915]. Велякин бугуньде там анълашылмай. О вакъытлары джемиет-хайриелерининъ малие (финанс) ярдымлары Къырымдан тыш окъугъан эр бир студентке бериле эдими, ёкъса тек мухтаджларгъамы - буны да айрыджа огренмелимиз. Ишбу левханы ачыкълайджакъ бойле малюмат да бар ама. 1915 сенеси Акъмесджиттеки Волошенко эркек гимназиясыны битирип чыкъкъан эки генчимиз бар эди. Бириси -багъчасарайлы Яхья Наджи Куркчи, экинджиси - акъмесджитли Али Сеттаров [Мухбир (Ь), 1915]. Иште, Акъмесджит джемиет-хайриеси шу сенеси талебелерден тек Москвадаки Лазаревский институтына кирген Яхья Наджи Куркчиге 150 рубле малие дестеги берген эди [Мухбир (о), 1915]. Бу дестек июнь айында берильген олса, шу сене сентябрьнинъ башында онъа эм окъумасы, эм де хасталыгъыны тедавий этмеси ичюн даа 300 рубле тайин этиле [Мухбир 1915], ве 1917 сенеси апрельде Багъчасарай шехэр идареси тарафындан даа 200 рубле ярдым бериле [Мухбир 1917], Али Сеттаровгъа исе, бир шей ёкъ! Бельки де Али Сеттаров гимназияны битирген сонъ, университетке кирмегендир? Там белли дегиль. Сонъундан башкъа менбалардан бильгенимиз киби, Яхья Наджи Куркчи Лазарев институтынынъ 3-нджи курсунда окъур экен, 1917 сенеси август 1-де Багъчасарайда джигер хасталыгъындан вефат эткендир.
Меракълы шей, 1917 сенеси Али Сеттаров «Терджиман» джылтларынынъ бир сатырчыгъында студент оларакъ косьтерильмекте. Шу сенеси сентябрь айында Киев Радасына кеткен Къырым векиллери косьтерилиркен, араларында «студент Али Сеттаров» да къайд этильмекте: «Сентябрь 8-де Киеве (Рада меджлиси) хузурында оладжакъ мухайер (сербест) миллетлер иджмасында (топлашувында хазыр булунмакъ узьре Къырымдан ишбу
векиллер ёлланылмыштыр: Джафер Сейдамет, А. Озенбашлы, Эмине Шабарова, Сулейман Идрис, студент Али Сеттаров, Осман Челебиев, Айше Исхакова. Акъмесджиттен сайлангъан О. Акъчокъракълы хасталыгъы себебинден китмемиштир» [Мухбир (£), 1917]. Яни эр алда бу сонъки хаберден Али Сеттаров да студент олгъаны белли ола.
Якъуп Кемалнынъ биографиясы иле багълы бугуньде чокъ аз белли олгъан даа бир меракълы малюмат булунмакъта. 1914 сенеси август айында Биринджи империалист дженки башланмасы ве Тюркиенинъ шу дженкте иштирак этмеси себебинден, чар укюмети (саваш мейданындан узакълаштырмакъ ичюн) Къырымда Тюркие тебаасында (гражданствосында) булунгъан шахсларны (17-ден 50 яшына къадар эркеклерни) [Фейзи, 1917]. Тамбов, Рязань, Воронеж ве Борисоглебск тарафларына сюргюн эткен эди. О заманда «Терджиман»да басылгъан хаберлерге коре, Къырымдан сюргюн этильген татар эркеклерининъ сайысы 5.000 (беш бинъ!!!) кишиге якъынлаша... Шуларнынъ арасында Якъуп Кемал да булунмакъта эди. Тамам шунынъ ичюн профессор Д.П. Урсунынъ справкасында Я.Кемалнынъ Москвада окъума деври 1913-1914 сенелери киби косьтерильмекте. Яни мантыкъ боюнджа Тамбовгъа сюргюн этильген Я. Кемал Москвагъа къайтып окъувыны девам этмеси мумкюн дегиль эди. Аслында исе, Якъуп Кемал Москвадаки окъувына къайтып олгъан ве окъувыны девам этип 1916 сенеси мезкюр институттан мезун олгъан эди. Борисоглебск сюргюнлиги олайлары иле багълы бир чокъ малюматлар ве кениш макъалелер «Терджиман»нынъ саифелеринде акс этильгенини коремиз. Бойле парчаларнынъ бирисинде о ерлерде эсирликте булунгъан къырымтатар эркеклерининъ алы-эвалыны косьтерген бойле левха булунмакъта: «Къырымлы ве Тюркиели олмакъ узьре эсир мусульманлар идаре-умумиелерини (кечинмелерини) темин ичюн шу узун куньлерде сабахтан акъшама къадар кунешин якъыджы ве шедит (шиддетли) зиясы алтында имал-шакъкъеде (эзиетли ишлерде) хаят ве къуввети ипрандыраджакъ къыр ве чёль ишлеринде булуныюрлар. Акъшамлары ерли-ерлерине авдет идиндже, бунларын сокъагъа чыкъмалары ве базара китмелери къанунэн мани (ясакъ) идильмиштир. Кендилерине емек хазырлаяджакъ аилелери де ёкъ! Тезден рамазан-ы-шериф де киреджек. Бу мусульманлар ичюн орудж тутмасы пек мушкюль ве яхут гъайры-мумкюн оладжакъ. Мамафих (бунынъ иле берабер) тутмаянлар да бализарур (истер-истемез) вуджудэн эзили булунаджакълардыр...» [Мустафа, 1915]. Корьгенимиз киби, Тюркие гражданствосында олгъанлары ичюн 1914 сенеси дженк башлангъанынен Къырымдан сюргюн этильгенлернинъ халы-эвалы эсир дурумында эди ки, Якъуп Кемал бу вазиеттен насыл шекильде къуртулып Москвада окъувыны девам эткенине шашмакъ мумкюн. Чар акимиетининъ о замандаки къанун-къаиделери боюнджа, окъувда олгъан генчлернинъ савашкъа алмай эдилер... Ама Якъуп Кемал Тюркие ватандашы олдугъындан, мезкюр къаиденинъ онъа алякъасы ола билирми эди? Бу меселе де айрыджа инджеленмели ...
Якъуп Кемалнынъ характер чизгилери акъкъында да ич бир тюрлю бильгимиз ёкъ. Гъает ишкир олдугъыны 1926 сенесинден Ялтадаки Шаркъ музейининъ мудири оларакъ тайинленгенинден сонъ, гъает фааль суретте махусус экспедициялар тешкиль этип Къырым боюнджа музей ичюн дюньяджа экспонат, шулар джумлесинде къыйметлиден-къыйметли онларджа эски эльязмалар, топлагъанындан корюнмекте. Бу сонъкилер акъкъында чешитли ве баягъы тафсилятларыны анълаткъан макъалелер язылгъандыр. Ама онынъ дин хадими оларакъ мутаассиплиги, фанатиклиги яхут бунъа бенъзер чизгилери бар эдими, ёкъмы? Там белли дегиль. Велякин 1924 сенеси олып кечкен ве язылы шекильде сакъланып къалгъан бир эпизодда, онынъ гъает сербест киши олгъаны айдын корюнмекте. Меселе шунда ки, 1920 -нджи сенелерининъ башында Къырымда совет укюмети пекинген сонъ, чешит васталарле большевик пропагандасы чалышып орталыкъкъа джайрагъан эди. Шу пропагандагъа къапылгъан бир сыра къырымтатар генчлери эски интеллигенцияны акъсымлап, укюмет ве партия ярдымынен кендилерини лидерликке ёнельтмекте эдилер. Бу генчлернинъ эсас группасы «Яш къуввет» газетасынынъ этрафында топланып «партиягъа керекли ишни» алып бара ве андын-мындан ошекимси материаллар матбаа юзюне чыкъара эдилер. Иште, бойле материаллар арасында бир де Якъуп Кемалнынъ ады чыкъкъандыр. Мезкюр эпизодны толусынен беремиз:
«Автомобилимиз Никита коюни кечкен эди ... Къаршымыздан бир гурюльти, бир тоз-думан къопты ама, тап ялы боюнынъ къыямети къопкъандыр белледик. Заваллы шофёримиз
шашмалагъанындан, аз къалды бизи учурымгъа котерип ата язды, урьккенимизден ёл кенарына чекилип токъталдыкъ ... Джаным, о бир аджайип шей эди: ёлларгъа чыбыршкъан файтонларын, атларын, арабаларын, автомобиллерин уджу-буджагъы ёкъ, бутюн Ялтанынъ биржасы ёлларгъа тёкюльген... Биз янымыздан ель киби эсип киткен бу араба, ат, инсан йыгъынына абдал-абдал сейир этип-эпсини дикъкъатле эслеп къалдыкъ. Къадын-къыз, эркек, яш, оджалар. Миллет хадимлери озенбашлылар, якъуп кемаллар, бильмем даа нелер, нелер... Араба-арабадан бутылкалар къуш киби учалар, автомобиллер усьтюнде къайтармалар ойнайлар, авузлары бурунларына, аякълары башларына къарышкъан тюрлю-тюрлю шейлер. Файтонгъа, аткъа минип олмагъан сою да чамургъа джайылып къалгъанлар... бу не оладжакъ экен - деп отура эдик, аркъадан тасыр-гудюр бир къыямет даа къопты. Бакътыкъ: ики араба чалгъы: давлусы, кеманеси, трубасы... Къулакъларымыз патлай язды ама, не олгъаныны да анъладыкъ. Мегер бир джеби къалынджа агъанынъ тою экен» [Япыштырыджы, 1924].
Мыскъыл дегиль, сагълам козьнен бакъсакъ, Якъуп Кемал якъын досту, къырымтатарларынынъ белли эдиби Амет Озенбашлы киби кишилернен къошулып тойларгъа баргъаныны, эр кес киби музыка динълегенини, оюнларгъа тюшкенини, шенъленгенини де корьмек мумкюн. Яни инсан омюрни олгъаны киби къабул эткен эди. Якъуп Кемалнынъ ашагъыда, иляведе, берильген язысында дин фанатиклери тенкъит этилип, бир сыра фетвалар янълыш берильгени акъкъында сёз юрюте:
«Музыка - харам, чюнки лехвияне (бош эгленджелерге) себеп олдур. Бу фетвада мусульманлар консерваториялара кирмектен ве бундан маддий ве маневий фаиделенмектен махрум идилиюр» [Якъуп Кемал, 1916].
Якъуп Кемал бу парчаны 1916 сенеси язгъаныны айрыджа къайд этемиз! О девирде Москвада Лазарев Шаркъ тиллери институтынынъ мезуны эди.
Якъуп Кемалнынъ илимине келиндже, бугуньде сакъланып къалгъан ве энъ колемлиси олгъан онынъ 1930 сенеси Къырым девлет нешриятында басылгъан «Нехджу-ль-ферадис» («Учмахларнынъ ачыкъ ёлу» /Дженнетлерге ачыкъ ёл/) китабыдыр [Якъуп Кемал, 1930]. Буны биз Москвадаки Русие девлет кутюпхансинде тапып копиясыны алдыкъ. Эпси олып 64 саифели бир китаптыр. Чокъ онемлиси бу китапнынъ кириш сёзюни язгъан академик А.Н. Самойлович олгъаныдыр. 1929 сенеси март 3-те язылгъан бу парчада А. Самойлович Къырым шаркъшынаслыгъы ве, шу джумледе Якъуп Кемалнынъ чалышмасына, буюк къыймет кесип, умумен Къырымдаки тарихий филология ильмининъ юксеклигини къайд этмекте. Якъуп Кемал 1928 сенесиндеки этнографик экспедицияда тапкъан «Нехджу-ль-ферадис» истинсахы (эльязмасы) - бу энди СССР ве Тюркиеде тапылгъан айны эсер нусхаларынынъ дёртюнджиси эди. Мезкюр эльязманынъ сахиби Али мырза Эмиров 20-25 сене эввель кечингенинден сонъ, «мал-меит» сыфатында, онынъ къолунда олгъан башкъа «эдебий сийрекликлер» иле берабер Багъчасарай базарына сатлыкъкъа чыкъарылгъан, ве о ерде ерли бир букинист тарафындан сатын алынгъан эди. Эльязманынъ истинсахы (кочюрильмеси) тарихчеси хиджрий 792 сенесине аиттир (милядий: 1389). Ш.Марджанининъ къолунда олгъан айны эсернинъ дигер нусхасында хиджрий 459 сенеси косьтерильмекте (милядий: 1357-1358 сс.). Гъает дюльбер «насх» ве «сулюс»ке янтайма язы услюбине коре, Къырым ханларынынъ кутюпханесинден чыкъмасы тахмин этиле. Эльязмада мюстансихнинъ (дигер эльязмадан кочюрип алыджынынъ) ады да къайд этильмекте: Къасым бин Мухаммед. Эльязманынъ эки бабы ве бабларнынъ серлевхалары эсас метинден фаркълы оларакъ ири язылы къою къырмызы мереккеп иле айрылып чешит чичек шекиллери иле сюсленгенлер. «Бизим элимизде булунгъан эльязма аслында «Нехджу-ль-ферадис» адлы буюк бир эсернинъ биринджи къысмы олып 549 саифеден ибареттир. Ольчюси 29/19 см. Эр бир сахифесинде ири язылы 13 сатыр булунмакъта» деп анълата Якъуп Кемал. Эльязманынъ башкъа нусхалары акъкъында хабер алмакъ ичюн Якъуп Кемал В.В. Бартольд, В.А. Гордлевский, А.Н. Самойлович ве Тюркиеге проф. (Мехмед Фуад) Копрюлизадеге мектюплер язгъан. Эпсининъ джевапларында ялынъыз (джоюкъ сайылгъан) Ш. Марджанининъ къолундаки эльязма тасдикъланып, В.В. Бартольднинъ экинджи джевабында исе, «Нехджу-ль-ферадис»нинъ даа бир эльязма нусхасы Тюркиеде «Енъи-Джами» кутюпханесинде 879 номери алтында булунгъаны ве «Тюркият меджмуасы»нда
нешир этильгени хабер этильмекте. Якъуп Кемалнынъ хаберине коре, бу эльязма нусхалары, яни Къырымда тапылгъан ве Тюркиеде булунгъан нусхалар, бири- биринден язылгъан шивелери иле бус-бутюн айрылып эр бири бирер уникумдыр (с. 14).
Къыскъадан олса да, эльязманынъ тилине козь ташлайыкъ. Метин эки баб ве он фаслгъа болюнип, базы фаслларнынъ серлевхалары бойледир: Эввелькъи баб Пейгъамберимиз алейхи-селямнун фазаили ичинде турур... Биринджи фасл. Икинджи фасл Пейгъамберимизкъа алейхи-селям вахий кельмекининъ беяны ичинде турур. Учюнджи фасл Пейгъамберимиз алейхи-селям такъи яранларынынъ ислям эввелинде эмгеклери беяны (ичинде) турур. Тортинджи фасл Пейгъамберимиз алейхи-селям Меккеден Мединеге къачыгъмакълыкънынъ себебининъ беяны ичинде турур. (с. 11).
Эпси олып 10 фаслнынъ серлевхалары кечмекте...
Корьгенимиз киби, эльязманынъ тили къырымтатары ичюн бугуньде де пек ачыкъ анълашылмакъта.
Табий, эсернинъ там ишленмеси ве тедкъикъ этильмеси ичюн эльязмаларнынъ эр бир нусхасы буюктен-буюк роль ойнамакъта. Якъуп Кемал «Нехджу-ль-ферадис»нинъ эльязмасы Къырымда Солхатта (Эски Къырым шехринде) язылгъаныны айта (с .8-9).
Пек мракълысы шу ки, «Нехджу-ль-ферадис» китабынынъ 8-нджи саифесинде ашагъыдаки изаатында Якъуп Кемал мезкюр эльязмадан гъайры, кене де Къырымда тапылып, айны девирге аит олгъан «Китаб-уль-Месабих Фиттесаввуф» («Суфийлик меселелерини айдынлатыджы») серлевхалы дигер бир эльязманы ишлегени ве нешир этеджегини айта. Яни бу малюмат бизге Якъуп Кемалнынъ 1934 сенесининъ хапсындан эввель учь китап азырлагъаныны анълатмакъта:
1. «Нехджу-ль-ферадис» (Нешир этильди).
2. «Къырым ханлыгъындаки эснафханелернинъ весикъалы тарихи» («Документальная история цехов в Крымском ханстве»).
Бу китап 1931 сенеси нешир этильсе де, сонъунда типография ичинде НКВД тарафындан бутюн нусхалары макулатурагъа чеврилип гъайып этильгендир.
3. «Китаб-уль-Месабих Фиттесаввуф».
Бу сонъкиси китап олып чыкъмаса да, 1930 сенеси акад. А. Крымскийнинъ дестегиле Киевде чыкъкъан «Студи з Криму» джыйынтыгъында макъале шеклинде дюнья юзюни корьгендир [Арабський суфшський рукопис, 1930]. Макъаледен белли ола ки, «Китаб-уль-Месабих Фиттасаввуф» эсерининъ эльязмасы 1926 сенесинде Якъуп Кемал тарафындан Судакъ виляети Таракъташ коюнде тапылгъандыр. Эсернинъ муэллифи Эбу-Бекир ибн Юсуф аль-Хасан аль-Васити. Эльязма мюстансихининъ (кочюриджисининъ) ады исе аля ачыкъланамай. Себеби: эльязма ялынъыз бир нусхада олгъанындандыр.Яни мытлакъ етишмеген саифелери булунмакъта. Якъуп Кемалнынъ хаберине коре, эсернинъ аслы тахминен 1234-1284 сенелерининъ арасына аиттир. Таракъташта тапылгъан кочюрме эльязма Ялта музейне ерлештирильген сонъ, акад. А. Крымский ве акад. В. Гордлевкийнинъ меракъларыны догъура. Якъуп Кемалнынъ макъалеси эки къысымдан ибарет олып, биринджисинде умумий оларакъ суфийлернинъ фельсефеси ве яйрама регионлары тарифленсе, экинджи къысмында эльязманынъ мундериджеси талиль олунмакъта. Эм экинджи къысмында мезкюр эсерде олгъан 63 бабнынъ серлевхалары да берильмекте. Филология фенлери намзети Нариман Абдульваапов 2006 сенеси Якъуп Кемалнынъ ишбу макъалесини талиль этип суфийлернен багълы айры бир чалышма шеклинде бастыргъандыр [Абдульвапов, 2006].
Юкъарыдаки малюматларгъа эсасланаракъ, эминликнен айтмакъ мумкюн ки, Якъуп Кемал озь девринде Къырымнынъ энъ кучьлю илим адамларындан бири олып, миллий тарихий филологиямызда силинмез из къалдыргъандыр.
Якъуп Кемал 1934 сенеси хапс этилип 5 йылгъа тюрьмеге атылгъан олса да, сталинджи къаничиджилер бунъа коньмейип, профессор Улькера Мусаева муим весикъаларгъа эсасланып ве профессор А.А. Непомнящий бизге хусусий хабер бергенине коре, 1937 сенесининъ башында янъыдан хапскъа огъратыла. Якъуп Кемалгъа къаршы янъыдан «Дело» ачылып, ахыры, къуршун джезасына махкюм этиле. Укюм къарарына етмезден эввель 1938 сенеси сентябрьнинъ 12-де Акъмесджит тюрьмесинде яткъан камерасында юреги токътап
озь эджелинен бу дюньяны терк эткендир. У.Мусаева бу соньки олайлар иле багълы ашагъыдаки менбаны косьтере [Государственный исторический музей, 2014].
2021 сенесининъ октябрь айында Ялтада Шаркъ музейининъ 100-йыллыкъ евми-махсусы (юбилейи) кечирилиркен, Къырым джемаатчылыгъы, телевидение, радио хадимлери ве газетаджылар хазыр булунмасында Якъуп Кемал акъкъында кениш бир маруза иле чыкъышта булунып онынъ фааль чалышмаларынынъ бир чокъ инджеликлерини ве озелликлерини ачыкъламагъа имкян булгъан эдик. Занымызджа, бугуньде вакъыт къачырмай аяты ве фаалиети даа гузельдже огренилип салмакълы монография ве энциклопедияларгъа кирсетильмелидир!
Эдебият:
1. Абдураман (Багъчасарай). Бизде матбуат архиви меселеси // Енъи дюнья. 1927.
2. Ефимов А.В. Новые материалы к биографии Якуба Кемаля Саит-Мемет-Эфенди (1885-1935) //
Проблемы политической истории Крыма. Симферополь, 1996. Вып. 1.
3. Непомнящий А.А. Страницы из истории изучения крымско-татарского народа в начале ХХ века //
Мечети и мизары татар Беларуси, Литвы и Польши: К 100-летию второй Минской мечети: Материалы VIII международной научно-практической конференции. Новогрудок, 2003. С. 108-109.
4. Мусаева У.К. Деятельность восточного музея в Ялте // Пространство и Время. 2014. №2 2 (16). С. 175-180.
5. Урсу Д.П. Шаркъшынаслыкъ ве Къырым шаркъшынаслары (1918-1941) // Йылдыз. 1998. № 2. С.
111-136.
6. Кримський А., Боголюбський О. До исторП вищо1 освгти у араб1в. Ки1в, 1928. С. 12-20.
7. Асанин И. Бир авуч топракъ. Бедий эсерлер джыйынтыгъы. Тертип этиджилер Риза Фазыл,
Шакир Селим. Акъмесджит. 1997. 336 с.
8. Айвазов А.С. «Зынджырлы» медресенинъ исляхына тешеббюс // Терджиман. 1915. № 267. Дек. 6.
9. Айвазов А.С. Идареден ачыкъ мектюплер. Дикъкъат буюрылсын // Терджиман. 1916. № 84. Апр. 15.
10. Кемал Я. Исляхат меселеси мунасебетиле хатыра келенлер // Терджиман. 1916. № 96. Апр. 29.
11. Мухбир (а). Акъмесджит джемиет-хайриеси // Терджиман. 1915. № 77. Апр. 7.
12. Мухбир (Ь). Бу сене гимназияйы битирен генчлеримиз // Терджиман. 1915. № 103. Майыс 8.
13. Мухбир (с). Акъмесджит мусульман джемиет-хайриеси //Терджиман. 1915. № 135. Июнь 16.
14. Мухбир (ф. Истудент Яхья эфенди Куркчие ярдым меселеси// Терджиман. 1915. №2 195. Сент. 2.
15. Мухбир (е). Истудентлере ярдым // Терджиман. 1917. № 81. Апр.2 0.
16. Мухбир (I). Радая киткен Къырым векиллери // Терджиман. 1917. № 178. Сент. 7.
17. Фейзи И. Он бир айлыкъ эсарет хаятындан // Терджиман. 1915. № 224. Окт. 15.
18. Мустафа Косе (Ялта), Али Эдхэм (Козьлеве). Фетва керек // Терджиман. 1915. № 138. Июнь 19.
19. Япыштырыджы. Ама да расткелиш // Яш къуввет. 1924. Дек. 26.
20. Якъуп Кемаль. Исляхат меселеси мунасебетиле хатыра келенлер // Терджиман. 1916. № 94. Апр. 27.
21. Якуб Кемаль. Тюрко-татарская рукопись XIV века «Нехджу-ль-ферадис». Симферополь:
Крымское государственное издательство. 1930. 64 с.
22. «Арабський суфшський рукопис XIII вшу, в Криму знайдений i чи не в Криму й писаний».
Статья была опубликована в сборнике «Студи з Криму» в 1930 г.
23. Абдульвапов Н. Суфизм и начальный этап активного распространения ислама в Крыму //
Культура народов Причерноморья. 2006. № 79. С. 140-149.
24. Государственный исторический музей. Отдел письменных источников. Ф.54. Оп. 1. Дело 99. Л. 46.
(Мусаева У.К. Деятельность Восточного музея в Ялте // Пространство и время. 2014. №2 2 (16). С. 180).
Илявелер: 1.
Якъуп Кемал иле багълы базы библиографик материаллар
(оджа ве талебелер ичюн)
1. Кемал Я. Тюрко-татарская рукопись XIV века «Нехджу-ль ферадис». (Къырымтатарджа изаатлар
ве мисаллер иле). Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты. 1930. 58 с.
2. Боданинский У(сеин). (Багъчасарайдаки миллий музей мудири). Къырым ислям санайи-нефисе
тарихинден. (Макъале янында муэллифнинъ ве Багъчасарайдаки Менъли Герай муэссисе-и-алиеси мудири Якъуп Кемалнынъ фотолары булунмакъта) // Къырым. 1918. № 5.
3. Енъи мусульман гимназиясы. (Акъмесджитте Якъуп Кемал ве Михайлов тарафларындан
ачыладжакъ дёрт сыныфлы гимназия акъкъында хабер) // Миллет. 1917. Сент. 28.
4. Кемал-бек Я. Манзуме-и-хумаюн. (Тахмисли шиир. Яни эр бейти 5-шер мисралы шиир) //
Миллет. 1918. Июль 17.
5. Кемал Я. Шаркъта буюк бир миллет // Къырым. 1918. № 6.
6. Кемал Я. Надпись на портале «Мечети Узбека» в городе Старом Крыму. (Къырымтатарджа
метинлер иле) // Известия Таврического общества истории, археологии и этнографии. Т. 1. Симферополь. 1927. С. 202-204.
7. Кемал Я. Судакъ ве Ускютке ильмий экспедициялар // Енъи дюнья. 1927. Нояб. 11.
8. Кемал Я. Арабський суфшський рукопис XIII в. (Къырымтатарджа мисаллер иле) // Студи з
Криму. 1930. С. 159-164.
9. Къурултая мебус намзетлери. (1917 сенеси олып кечкен Биринджи Миллий Къурултайымызгъа
косьтерильген намзетлер арасында Усеин Абдурефи Боданинский, Сеит-Джелиль Усеин Хаттатов, Джафер Сейдамет-огълу, Осман Асан-огълу Акъчокъракълы, Исмаил Нуман-огълу Леманов, Асан Сабри Айвазов, Амет Сеит-Абдулла-огълу Озенбашлы, Сеттар Хаджы Мустафа Мисхорлы, Якъуп Кемал Сейдаметогълу, Шефикъа Исмаилкъызы Гаспринская, Исмаил Хаджыогълу Беширов, Мустафа Хаджы Абдульджелиль Бадракълы, Якъуп Мустафаогълу Давидович, Джелял Абдульмеиногълу Меинов, Рефат Исмаилогълу Гаспринский, Сеит-Ваап Сеит-Умер Чешмеджи булунмакъталар) // Миллет. 1917. Нояб. 12.
10. Мухбир. Багъчасарайда миллий дебдебе. (Макъаледе шу джумледе бойле хабер бериле: «Иште,
ноябрин учюнде, джума куню, Багъчасарайда дёрт мюэссесе-и-миллиенинъ, яни Мюзехане, Дарульмуаллимин, Санайы ве хюнер мектеби ве Зынджырлы медресе-и-алиесининъ ресм-и-кюшадлары иджра идилерек, бу мунасебетле буюк ве тарихий миллий бир дебдебе япылмыштыр». Макъаледе айнен Н. Челебиджихан, А.С. Айвазов, У. Боданинский, А. Озенбашлы, С. Хаттатов, «Къырым оджагъы» мухаррири А. Ильмий, С. Идрисов, Я. Кемал, Ильхамие-ханым Токътарова, Шефикъа-ханым Гаспринская ве Киев иле Оренбург шеэрлеринден кельген мусафирлернинъ нуткъларындан парчалар берильмекте) // Миллет. 1917. Нояб. 6.
Илявелер: 2.
Исляхат меселеси мунасебетиле хатыра келенлер1
Бугунь хэр не къадар бир мусульман алеми, шериат фен окъумая мусааде идиюрмы, итмеюрмы киби бир меселе иле огърашмакътан тартышма итмели исе де, кеченлерде «Зынджырлы» мушавере меджлисинде «фен окъулсын!» диенлере къаршу улемадан белли бир къач затын: «Медреседе дин иле мунасебети олмаян шейлери къарыштырмакъ олмаз!» димелери, бу хусуста бизи бир къач сёз сёйлемее меджбур итмиштир.
Улема намыны ташыянлар агъзындан бу киби сёзлерин ишитильмеси енъи бир шей дегильдир. Чокътан бери медреселеримизден сюргюн идильмиш улюм ве фунуне къаршу тюремиш бу янълыш фикирлер инхитат (тюшкюнлик) деврининъ бизе быракътыгъы аджджы семерелеридир. Бу батыл (бош иттикъадлар (эсаслар) ялынъыз фене къаршы дегиль, бу мараз шериат-ислямиенинъ бутюн вуджудына да сирает итмиштир (кечкендир). Шерри-кебир хазрет Мухаммед Али-эс-Селямын варисеси намыны ташыян бу затын вереджеклери фетвалара коре, бир мусульман ХХ-нджи асырда яшамакъ хакъкъындан махрумдыр.
Буну исбат итмее хаджети ёкътур. Ялынъыз бойле фетваларын башлыджаларыны дерхатыр итмек (хатырламакъ) кяфидир, занн идерим.
- Меселя, онлардан: бир мусульман къадыны не киби хукъукъа маликтир? дие истифта идильдикте (огренильдикте), алынаджакъ джевап шундан ибареттир. Мусульман къадыны бир хакъа, бир ихтияра (сербест арекетке) малик дегильдир. Озь башына не тиджарет иде билир, не хаята къарыша билир.
Бойле бир фетва иле бир эркек омюр-хаятында шеригини, аркъадашыны гъайып итмиш олур.
- Мусульмана риба-фаиз (процент) алуп вирмек мумкюнми суалине шойле джевап вирирлер:
- Хайыр, джами худдамлары (хызметчилери) мустесна олмакъ узьре рибанынъ (процентнинъ) азы да, чогъу да харамдыр.
Бу фетва иле де бир мусульман бутюн алем-и-тиджарете къарышмакъ хакъкъыны гъайып идиюр. Чюнки малюмдир ки, асрымызда мамулят - тиджариенинъ бутюн къаваиди (къаиделери) риба (процент) узерине къурулмыштыр. Бунсуз адым атмакъ мумкюн дегильдир.
Улюм-и-хазиренинъ энъ мухим бир къысмыны тешкиль иден санайы нефисее келиндже, вириледжек фетвалар:
1 Ишбу парча аман-аман 100 йылдан сонъ биринджи дефа янъыдан басылмаккга.
- Музыка - харам, чюнки лехвияне (бош эгленджелерге) себеп олдур. Бу фетвада мусульманлар консерваториялара кирмектен ве бундан маддий ве маневий фаиделенмектен махрум идилиюр.
Рессамлыкъ, хэйкельтырашлыкъ исе, онларын фикриндже, айны къарара махкюмдир, зира ресми чыкъаран да, чыкъардан да джехэннемлидир.
Театроджылыкъ да, шупхэсиз бу хукме махкюм, чюнки мусульман къадыны сахнее чыкъамаз!
Иште, бу сайдыгъымыз фетваларын хакъикъий шериатын виреджеги фетваларыле дегиль, яшамакъ мумкюн олмадыгъындан, бугунь мусульманларын чогъу къанун-ихтияджын вирдиги фетваларле харекете меджбур олуюрлар. Бу къанун керектиги заманда, керектиги ерде фетва вирмектен чекинмиюр. Шериат-ы-ислямиенинъ ич юзюне вакъыф оланлара малюмдир ки, юкъарыда сайдыгъым «фетвалар» шериат-ы-ислямиенинъ озь фетвалары дегильдир! Онынъ бу мисаил-и-хаятие хакъкъында вирдиги фетвалары бам-башкъадыр. Бу фетвалар оны «анълаюрым» беллеен Захир Бинлерин фетваларыдыр1.
Кемал Я., 1916 с.
1 Парча къыскъартылып алынды. - И.К.
