Научная статья на тему 'Lexicographical works on the Crimean Tatar language (the second half of the XlX century)'

Lexicographical works on the Crimean Tatar language (the second half of the XlX century) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
160
67
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
XLX АСЫРНЫНЪ ЭКИНДЖИ ЯРЫСЫНДАКИ КЪЫРЫМТАТАР ЛЕКСИКОГРАФИЯСЫ / В. КОНДАРАКИ / Л. БУДАГОВ / А. БОДАНИНСКИЙНИНЪ ЛУГЪАТЛАРЫ / КЪЫРЫМТАТАРДЖАДА АЛЫНМА СЁЗЛЕР / ТУРМУШ ВЕ ИШ-АРЕКЕТТЕ КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЛЕКСИКА / КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ЛЕКСИКОГРАФИЯ XLX ВЕКА / СЛОВАРИ В. КОНДАРАКИ / Л. БУДАГОВА / А. БОДАНИНСКОГО / ЛЕКСИЧЕСКИЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ / РЕЧЕВЫЕ ЕДИНИЦЫ ХОЗЯЙСТВЕННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ / CRIMEAN TATAR LEXICOGRAPHY OF THE XLX CENTURY. DICTIONARIES BY V. KONDARAKI / L. BUDAGOV / A. BODANINSKIY / LEXICAL BORROWINGS IN THE CRIMEAN TATAR LANGUAGE / SPEECH UNITS OF ECONOMIC ACTIVITY

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Керимов Исмаил Асанович

В статье рассматриваются лексикографические работы В. Кондараки (1868), Л. Будагова (1869) и А. Боданинского (1873). Анализируется лексический состав, орфография, основные теоретические разработки данных словарных источников. Выявляется специфика крымскотатарского литературного языка, делаются выводы о его характере и функциях в середине XlX века. Частично описывается состояние языка, зафиксированного в определенной группе текстов. Освещаются некоторые проблемы фонетики и грамматического строя. Рассматриваются аспекты морфологического словообразования. Выделяются некоторые диалектизмы, историзмы и арабо-персидские заимствования в крымскотатарском языке. В сравнительном плане освещается круг терминообразующих лексем. Анализируются и сопоставляются с современным крымскотатарским языком множество речевых единиц, относящихся к различным отраслям хозяйствования.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Лексикографические работы по крымскотатарскому языку (вторая половина XlX века)

The article deals with lexicographical work by V. Kondaraki (1868), L. Budagov (1869) and A. Bodaninskiy (1873). The lexical composition, orthography, basic theoretical insights of dictionary data sources are analyzed. Some features of the Crimean Tatar literary language are revealed. conclusions about its character and functions in the middle of XlX century are drawn. The state of the language language, fixed in a particular group of texts is partially described. Some problems of phonetics and grammatical structure are highlighted and aspects of morphological derivation are considered. Some dialectal words, historicisms and the Arab-Persian borrowings in the Crimean Tatar language are highlighted as well. Terms-forming tokens are discussed in comparative terms. A plenty of speech units belonging to different sectors of economics are analyzed and compared with data of the modern Crimean Tatar language.

Текст научной работы на тему «Lexicographical works on the Crimean Tatar language (the second half of the XlX century)»

УДК 030:811.512

Къырымтатар тилинен багълы лексикографик чалышмалар (XlX асырнынъ экинджи ярысы)

Исмаил Асаногълу Керим

(Къырым муэндислик ве педагогика университеты;

Татарстан Джумхуриет илим академиясы Ш. Марджани адлы

тарих Институты)

Анълатма. Макъаледе В. Кодараки (1868), Л. Будагов (1869) ве А. Боданинский-нинъ (1873) лексикографик чалышмалары талиль этильмекте. Лугъатларынынъ лек-сик теркиби, имлясы, эсас назарий ишлемелери козетиле. XIX асырнынъ экинджи ярысында къырымтатарджанынъ эдебий тили ве онынъ хусусиетлери, белли бир метинлерде къулланма шекиллери бельгилене. Савти ве сарфынынъ базы меселе-леринде токътаныла, морфологик сёз япымы ачыкълана. Шиве ве къыйын сёзлер, арапча-фарсидже алынмалар косьтериле. О девирде инсан фаалиетининъ чешит саа-ларында къуллангъан келимелер земаневий тиль иле къыяслана.

Анахтар сёзлер: XIX асырнынъ экинджи ярысындаки къырымтатар лексико-графиясы, В. Кондараки, Л. Будагов, А. Боданинскийнинъ лугъатлары, къырымта-тарджада алынма сёзлер, турмуш ве иш-арекетте къулланылгъан лексика.

1

1868 сенеси В. Кондараки озюнинъ «Самоучитель турко-татарского и новогреческого языков» адлы лугъатынынъ кириш сёзюнде бойле язгъан эди: «Юртумызда (Къырымда) яшагъан татар ве урумлар арасында русча бильген адам гъает сийрек булуныр. Омрю бою русча базы керекли бир къач сёзни де огренип оламазлар» [18]. Шимди исе юртумызда бу вази-етнинъ аман-аман там аксини корьмектемиз. Беш-он языджы яхут журналист ве оджалардан маада ана тилимизде инсан-акъыллы лакъырды эткен ве язгъанлар, акъикъатен, сийрек булуныр. Эбет, бу алнынъ йип уджуны анълаткъан Русие империясынынъ асырлар девамында юрюткен шовинист сиясети, халкъымызнынъ сюргюн этилип геноцидге огъратылмасы киби айдын-ачыкъ делиллер бар.

Лякин бугуньде-бугунь халкъымызнынъ дешетли маджерадан сагъ-селямет къалгъан къысмы ветанларына алып баргъан ёлларгъа реван олгъан экен, тилимизни сакъламакъ, оны осьтюрмек, шекиллендирмек, сагъламлаш-тырмакъ ичюн истек, акъыл-ферасет, ираде ве кучь-къувет тапылмалыдыр.

Занымызджа, тилимизнинъ даима зенгинлешмеси, услюбен тирильме-си, джанланмасы, сагъламлашмасы ичюн биринджи ве эсас менба - чешит кой шивелеримиз ве лехджелеримиздир. Айны бир миллет векиллерини

якъынлыкъ, бири дигерине сыджакълыкъ, хошлукъ, къардашлыкъ ве бирли-гине хызмет эткен шейлерден муими де эдебий тилимиздир. Буюк атамыз Гаспринский озь вакътында, башкъа бир мунасебет иле олса да, «лисан-и эдебий» акъкъында бойле язгъан эди: «Азиз къардашлар, шимди бир буюк, бельки энъ буюк, бир иш даха корьмек заманы кельди. Эфендилер, инсанла-ры рагъбет иден (энъ истенильген) энъ иптида - лисандыр. Маариф ве эдеби-ят, дин ве миллет омюрлерининъ теракъкъиси ичюн иптида ве энъ зору олан васта ве себеп - лисан-и миллий, лисан-и умумий ве эдебийдир. Умумий ли-сана малик олмаян тайфалар перакенде (бирер-бирер) ёкъ, ёгъалып миллет паесиле (дереджесиле) пай-дар (девамлы) оламазлар. Къылынч ве заман ве месафе иле айрылмыш тайфалары бирлештирен къалем ве лисандыр. Заман-лара ве месафелере гъалебе чалан йине къалем иле лисандыр. Эр къавмын ики буюк сермаеси олур: бири - диндир, дигери - лисан-и эдебиесидир» [8].

Бугуньдеки эдебий тилимизнинъ эсас ёнелишини, эсас джерьяныны ресмий суретте та 1924 сенеси Акъмесджитте олып кечкен «Харф, имля, тиль ве элифбе конференциясы» тасдыкълады. Шу конференцияда илери муневверлеримиз Исмаил Леманов, Умер Аджы-Асан, Умер Ипчи ве ди-герлери муим марузаларле чыкъышта булунгъан сонъ, конференция эдебий тилимиз хусусында бойле къарар къабул этти: «Къырымда эдебий бир тиль оларакъ Къырымнынъ эм чёль ве эм де ялы тарафларынынъ анълап ола-джакъ ве эр эки тарафны да кеттикче якъынлаштыраджакъ орта бир тиль эсас тутулыр» [13].

Википедиянынъ хаберине коре, шимди дюньяда 6000-ге якъын тиль ве шивелер яшамакътадыр. Эбет, эр бир тильнинъ озь хусусиетлери олгъаны-нен берабер, базыда айны къаиделерге, умумий системагъа ве кетишаткъа бойсунгъаныны коремиз. Меселя, эдебий тиллерде бир шей яхут адисени анълаткъан сёзлер чокъусы къыскъалыкъ, тарманалыкъ, екпарелик ве ахэн-кликке тараф мейиль алалар. Бир заманлары эки-учь сёзнен ифаделенген адиселер, эшьялар бугуньде я бирлешип къошма сёзлерге чеврилир, я да яваш-яваш башкъа, даа келишикли ве уйгъун бир сёзнен денъиштирилир. Бугуньде тилимизде къулланылгъан «ашкъазан», «балкъурт», «янардагъ», «чаларсаат», «елькъуван» киби къошма исимлер шу къабильдендирлер.

Эвель-эзельден къырымтатарджанынъ эсас шивелери (чёль ве ялы) чокъ ахэнкли ве озьгюн сёз ве ибарелер иле зенгиндир. Лякин бугуньки эдебий тилимизни шекиллендирир экенмиз, шивелер хазинесинден толу файда-ланмагъанымызны коремиз. Бир къач мисаллер кетирейик. Ал-азырда газета ве дергилеримизде базы себзе ве ешилликлер русчадаки киби къулла-ныла. «Морковь»ни алайыкъ. Шивелеримизде бу себсезенинъ ады «хавуч» оларакъ кечмекте. «Столовая вилка»гъа келиндже, матбуатымызда бунынъ къырымтатарджасыны чешит уйдурмаларнен бермектелер: «сенечик», «ча-тал». Албу ки, эскиден ялыбойлулар бунъа «перун» дегенлер. Эм бу сёз

В. Кондаракининъ 1868 сенеси бастыргъан мезкюр лугъатында къайд олунмакъта.

Алушта шеэрининъ эски зиялылары хорантасында оськен рахметли Фатма тийземиз (Фатма Афуз Шамрат-къызы: 1906-1986) эр вакъыт бизни бойле тазирлер эди. «Памадор» сёзю сонъ вакъытлар мейдангъа чыкъты, алушталылар онъа эскиден «думатис» дей эдилер. «Хартоп» исе аслында «пататис»тир...

Шивелеримизде «летучая мышь»ни, яни озьгюн бир эхолокациягъа саип олгъан айванчыкъны, «учан сычан», «кёр сычан», «яр къанат», «ель къанат» киби адларнен анъмакъталар. Ама бу къошма сёзлерден гъай-ры, шивелеримизде бир сёзлю «каравина» келимеси де булуна. Буны биз П.И. Кёппенинъ 1833-34 сенелери тизген къырымтатар тилининъ эльязма сёзлюгинде де растлаймыз [14].

Тилимиздеки базы ибарелерни мана джиэтинден талиль этип бакъсакъ, меракълы алларгъа огърагъанымыз корюне. Тыббиетте къулланылгъан русча «кровопускание» усулы къан басымыны истикъраргъа (стабили-зациягъа) кетирильмеси ичюн къулланыла. «Кровопускание» ибаресини къырымтатарджагъа чевиргенде, къаба янълышлыкъкъа огърамакъ хавфы бардыр. Меселя, «къан тёкмек», я да «къан акъызмакъ» деп чеврильсе, ин-санны тедави этмек дегиль де, аксине ольдюрмек манасы чыкъар. Белли медениет эрбабы ве лексикографымыз Осман Заатов исе, кендисининъ 1906 сенеси чыкъаргъан русча-къырымтатарджа лугъатында шу ибарени «къан алдырмакъ» шеклинде чевирип, мананы къолай ве там догъру чезген эди [9, с. 44]. Айны шекильде бу ибаре В.Х. Кондаракининъ лугъатында да берильмекте [18, с. 123]. «Сдачи» (возьмите сдачи) келимесини бугуньде «къайтым» сёзюнен чевирмеге чалышкъанлар чокъ. Лякин дженктен эвель эм «Терджиман»да, эм де сонъра «Енъи дюнья» газетлеринде бунынъ къы-рымтатарджасы «фият усьтю», «пара усьтю» киби ибарелер иле ифаделен-мекте эди. Яни кесильген фияттан зияде берильсе, «усьтю» къайтарыла.

Бугуньде XIX асырнынъ лугъатлары иле багълы меселелернинъ ачыкъ-ламаларыны девам этерек, айрыджа В.Х. Кондаракининъ лугъаты акъкъын-да сёз юрютеджекмиз. Электрон ресурсларда Кондаракининъ шахсына аит баягъы малюматлар булунмакъта. Биз оларны къыскъартып бир къач сатыр иле береджек олсакъ, терджиме-и алы бойле корюнмекте.

Василий Христофорович Кондараки 1834 сенеси январь 25-те Акъ-месджитте рус ордусынынъ субайы хорантасында догъды. Балалыгъын-да къырымлы Бюрген адлы шахснынъ озель пансионатында тербиеленди. Хоранталары Кефеге кочькен сонъ, ерли уезд окъув юртунда тасиль алды. Къырымнынъ кечмишинен мерагъы да бу ерде шекилленгени анълашыла.

Хоранталарында акъча къытлыгъындан, алелем, университет тасилинден махрум къалды. Истидатлы генч 1852 сенесининъ апрелинде, 18 яшында экен, Таврия прокурорынынъ канцеляриясына хызметке кире ве сонъра Таврия губернаторынынъ канцеляриясында мемур сыфатында чалыша. Бир къач тиллерни, шу джумледе ерли къырымтатар тилини, балалыгъындан му-кеммель бильген Кондараки Кефе карантин идаресине терджиманлыкъ ишине истек бильдире. Тамам бу арада, яни 1857 сенеси июль айында «Санкт-Петербургские ведомости» газетасында онынъ къырымтатарларнынъ тур-мушынен багълы парчасы нешир этиле. Сонъра «Одесский вестник» ве «Николаевский вестник» газеталарында Ялта ве этрафы, ве ялыбою къы-рымтатарларнынъ чешит мерасимлери ве адетлери акъкъында макъалеле-ри басыла. Петербургда исе, 17 къысымдан ибарет олгъан 4-томлукъ «Универсальное описание Крыма» серлевалы чалышмасы дюнья юзюни коре. 1883 сенеси Москвада Русие чары Александр Ш-нинъ маддий дестегинен [24] 10-томлукъ «В память столетия Крыма» ве айны сенеси шу сериядан алынма «Крымские легенды» ве «Крымскотатарские сказки» киби айры китаплары нешир этиле.

Омрю бою этнография иле огърашкъан Кондараки бир арада ерли тыб-биетнен де меракълана. Бир къырымтатар кишисинден инсанда тери ха-сталыкъларынынъ тедави этильмеси рецептини алып 1880-нджи сенелери-нинъ башларында хэкимлик япа. 1885 сенеси Одессагъа коче, ве о ерде те-давихане ачмасынен огъраша, амма кенди хасталанып 1886 сенеси ноябрь 15-те, 52 яшында экен, вефат эте [11].

В.Х. Кондаракининъ къалдыргъан иджадий-ильмий асабалыгъына козь ташланылса, 20-ден зияде китабы, 70-тен арткъач макъалелери ве атта 2 романы ве 1 нешир олунмагъан пьесасы акъкъында малюмат мейдангъа чыкъа.

Иште, онынъ китапларындан бириси де, айткъанымыз киби, 1868 сене-си чыкъкъан «Къырымтатарджа-юнанджа сёзлешме-лугъаты»дыр. Кириш сёзюнде, рус окъуйыджысына мураджаат этилерек, бойле языла: «Русским нелегко познакомиться с местным языком по неимению самоучителя, писанного русскими буквами... не встречал еще ни одного русского, который поселившись между греками или татарами, достиг бы в продолжении нескольких лет изучения их языка на сколько оно необходимо для понимания друг друга. Выучившись составлять фразы по нашему руководству (русский человек) совершенно может понимать и говорить не только с татарами и греками, проживающими в России, но и турками, и эллинами всего мира. Разница существует только в незначительной примеси: у эллинов - древнегреческий, а у турок - арабский».

Ве кене де кириш сёзюнде лугъаттан догъру файдаланылмасы ичюн гъает муим олгъан бойле малюмат да бериле: «Я писал все слова так, как они выговариваются». Яни лугъатта ялы боюнынъ шивеси базыда бутюн

инджеликлеринен айдынланмакъта: «аста» - «хаста» ерине; «абер» - «ха-бер» ерине; «мен юрейим» - «мен юрем» ерине; «ягъмур ягъай»; «ахшам олуй»; «бизлер тюшюниймиз»; «джаным сыхылый»; «чохтандан» (издавна) ве иляхри. Ама чёль шивесине аит шекиллер де растланмакъта: «кунь-тувуш», «джыламакъ», «мен ачман», «авуз» ве дигерлери.

Лугъатнынъ тизилиши акъкъында. Энъ башында 6 параграфкъа айрылгъан келимелер сыралары берильмекте. Сыралар «Аллах» сёзюн-ден башланмакъта. Дин иле багълы келимелер, Табиат адиселерини анъ-латкъан сёзлер, Куньлер, Саатьлер, Айлар, Йыл мевсимлери, Хоранта иле багълы сёзлер, Инсаннынъ бедени, Урбалар ве Турмушта къулланылгъан дигер эшьяларнынъ адлары къыскъадан берильмекте. Сонъра буюкче къы-сымларда: Эв эшьялары; Люзюмий эрзакъ; Себзе ве емиш; Айванлар ве къушлар; Табиат; Иншаатлар; Зенаатлар ве макъамлар; Сыфатлар, дуйгъу-лар, икътидарлар; Сёз чешитлери арасындан - исимлер.

Булардан сонъ рус тили грамматикасынынъ къаиде структурасына эсасланып къырымтатар грамматикасы (сарфы) акъкъында умумий ма-люмат берильмекте: къырымтатар тилинде джынс уламы (категория рода) олма-гъаны айрыджа къайд этилип, рус ве юнан тиллериндеки эриль (мужской), дишиль (женский) ве орта [нётр] (средний) уламларынен багъ-лы мисаллер кетириле. Къырымтатарджасында джынс уламларынынъ эпси «бу» ишарет замиринен косьтерильгени анълатыла: «бу адам»; «бу къадын»; «бу таш» ве иляхри.

Грамматиканынъ девамы оларакъ исим ве фииллернинъ тюрленме ве тюсленмелеринден мисаллер. Сонъра сёз чешитлеринден: сыфат, замир, фииль, зарф; ярдымджы сёзлерден: мунасебетчилер, багълайыджылар ве нидалардан мисаллер кетириле.

Лугъатнынъ энъ буюк къысмы (62-132 саифелер) диалоглардан иба-реттир. Бу да 43 парчадан къурулгъан чешит мевзулар узериндеки субет-лердир.

Меракълы ери де шунда ки, лугъат тиражгъа берильмеден эвель окъу-лып чыкъылгъан ве чакълангъан хаталарнынъ джедвели япылып сонъки саифелерге ерлештирильген. Яни муэллиф, чаресине коре, ишине джид-дий янашмагъа арекет эткен.

Лугъатны башындан сонъунаджек дикъкъатнен окъуп ве ишлеп чыкъ-къан сонъ, ашагъыдаки нокъталар ве инджеликлерге эмиет бердик.

Айларнынъ адлары А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатында (1850 с.) берильген адлардан айрыла. В.Х. Кондаракининъ лугъатында бойле бе-рильмекте: «мухаррем» (первый месяц арабского лунного календаря), «се-фер» (второй месяц), «ребийульэввель» (третий месяц), «ребийульахир» (четвертый месяц), «джумазульэввель» (пятый месяц), «джумазульахир» (шестой месяц), «реджеп» (седьмой месяц), «шабан» (восьмой месяц), «ра-

мазан» (девятый месяц), «шевваль» (десятый месяц), «зилькаде» (одиннадцатый месяц), «зильхидждже» (двенадцатый месяц).

Къыяс ичюн бундан эвельки макъалемизде А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ берген такъвимини текрарен косьтеремиз: «канун-ы сани» (январь); «шу-бат» (февраль); «март» (март); «нисан» (апрель); «айяр» (май); «хазиран» (июнь); «теммуз» (июль); «аб» (август); «эйлюль» (сентябрь); «тешрин-и эввель» (октябрь); «тешрин-и сани» (ноябрь); «канун-ы эввель» (декабрь).

Ама бу ерде юлиан ве къамер (лунный) такъвимлерини мытлакъ айыр-малы. (Григориан такъвими Русиеде 14 февраль 1918 сенесинден къулла-нылмакъта) [25, с. 526]. А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ берген такъвими Къы-рымда 1917 сенесининъ инкъилябына къадар ишлетильгени акъкъында къайд эткен эдик. Лугъатынынъ бу къысмында В.Х. Кондаракининъ кенди берген бойле изааты да бардыр: «Татаре имеют лунное счисление и потому нет возможности подвести названия их месяцев против наших» [18, с. 4].

Афта арасы куньлери эпси бугуньдеки киби. Ялынъыз джумаакъша-мы (четверг) келимеси янында «першенбе» де кирсетильген. Айны келиме, айны манада бугуньде тюркчеде къулланылмакъта.

Йыл мевсимлери де айны бугуньки киби, тек «кузь» мевсими «къа-сым» оларакъ алынгъан. «Къасым» келимесини «кузь» манасында иш-летильгенини 1920-нджи сенелерининъ эдебиятында да расткетиремиз. Мисаль оларакъ Джемиль Сейдаметнинъ «Къуртлагъан кокюс» икяесини кетирмек мумкюн [16, с. 260].

Эвде къулланылгъан базы эшьяларнынъ адлары: «топлу-ине» - булавка; «кольгелик» - зонтик; «устура» - бритва (устура къабы - футляр для бритвы; устура тутунмакъ - бриться); «гайтан» (къайтан) - шнурок; «хав» (исфендж) - губка; «къав» - огниво; «бурнут» - табакерка; «маша» -щипцы для огня; «шемдан» - подсвечник; «дивит» - чернильница; «интав»

- экипаж; мукънадыз (мыкнатыс) - магнит; «демир» - утюг; «кехребар» (кербар) - янтарь; «миндирик» - диван; «фучу» - бочка; «аякъкъап гоню»

- подошва; «хаван» (аван) - ступа; «чокъмар» - пест; «текне» - корыто; «люлеташ» - трубка; «къуман» - рукомойник; «юзьбез» - рушник; «къаве йыбрыгъы» - кофейник; «мешрепе» - кружка; «тёшек орьтюси» - покрывало; «астар» - подкладка; «кисе» - кисет; «фильджан» - кофейная чашка; «хал» (килим) - ковёр; «сирке» - уксус.

Къумашлар: «чуха» - сукно; «кетен» - полотно; «йибришим» (йипек) -шёлк [ибришимджи - прядильщик шёлка]; «басма» - ситец.

Кой ишлери ве зираатчылыкъ: «культе» - сноп; «кебен» - стог; «лефе»

- жалованье; «сенет» - расписка; «чегерлик» - куст; «ешиллик» - овощи, «багъчеванджы» - садовник. (Бу сонъкисинде фарсидже сёз япыджы «ван» аффиксине даа къырымтатарджа сёз япыджы «джы» аффикси къошулгъа-ныны коремиз); «дюгу» - пшено; «тары» - просо; «чавдар» - рожь; «арпа»

- ячмень; «джылап» - овёс; «богъдай» - пшеница; «кепек» - отруби; «къар-топ» - картофель (бу ерде «картофель» келимесининъ «татарлашкъаныны» коремиз. Айны сёзнинъ къырымтатарджасыны да А.Ч. Къырым-Ховаджа 1850 сенеси озь лугъатында «картофель» оларакъ алгъан эди); «рехин»

- заклад; «ясакъ» - подать; «зердали» - абрикос (бугуньде: «зердали» -урюк; «къайсы» - абрикос); «пексимед» - пастила.

Иншаатлар: «хан» (ханазбар) - заезжий двор; «диван хане» - присутственное место; «дарсана» - верфь; «лиман» - залив; «скеле» - пристань; «геми демири» - якорь; «къуле» - башня; «сокъакъ» - улица (1850 сенеси А.Ч. Къырым-Ховаджа «улица»ны «аралыкъ» деп чевирген эди); «къалды-рым» - тротуар; «чаршы» - рынок; «салынджакъ» - качели; «магъаз» - погреб; «къаракозь» - театр (аслында Къаракозь ве Аджыват (Аджы-Ваит) кольгелер театрининъ баш персонажлары олып, бугуньде санатымызда «къаракозь» келимеси «кольгелер театри» манасында къулланылмакъта) [17, с. 8-9].

Хасталыкълар ве оларнынъ тедависи: «хабуслыкъ» - затвердение желудка; «сюрей тутту» - меня слабит; «сюреме иляджы» - слабительное; «къызамукъ» - корь; «оксюрик» - кашель; «миде бозукълыгъы» - засорение желудка; «ашлама» - прививка оспою; «хотур» (чыкъы) - прыщ; «байылма» - обморок; «сытма» - лихорадка (малярия); «сюлюк къоймакъ»

- поставить пиявок; «шише аджамет» - поставить банок; «ичи янмакъ» -температура; «юреги буланмакъ» - тошнота; «кокюсте санджы» - коль в груди; «тиш сызлай» - зуб ноет; «аякъ чыкъысы» - вывих ноги; «такъат кесильмек» - ослабнуть; «ичи кетмек» - понос; «къылтыкъ» - икота; «тез-кере» - рецепт; «эбанай» - повивальная бабка.

Обир дюньягъа ёл: «табут» - носилки для покойника (у мусульман); «олю сандыгъы» - гроб (у христиан).

Табиат адиселери: «хуртхаджа» - радуга; «йылдырым ойнай» - молния сверкает; «кок гудюрдиси» - гром.

Ашерат: «тахта бити» - клоп; «бит» - вошь; «пире» - блоха.

Дюнья тарафлары: «сырт» - север; «къыбла» - юг; «куньбаты» - запад; «куньдогъуш» - восток.

Урба: «дон» (тон) [курк] - шуба; «эльдивен» (къолчакъ) - перчатки; «къондура» - башмаки; «налын» - ходули (для хождения по песку); «елек»

- куртка.

Емеклер: «къайгъана» - яичница; «кобете» - мясной пирог; «яхни» -соус; «къавурма» - жаркое; «кебап» (шиш кебабы) - шашлык.

Инсан алы: «феиль» - характер; «айин» (аин) - стыд; «ырызлы» - честный; «хората» - шутка; «оздурмакъ» - провожать; «оздурыджы» (сюрю-джи) - проводник; «энъкъаст» - нарочно; «джаны сыкъылмакъ» - скучать; «урькютмек» - пугать; «саатьлер ола» - в добрый час; «ушенмек» - ле-

ниться; «эль дуймасы» - осязание; «джан дуймасы» - чувство; «эйлемек» - желать.

Харидж (тыш): «акъар мемлекет» - чужбина; «хайрат» - подояние; «козь артындан» - заочно.

Башлыкълар, макъамлар, меслеклер: «бей» - князь; «мурза» - дворянин; «агъа» - чиновник; «базиргян» - купец; «зенаатчы» - ремесленник (бугуньде «эснаф» келимеси къулланылмакъта); «сабанджы» - хлебопашец; «суретчи» - живописец; «джынджы» - колдун.

Адлие меселелери: «тефтиш астында» - под следствием; «сенет бер-мек» - дать расписку; «бу ишнинъ энджамы» - конец этого дела; «тикине лаф сёйлемек» - говорить дерзости; «акъкъындан кельмек» - наказать; «ша-мар» - пощёчина; «мултукъ» (къуршун) - пуля; «пыштав» - пистолет; «джан алыджы» (ёлбасар) - разбойник; «атым» - заряд; «усьтюне агълашмакъ» -жаловаться (бу сонъкиси айны шекильде ве манада дефаларджа растлана).

Бу къысымда хырсызлыкъ ве хырсызлар акъкъында диалоглар къуру-лыркен, бойле джумле де кечмекте: «Чагъырынъыз имамы, онлары (ат хыр-сызларыны) емине кетирмек ичюн». Демек ки, къабаатлылыр Къуран-и-керим иле еминге кетирилир эдилер...

Дин: «яман джын» - дьявол (Л.З. Будаговнынъ лугъатында: «иблис» [5, с. 5]); «кешиш» - монах; «нур» - дух святой; «теспи» - чётки; «балавуз» -воск; «муэзин» - диакон; «мутевели» - староста церковный.

В.Х. Кондаракининъ тизген дин иле багълы диалогларында чокъ ме-ракълы джумлелер растлаймыз. Бу джумлелер санки урумларнынъ дуа китапларындан алынгъандыр: «Аллах кераметли. О горюй эр бир шейи. Авф этер бизи. Насыл ки, бильмейириз генди хызметимизи. Бизлер эр ва-хыт онуйлен тюшюниймиз, онун учун. Лякин гене гуняха гиреиз. Джумле адамлар ойле яратылмышлар. Бунда ве онда бизлер идих бир тюр-лю хуветсиз ве кибирли...». Эгер де буларны профессор А.Н. Гаркавец 1970-нджи сенелери Мариупольде топлагъан материалларынен, ве шу джумледе дуа текстлеринен, къыяс этсек, келимелер теркиби, шивеси, фо-нетикасы ве услюби джиэтинден аджайип бир якъынлыкъ дуюлмакъта: «Муабет олсанъыз бири-биринъиз илен. Ве нидже бабам мени гондерди, мен сизи гондеририм дюнья юзюне... Алынъыз урухун хуветин. Ве эр ки-мин гунахларыны авф этсенъиз, авф олунсун... чездигинъиз чезик олсун ве багъладыгъынъыз багълы. Окюм этен мухаддес, Аллах, эсирге бизи, Рабби, бизим юнахларымызы рахм эйле, эфенди, бенамуслугъумузы авф эйле, азиз, мухаддес исмин себебине зайыфлыгъымыза медет эйле, ихсан эйле. Бизим педеримиз, коклерде сакин олан, исмин мухаддес олсун, ко-клерде эмрин не тарздайса, ерде де о шекиль олсун, куньделик азыгъымы-зы бугунь бизе вер, ве бизим борчларымызы авф эйле. бизи хаза хатасына верме ве лякин.» [7, с. 365, 616].

Лугъатта меракъ чеккен бойле бир ал да бардыр. Бир сыра келимелер-нинъ (сёз чешитлери арасындан - исимлернинъ) къыскъартылгъан шекил-лери къулланылмакъта. Меселя, «къавехане» ерине «хавене», «дерсхане» ерине «дерсане» ве иляхри. Бугуньде тюркчеде эм агъзавий, эм де языда бу шекиллер сакъланмакъта: «эджзане» (аптека) «эджзахане» ерине («эджза-джы» - аптекарь; «эджзаджы тюкяны» - аптека) [5, т. 1, с. 12], «дерсане»...

О заманда русчадан тилимизге кирген сёзлер сийрек олса да, озьлерине уйгъун ер булып къуллангъанда, ерли тильнинъ фонетикасы ве аффиксле-рини къабул эте ве кет-кете тилимизге синъип къалалар, о къадар ки, олар-ны сонъра янъыдан русчагъа чевирмек ихтияджы догъа: «Сиз пек абарот-лу!» - вы с гордыней!..

Базы сёзлернинъ терджимелери бугуньде янълыш киби корюнмекте. Ме-селя: «къарынджа» - комар; «къараджа» - дикая коза; «къаплан» - львица... киби. Ама эр алда буларны да дикъкъатнен араштырмалы ве огренмелидир.

В.Х. Кондаракининъ мезкюр лугъаты къарарнен 1700 сёз ве 1000-ге якъын къырымтатарджа джумледен ибареттир. Онынъ 1875 сенеси экин-джи дефа басылгъанына да эмиет бермели. Языкъ ки, китапнынъ узеринде тиражы косьтерильмеген. Онынъ Къырым ичинде ве тышында яйгъын-лыгъыны бильмек мумкюн олур эди. Эр алда бу китап озь вакътында къы-рымтатарджанынъ джанлы шеклини тесбит этмек ичюн джиддий бир адым олгъаныны ачыкъ корьмектемиз. Эм онынъ бугуньде къырымтатар тили-нинъ тарихий лексикологиясы ве диалектологиясы ичюн де чокъ къыймет-ли менба олгъаныны айрыджа къайд этмели.

II

XlX-нджы асырнынъ девамында Русие ичинде нешир этильген тюр-кий тиллернинъ лугъатлары арасында энъ эмиетли ве буюк лугъатларын-дан бири Лазарь Захарович Будаговнынъ 1869-71 сенелеринде басылгъан эки томлукъ «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» адлы лугъатыдыр [5]. Бу лугъатта умумтюрк (шу джумледе къырымтатар) лек-сикасы топланып бир чокъ инджеликлери ве озьара къыясларынен бе-рильмекте. Къырымтатарджанынъ мисаллери кетирильгенде, 1850 сенеси дюнья юзюни корьген А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатындан да файда-ланылгъаны корюнмекте. Меселя, Будаговнынъ лугъатында (1-нджи том) 43-нджи саифеде берильген айнорлы джумленинъ («Шимди докъуз саате он дакъикъа истеюр» / без десяти минут девять) айнысы Къырым-Ховад-жада растланмакъта [20, с. 88]. Кене Будаговдаки (1-нджи том, 56-нджы саифе) «секирдчек ат» (джелюли) - (рысак) келимеси де Къырым-Ховад-жанынъ лугъатындандыр [20, с. 37]. Бу келимени башкъа тюркий сёзлю-клеринде растлаялмадыкъ.

Бир чокъ тюркий тиллерни мукеммель огренген ве балалыкътан татар ве къазах-къыргъыз тиллерининъ шараитинде оськен ве тербие алгъан Л.З. Будагов 1812 сенеси Астрахань шеэринде догъа. Ильк тасилини эрмени окъув юртунда ала. Сонъра Астрахань гимназиясыны битирип, эки бучукъ сене девамында Москва университетинде сербест динълейиджи сыфатын-да булуна ве шу арада Шаркъ тиллери Лазарев институтында арифметика-дан дерс бере. Сонъра Къазан университетининъ шаркъ тиллери болюгине кирип 1840 сенеси оны намзет сыфатында «Хорезмшахлар девлетининъ деврильме себеплери» адлы диплом ишини язып алтын медальнен бити-ре. Тифлисте азербайджан ве фарс тиллери оджасы оларакъ чалыша. 1844 сенесинден Санкт-Петербург университетининъ шаркъ тиллери факульте-тинде азербайджан тилинден дерс бере. 1864 сенесинден итибарен доцент унванында чалыша [19, с. 54].

Корьгенимиз киби, Будагов тюркий тиллернинъ ильмий унванлы муте-хассысы олгъанындан гъайры, фарсиджени де гузель биле ве бу тильден дерслер де кечире. Умумен алгъанда, 1230 саифели лугъатында къач бинъ сёз олгъаны косьтерильмесе де, базы тедкъикъатларда (суаль ишарети иле) 25200 келимели ракъам акъкъында малюмат бериле [12]. Лугъат башын-дан сонъунаджек огренильгенде, тюркий тиллернинъ мукеммель бир лек-сик коллекциясы олгъаны ачыкъланмакъта.

Лугъатнынъ биринджи джылтында баш келимелер ялынъыз арап язы-сында бериле. Муэллифнинъ хаберине коре, оларнынъ башкъа бир языгъа транскрипциясы япылса, лугъатнынъ колеми даа зияде олып, къарышыкъ-лыкълар пейда олмасына ёл къоюладжакътыр. Бунъа бакъмадан, сийрек олса да, сёзнинъ догъру окъулмасы ичюн айры созукъ сеслер (баш сёз янында) кирилдже бир бельги шеклинде берильмекте. Экинджи джылтын-да исе, бир чокъ ерлерде арапча язынынъ янында кирилдже транслитера-циясы булунмакъта.

Лугъатнынъ умумий шекли бойледир: баш сёзлер озь тамырлары эса-сында айры юваларгъа болюнип чешит вариантлары ве сёз япыджы аффик-слеринен денъишкенинден гъайры, чешит тюркий тиллерде насыл мана ташыгъанлары косьтерильмекте. Лугъаткъа кирсетильген тюркий лексика-нынъ буюк къысмы къырымтатарджанынъ айнысыдыр. Эм тамам бу ерде тилимизнинъ зенгинлешме имкянлары ачылмакъта. Меселя, «асма» сёзюн-ден «асма чубугъы» (ветка винограда); «асма копрю» (висячий мост); «къа-зан асмакъ» (варить пищу); «дарагъачта асмакъ» (повесить на виселице); «асма къабагъы» (персидская тыква); «асылджакъ» (повеса, бездельник). «Ачыкъ» сёзюнден «ачыкъ ава» (ясная погода); «ачыкъ къашлы» (с отделёнными бровями); «ачыкъ мавы» (светло-голубой); «ачыкъ юзьлю» (с открытым лицом, приветливый); «ачыкъ элли» (щедрый); «аралары ачыкъ» (у них натянутые отношения); «башы ачыкъ» (с непокрытой головой);

«ачыкъ олмакъ» (быть откровенным); «ачкъыч» (ключ); «ачыкъламакъ» (объяснить, сделать ясным); «байракъ ачмакъ» (распустить знамя); «чичек ачмакъ» (расцвесть); «хамур ачмакъ» (раскатать тесто); «дженк ачмакъ» (начать войну); «тюкян ачмакъ» (открыть магазин); «зехни ачылды» (развились способности); «лакъырды ачмакъ» (завести разговор); «фал ачмакъ» (гадать); «къумда савут ачмакъ» (чистить медную посуду песком); «елькен ачмакъ» (распустить парус); «къалем ачмакъ» (очинить новое перо); «ёл ачмакъ» (проложить новую дорогу); «гонъюль ачмакъ» (раскрыть душу); «къапы ачмакъ» (открыть дверь); «котек ачмакъ» (начать драку); «коть ачып юрьмек» (непристойно одеваться); «къылычнынъ тотуны ачмакъ» (вывести ржавчину сабли) киби чешит маналар сырасы пейда олып лексикамызнынъ кенишлиги ве байыма усуллары акс этильмекте.

Будаговнынъ лугъатындан корюнгени киби, базыда айны сёзлер дигер тюркий тиллерде якъын яхут бам-башкъа мана ташымакъталар. Меселя, «азбар» сёзюни алайыкъ. Бизим тилимизде «двор» манасында къулланыла, къыргъызджа исе - «загон для скота». «Азман» келимеси къырымтатарджа-да «трутень» манасындадыр, тюркчеде исе «буюк» манасыны ташый. «Аз-гъынламакъ» келимеси бизджесине «капризничать», «недовольствоваться», къыргъызджада - «къавгъа этмек» манасындадыр. Даа къошайыкъ: къырым-татарджада «эшик» келимесини (порог) манасында Осман Акъчокъракъ-лынынъ 1899 сенеси айры китап шеклинде нешир эткен «Ненкеджан ха-ным дюрбеси» повестинде растлаймыз: «Ехудий къызы къапынынъ эшиги узеринде бираз турды» [2, с. 19]. Белли олгъаны киби, озьбекчеде «эшик» - «къапы» манасындадыр. Бугуньде озьбекчеде «савгъа» келимеси - «хэ-дие, бахшыш» манасындадыр, ама Къырымда, ханлыкъ заманында, «савгъа» - аскерлер тарафындан арбий сеферлерден кетирильген гъаниметнинъ хан азретлерине берген 10 фаизидир [6, с. 291]. Бизим тилимизде «тазе» ке-лимеси «свежий», озьбек ве казахчасына «чистый» манасындадыр [5, т. 1, с. 332]. Бизим тильде «кучюк» - «младший» манасында олса (меселя, Осман агъанынъ кучюк огълу), озьбекчеде «кучук» деп копек баласына айтыла [27, с. 410]. Къырымда «къалпакъ» - шапка, казахча исе, «къалпакъ»нынъ биринджи манасы - «подать», «дань» [5, т. 2, с. 21]. Бу сонъкиси, эр алда, устьлерине багълангъан харачны къалпакъ ольчюсинен бергенлеринден чыкъкъандыр.

Будаговнынъ кенди де лугъатнынъ кириш сёзюнде анълаткъанына коре, базыда тамам бойле аллар, яни сойдаш тиллер арасындаки айны келиме-нинъ якъын я да башкъа-башкъа маналарда къулланылмасы, эр алда, олар-даки алякъадарлыкъны ве якъынлыкъны косьтерип сарих (конкрет) тиль иле багълы анъламны даа зияде мукеммеллештире.

Л.З. Будаговнынъ лугъаты биринджи дефа 1869-1871 сенелери нешир этильгенини анъдыкъ. Янъы фотомеханик усулыле репродукция шекли

Москвада 1960 сенеси чыкъарылды. Тиражы 1500 нусха. Бу ерде академик А.Н. Кононовнынъ кириш сёзю де булунмакъта. Кононовнынъ фикрине коре, ишбу лугъатта керекли сёзни тапмакъ къыйындыр, чюнки бутюн ке-лимелер умумий элифбе сырасындан гъайры, тамырына коре, айры-айры юваларда булунмакъталар. Ве бир де-бир конкрет сёзни булмакъ ичюн юва-даки бутюн сёзлерни козьден кечирмек керек. Ама дигер тарафтан, юва-даки тамырдаш келимелер сырасыны огрениркен, сёз акъкъында баягъы янъы, этрафлы ве файдалы малюмат пейда этмекнинъ имкяны булуна.

Бунынъ мисали оларакъ «сыджакъ» келимесини алайыкъ. Ишбу келиме-ни тамыр ве аффикслерге больгенде, бойле шекиль чыкъа: «сы» + «джакъ». «Сы» сёз тамыры оларакъ анълашылмай. Будагов оны «ысы» (иси)-ден ала. Яни эвельден бу сёз «исиджакъ» шеклинде эди, сонъра къыскъарып «сыджакъ» шеклини алды. Бунынъ исбаты оларакъ бугуньде къырымтатар-джада «иситмек» (исинмек) киби сёзнинъ сакъланмасыдыр (меселя: «сув иситмек»). «Сытма» (лихорадка) келимесининъ де «ысытма»дан олгъаны белиртиле. Бугуньде къулланылгъан «къафтан» (антер) келимеси эвель-де «къапатан» (къаптан) шеклинде эди [5, т. 2, с. 2]. «Кодекс Куманикус» лугъатынынъ талилинде «япракъ» келимесининъ баштаки шекли «ябулды-ракъ», яни ельде саллангъан шей олгъаны акъкъында айткъан эдик [15]. За-маны иле сёз къыскъарып «япракъ» шеклини алгъандыр. Даа бир мисаль, заманымыз ичинде «пытракълы» (ибареде: «бу меселе пек пытракълы», яни къарышыкъ) сёзю чокъ билинген ве къулланылгъан келимедир. Ишбу келименинъ къыскъартылмасындан бугуньдеки «пытакъ» (будакъ) (ветка, сучок) сёзю келип чыкъкъаныны лугъаттан коремиз [5, т. 1, с. 272]. Аслында Будаговнынъ сойады да бу келимеден олгъаны белли - «будакъ» (пытакъ). Тюркченинъ земаневий буюк лугъатларында биле «бутракъ» (пытракъ) сёзю корюнмей, ама «будакъ» эр сёзлюкте бардыр. Яни къырымтатарджа-сында келименинъ эски шекли де бугунь сакъланмакъта. Бугуньде бойле келимелер грамматик талильде бутюнлигинен бирден тамыр киби алынып, ялынъыз бунъа къошулгъан аффикслер анълатыла, меселя, сёз япыджы аффикс къошулса, бойле болюне: япракъ+чы.

Къырымтатарджада базы айван ве къушларнынъ эркегине «ата» сёзю къошулып айтыла. 1970-нджи сенелери Ташкентте эски зиялыларымыздан Савурчыкойлю Гъани Тевфикъовдан (1904-1988) «атапапий» (селезень) сё-зюни язып алгъан эдик. Земаневий лугъатларымызда бойле келимелерде не-чюндир «ата» сёзюни огюнден дегиль де, сонъундан къошалар: «къаз атасы», «орьдек атасы» [29, с. 92]. Будаговнынъ лугъатында бунынъ темелли вариантларыны коремиз: «атакъаз» (гусь), «атаборю» (волк), «ататоргъай» ве дигерлери. Къошма сёз, меселя, «бек» сёзю, сонъуна къоюлса, сёзнинъ манасы аксине денъишкенини де коремиз. Меселя, «ары беки» (матка пчёл) [5, т. 1, с. 33]. Бу сонъкиси языджымыз А. Ильмийнинъ 1928 сенеси язгъан

«Къуртчу Бекирчик» повестинде «тамызлыкъ» (дамызлыкъ) шеклинде рас-ткелине [10, с. 148], яни «чокълаштырылмасы ичюн тутулгъан балкъурт» манасында.

Будаговда «ары» (балкъурт) сёзюнен багълы бойле сыра берильмек-те: «бал арысы» - пчела; «ат арысы» - слепень; «ябан ары» (кийик къурт)

- оса; «эшек арысы» - шмель; «ары инеси» (нештери) - пчелиное жало; «ары къуваны» - улей; «ары къулюбеси» (солакъ/лар/) - ячейки, соты; «ары сюрюси» - рой пчёл; «ары къуш» - зелёный дятел. Бу сырада фарсидже-ден алынма «зенбур» - (кийик къурт) келимеси де булунмакъта. Бу сёз А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатында да бардыр [20, с. 142]. Демек ки, къырымтатарджасында эки варианты: эм «кийик къурт», эм де «зенбур» келимелери къулланыла эди.

Бугуньде тилимизде «эвджиль» сёзю беллидир: домашний, одомашненный, прирученный (айванлар акъкъында). Будаговнынъ лугъатында «адамджиль» келимесини де растлаймыз. Манасы: привычный к человеку, ручной. Бизге белли «эснемек»тен (зевать) «эснек» сёзюне де огъраймыз, русчасы: намордник, надеваемый на телят и ягнят, чтобы они не сосали матерей [5, т. 1, с. 47]. Белли олгъаны киби, эскиде Къырымда къоюнлар сагъылгъаны ве къоюн сютю чокъ къулланылгъаны ичюн, табий оларакъ, «эснек» де мытлакъ керек эди.

Бугуньде унутылгъан базы сёзлерден келип чыкъкъан аталар сёзлери де унутылгъандыр. Будаговнынъ лугъатында «унка» сёзюни растлаймыз. Ашыкъ (альчик) ойнунда атылгъан ашыкъ кемиги тик тюшсе, онъа «унка» дейлер, ве шу арада оюн токътатылып, ашыкъ янъыдан атыла. Бунъа коре, бойле аталар сёзю бар: «Унка оюн бозар, тентек джыйын бозар».

Будаговнынъ лугъатында тамырдаш сёзлернинъ юваларындан энъ бу-юги ат ве атасравджылыкънен багълы лексикадыр. Бу ерде атларнынъ ренкинден башлап, джынсларына ве къулланма сааларына баргъанджек, онларнен келимелер акс этильмекте. Ренклерине коре, бир къач мисаллер алайыкъ: «торы ат» - гнедой; «чиль ат» - рыже-чалый с проседью; «къара ат» - вороной; «къызыл-боз» - каурый; «къуле» - соловый; «сенхаби» -саврасый; «аладжа» - пегий; «кок» - сивый; «балавуз» - буланый; «кер ат»

- мухортый; «чубар» - чубарый; «акъ-боз» - светло-сивый; «къашкъабаш»

- с белой отметиной на лбу; «къаплан аладжасы» - тигреневая; «къыр ат» -серая в яблоках; «бакъла къыры» - серая с мушками.

Атларнынъ къулланылмасына коре чешитлери: «тубчыкъ» - енгиль ат, авгъа барылгъанда миниле. Бугунь къырымтатарларында «Тупчик» сойадлары да растланмакъта; «едек ат» - поводная лошадь; «къошу аты» -спортивная лошадь; «дженк аты» - боевая; «алай аты» - для парада; «баш огренир» - выезжанная, манежная.

Атлар иле багълы дигер лексика: «ат огъланы» - мальчик конюшен-

ный; «ат ахыры» - конюшня; «ат йыкъыджы» (йытурыджы) - коновал, тот кто холостит лошадей; «ат бакъыджы» - конюх.

«Ат» сёзюнден келип чыкъкъан дигер келимелер: «ат балыгъы» -гиппопотам; «ат къуйругъы» - лекарственное растение (миде хасталыкъла-рынынъ шифасы ичюн къулланыла).

Атларнынъ къуйына коре чешитлери: «юваш ат» - смирная; «хэр-джин» (бедрам) - недающаяся конюху; «акъуд» - поворачивающаяся всегда на левую сторону; «кишнек» - которая часто ржет; «тепкин» - брыкливая.

Атнен багълы аталар сёзлери де чокътыр. Будаговнынъ лугъатындан бир данесини мисаль кетирейик: «Ат аягъын тай басар».

Бу ерчикте айрыджа къайд этмели ки, атлар иле багълы лексикамызны аджайип оларакъ Кемал оджа Усеинов (Къонъуратлы) да кендисининъ 1984 сенеси бастыргъан буюк бир макъалесинде косьтерген эди [22].

Боджеклер. «Къуту боджеги» - шпанская муха (жук семейства нарывников); «теспибоджек» - сороконожка; «экин боджеги» - жук хлебный; «хамам боджеги» - банный сверчок.

«Илери» (1926-1930) журналыны саифелеркен, растладыгъымыз бод-жеклернинъ адлары: «дагъ боджеги» - скосари (род жуков семейства долгоносиков); «йипек боджеги» шелкопряд; «фурунбоджек» - таракан; «атешбоджек» - светлячок (Б. Терлекчининъ лугъатында айны шекильде булунмакъта) [26, с. 8]; «чырчырмазин» - сверчок ве дигерлери.

Лугъатнынъ тамырдаш юваларындан бир къач мисаллер кетирейик.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Пармакъ (бармакъ) - палец. Бу сыра сёзлернинъ ичинде: «баш пар-макъ» - большой палец; «ишарет» (шаат) пармагъы - указательный палец; «орта пармакъ» - средний палец; «адсыз» (оксюз) пармакъ [юзюк пармагъы] - безымянный палец; «чёнати» (ченати) пармакъ - мизинец.

«Пармакъ» иле багълы аталар сёзлери: «Пармакъ котерди - мусульман олды» (яни Аллагъа ишарет этти); «Пармагъы озюне тараф эгри» (своя рубашка ближе к телу). Будагов бойле бир фразеологик ибаре де косьтере: «пармагъы (къолу) [бир де-бир меселенинъ] ичинде олмакъ» - быть заинтересованным в каком-либо деле.

«Баш» - голова. «Баш тёпеси» - темя головы; «баш чанагъы» - череп; «башлы» - умный; «белли-башлы» - известный; «башлы-башына» - независимый; «башлыджа» - главным образом; «башлыкъ» - глава, начальник; «башсыз» (бибаш) - безголовый; «башсызлыкъ япмакъ» - совершать дурные поступки; «башындан аягъына къадар» - с головы до ног; «баш кийими» - головной убор; «башындан» - сначала; «терзи (дерзи) башы» -глава портных; «баштакъ» - своевольный; «бир баш ве бир аякъ олмакъ» (бир якъадан баш чыкъармакъ) - единодушно, дружно действовать; «баш урмакъ» - бить челом, просить; «башымны урмагъа ер тапмадым» - не знал куда себя деть, не знал куда обратиться; «баш тутмакъ» (кутьмек) -

морочить голову; «баш бермек» - жертвовать жизнью; «баштан чыкъармакъ»

- сбить с пути, соблазнить; «баш алдырмакъ» - велеть убить; «баш эгмек» -повиноваться, покориться; «баш тартмакъ» - неповиноваться; «баш къалдыр-макъ» - восстать, бунтовать; «башына язылгъан» - написано на роду; «баштан-баша» - из конца в конец; «баш усьтюнде» - исполню с удовольствием; «уста башы» - выборный старший в артели ремесленников; «башы тёбен» - с повисшей головой; «юзбашы» - сотник; «башакъ» - колос; «баш чыкъармакъ»

- колоситься; «башкъаджа» - иначе; «бам-башкъа» - совсем другие.

Фииллерден мисаль: «кечмек» - пройти, перейти, проникнуть, превзойти; «кечер» - проходящий; «кечюв» - переход; «кечерлик» - лёгкий сбыт; «кечмиш» (кечкен) - прошедший, прошлый; «кеченлерде» - в прошлые дни, на днях; «омюрден кечкен», «дюньядан кечкен», «ере кечкен»

- перешедший в мир иной, умерший; «кечип чыкъмакъ» - переплыть; «джандан кечмек» - опостылеть (о жизни); «тахткъа кечмек» - взойти на престол; «къылычтан кечмек» - быть изрубленным мечем; «гунахтан кеч-мек» - простить грехи; «хатырдан кечмек» - прийти на ум; «акъыллы /сы-фатында/ кечер» - считается умным; «сёзю кечер» - его слушаются; «кеч-мез акъча» - монета неходячая; «омюр кечирмек» - жить, проводить жизнь; «козьден кечирмек» - просмотреть, пробежать глазами.

Къырымтатарджадан мисаллер кетиререк, Будагов кенди лугъатына (бу-гуньде унутылгъан ве къулланылмагъан яхут чокъ сийрек корюнген) бир сыра меракълы келимелер кирсете. Меселя, «бала къапы» - калитка; «чер-да къапысы» - полог, занавеска; «къылабдан» - золотая или серебряная нитка ве дигерлери.

Къырымтатарджа келимелернинъ чокъсу бундан эвельки лугъатларда айны вариантларда ве маналарда олсалар да, базыларынынъ янъы вариант-лары да берильмекте. Меселя, «Кодекс»те «скатерть» - «тастар» деп бе-рильсе, Будаговда «усьтелик» оларакъ косьтерильмекте [5, т. 2, с. 61].

Умумен алгъанда, лугъат эр тарафлама мукеммеллигинен айрылып тур-макъта. Будагов бу лугъат узеринде чокъ сенелер девамында синчиклеп, яни чокъ инджеден янашаракъ, чалышкъаны ачыкъ корюнмекте. Эм тюр-кий тиллернинъ чешит девирлерге аит лексикасындан ве кениш къулланыл-гъан арапча-фарсидже алынмалардан файдаланып, чокъ зенгин ве кучьлю бир лисаний темель азырлагъандыр. Тамам бу себептен лугъаттан бугуньде эм Орта Асия, эм Идиль бою, эм Кавказ ве Къырым тюркий халкълары, эм де Тюркие тюрклери сербест къуллана билелер.

Атта техникий джиэттен (озь заманында) гъает муреккеп типография ишлерине бакъмадан, баягъы тюз ве хатасыз (базы уфакъ-тюфек эксикле-ринден маада) басылгъаныны да айрыджа къайд этмели. Занымызджа, тамам шунынъ ичюн 1960 сенеси янъыдан нешир этильмейип, ялынъыз фак-симилеси чыкъарылгъандыр.

III

А.Ч. Къырым-Ховаджа иле багълы къысымда къырымтатар тили дерс оларакъ Русие девринде 1810 сенесинден Акъмесджиттеки уезд окъув юр-тунда кечирильмеге башлангъаны акъкъында малюмат берген эдик [32]. 1814 сенесинден исе, къырымтатар тили Кефедеки уезд окъув юртун-да, 1835 сенесинден башлап Ор-Къапыда, 1837 сенесинден Багъчасарай ве Къарасувбазар окъув юртларында кечириле. Архивлерде сакъланып къалгъан базы весикъаларда къырымтатарджанынъ оджалары оларакъ о заманларда Арифметов, Шейх-Челеби, Алиев, А.Ч. Къырым-Ховаджа киби шахсларнынъ адлары кечмекте [20, с. 19, 25, 257]. 1850 сенеси исе, къырымтатар тили дерслерини даа сыфатлы кечирильмеси ичюн А.Ч. Къы-рым-Ховаджанынъ «Татарско-русский разговорник, с присовокуплением к ним пословиц, басен, образцев (!) для склонений и спряжений татарских слов.» адлы китабы нешир этиле.

Иште, миллий-медений тарихымыз ичюн сонъ дередже муим олгъан бу ишнинъ девамы оларакъ Абдурефи Эсадулла Боданинскийнинъ оджа-лыгъы ве 1873 сенеси Одессада 2000 нусхадаки тиражнен [30, с. 176] нешир этильген «Русча-къырымтатарджа Окъума Элифбеси ве Лугъаты» ки-табыдыр [4].

А.Э. Боданинскийнинъ терджиме-и алы акъкъында, къыскъадан олса да, академик А.Н. Кононовнынъ биобиблиографик лугъатында малюмат берильмекте [20, с. 51]. Ама бугуньде онынъ аяты ве фаалиети акъкъында энъ толу малюмат торуны Айдын Шемьи-заденинъ макъалесинде булун-макъта [31].

Айдын Шемьи-заденинъ хаберине коре, Боданинскийлернинъ сойады къабилелерининъ топракълары булунгъан «Бадана» коюнинъ адынен багъ-лыдыр. Абдурефи эфендининъ къартбабасы Али-мырза къыпчакъ къабиле-синден олып, сойларына та Гирайлар тарафындан Акъмесджит этрафында топракълар айрылгъан эди. Варлыкълы сойдан олгъанындан, Къырым хан-лыгъынынъ арбий сеферлеринде силялы, атлы аскерлер айырып иштирак эттилер. Боданинскийлернинъ аилелеринде: «Бизлер тек Гирайларгъа таби ола эдик, башкъа бейлерге бойсунмай эдик» киби лафлар юрьсетиле эди.

Абдурефи Боданинскийнинъ бабасы - Эсадулла-мырза Русие чарына ант этмеге истемегени ичюн Къырымдаки мал-мулькюни ташлап Азав бойларына ташына ве о ерлердеки Буюк-Берди озенининъ кенарында ер-леше. Иште, Эсадулла-мырзанынъ огълу - Абдурефи (Боданинский) 1810 сенеси Бердянскта догъа. 1836 сенеси Ногайсктаки оджалар гимназиясыны битирип, айны окъув юртунда оджа оларакъ ишке къалдырыла. Ама бир къач сенеден сонъра, гимназиянынъ мудириети яш оджа узеринден Таврия губернаторына шикяет яза. Шикяетнинъ эсасында Абдурефи эфенди окъутув эснасында программадан тыш чыкъкъаны акъкъында хабер бериле.

Ве бу шикяет та Санкт-Петербургдаки меркезгеджек еткизиле. Р. Фазыл ве С. Нагаевнинъ «Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы» китабындаки хабер-ге коре, шикяетнамеде ашагъыдаки сатырлар булунмакъта: «Биздеки бу яш татар оджасыны не япмагъа бильмеймиз, о уставны боза, низамдан тыш чешит арекетлерде булуна, талебелерни къозгъалта, гимназияда аман-аман эр кунь бир чешит шаматалар котере» [30, с. 176].

Айдын Шемьи-заденинъ берген малюматына бакъкъанда, 1843 сене-синден башлап Абдурефи оджа къырымтатар ве рус тили ве эдебиятындан Новороссийск, сонъра Алушта, Багъчасарай ве Акъмесджит окъув юрт-ларында дерс бере. 1864 сенесинден Акъмесджит гимназиясындаки татар болюгининъ оджасы ве мудири вазифесинде булуна. Абдурефи оджанынъ Акъмесджитте (сонъундан пек белли фаалиеткярларымыз) огъуллары Али (1865) ве Усеин (1877) Боданинскийлер догъдылар. Аслында Абдурефи оджанынъ Эмине шерфеге эвлилигинден беш баласы олгъан: Тевиде, Али, Абдулла, Алиме ве Усеин.

Абдурефи Боданинскийнинъ биографиясына аит даа бойле меракълы бир факт да булунмакъта: белли эрбабымыз Исмаил Лемановнынъ къартба-басы ве Абдурефи оджанынъ бабасы догъмуш агъа-къардаш эдилер... [31].

Абдурефи Боданинский сенелер девамындаки оджалыгъы эснасында керекли бильги ве теджрибе топлаяракъ, буларны бир системагъа кетир-меге огъраша. Онынъ русча ве къырымтатарджасы мукеммель олдугъын-дан, эр эки тильни къыясламакъ, бир тильден экинджи тильге терджиме этмек ве огренильмесини къолайлаштырмакъ ёлларыны араштыра. Ниает, 1870-нджи сенелерининъ башында гъает къыйметли «Окъума Элифбеси ве Лугъат»ыны азырлап нешир этильмеси пешинден юре.

1871 сенеси сентябрь 5-те Одесса окъув округынынъ ихтимамы (попечители) олгъан С.П. Голубцовнынъ адына язгъан мектюби, сонъра чыкъ-къан китабында кириш сёз оларакъ къулланылгъан эди. Шу мектюбини А.Э. Боданинский, заманынынъ аньанелерине риает этерек, бойле баш-лай: «Одесса окъув чевресининъ васили (попечитель) Сергей Платонович Голубцов дженаб-ы-алийлерине». Ве девам эте: «Чокъ вакъыттан берли башлангъыч окъув юртларында оджалыгъым эснасында русларнынъ татар тилини огренмеси ве татарларнынъ рус тилини огренмесинде бир рехбер-и-къылавуз етишмедигини дуймамакъ къыйын эди.

Бу бошлукъны толдурмакъ макъсадыле чокъ буюк олмагъан бир рехбер-и-къылавуз узеринде чалышмагъа башладым. Ишим вакътында янъчыкъ окъумагъа башлагъан огренджилернинъ эмеклерини енгиллештирмек макъсадыле татарджанынъ энъ къолай, энъ анълайышлы келимелерини къулланмагъа арекет этип, арапча ве тюркчеден алынма сёзлерден вазгеч-меге чалыштым.

Нешрине азырладыгъым Русча-Татарджа Элифбе халкъ мектеплери-

нинъ башлангъыч басамакъларында окъулмасы ичюндир ки, бу ерде рус-чадан къырымтатарджасына ве аксине бутюн (къулланылгъан) келимелер чеврильгендир.

Ишбу рехбер-и-къылавузны экиге больдим. Биринджи къысмында татар харфлери ве бельгилери акъкъында тафсилятларны изаатлары иле берип, рус харфлеринен къыяс эттим. Эм бу ерде айры сёзлерден гъайры, темиз къырымтатарджа ибарелер, къонушмалар къошып, орта сырада татарджа сёзлерни кирил харфлеринен бердим ки, (рус) окъуйыджыларына татарджа языларны окъумагъа енгиль олсун - дие.

Экинджи къысмында грамматика акъкъында анълайыш, онынъ сёз чешитлерине болюнмелери, тюрленме ве тюсленме мисаллери, бир къач икяе ве темессюллернинъ (басняларнынъ) толу шекильде татарджагъа тер-джимелеринен ве умумкъулланышта олгъан фииллерден мисаллер кетир-дим...». (Русчадан терджиме - И.К.).

Юкъарыда сёйледигимиз киби, мектюп 1871 сенеси сентябрь 5-те языл-гъандыр. Цензуранынъ мухюри исе, та 1872 сенеси апрель 28-де урулгъа-ны акъкъында китапта айрыджа къайд этиле.

64 саифеден ибарет олгъан китап 1873 сенеси 2000 нусха оларакъ нешир этильгенини анъдыкъ. Элифбе умумен оларакъ 21 къысымдан ибареттир. Эр бир къысмы «№» ишарети ве сырадаки ракъамнен айрылмакъта. Табий ки, биринджи къысымда къырымтатар (арап язысыле) ве кирил элифбелери ян-яна ерлештирильген олып, кичик окъуйыджынынъ дикъкъатыны ве ме-рагъыны джельп этмекте. 2-нджи къысымда къырымтатарджа элифбенинъ язылыштаки шекли, харфлернинъ сёз ортасында ерлешкен сыфатлары, 3-нджи къысымда харфлернинъ адлары, 4-нджи къысымда къырымтатар харфлерининъ русча харфлернен къаршылаштырылмасы ве сёзлерде къул-ланма шекиллери ве иляхри. Элифбеде олгъан ве языда озьара багълан-магъан, ве озюнден сонъ кеткенлернен къошулмагъан харфлер де («элиф», «дал», «зал», «ре» «зе», «вав») айры параграфкъа алынгъанлар. Эпси олып он бир къысымда ялынъыз элифбе, онынъ хусусиетлери, озелликлери ве анълатмалары берильмекте. 12-нджи къысымдан башлап созукъ ве тутукъ сеслернинъ къошулып башта эджа япылмасы, сонъра къыскъа (бир эджа-лы) сёзлернинъ язылышы ве 14-нджи къысымдан башлаяракъ, къырымтатарджа ве русча къыскъа ибарелер ве джумлелер тизильмеси косьтериль-мекте. Эм къысымлар арасында, саифе ашагъысында, керекли вакъытта, анълатмалар, оджалыкъ теджрибеси эсасында билинген базы инджели-клерге изаатлар да булунмакъта.

Элифбенинъ лугъат къысмы да 14-нджи номерден башлап базы уфакъ-тюфек аралыкъларнен китапнынъ сонъунаджек девам эте. Лугъатта эпси олып (ашагъы-юкъары) 1200 келиме берильмекте. Къырымтатар тилинде-ки келимелер эм арап, эм де кирил харфлериле языла. Ама къырымтатар

сёзлери энъ-эвеля арап уруфатында олмасайды, кирилдже базыда къары-шыкъ язылгъан шейлер анълашылмай къала биледжек эдилер. Лугъатлары-мыз иле багълы кечкен парчаларымызда къайд эткенимиз киби, о заманлар-да къырымтатарджанынъ кирил харфлери иле имлясы ишленмегени ачыкъ корюнмекте.

А. Боданинскийнинъ Лугъатында сёз сыраларынынъ ичинде бир чокъ ерлерде аталар сёзлери ве айтымлар кирсетильгендир. Яни сыра иле берильген ве эр бирининъ къаршысында терджимеси олгъан сёзлер бир джумлеге къошулса, аталар сёзлери ве айтымлар чыкъмакъта. Меселя, «ба-лыкъ», «баштан», «сасыр» // «чек», «авны», «чыкъарырсынъ», «балыкъны» // «бабанънынъ», «бычкъысылен», «ойнама» // «язда», «араба», «къышта», «чана», «верилир».

Базыда аталар сёзлери ве айтымлар сёзме-сёз сыраланып дегиль де, бир-ден берильмекте: «Акъылынъ ве къувветинъ иле макътанма»; «Окъумагъа, язмагъа ве хисап этмеге бильсенъ - буюк бахтлыкътыр»; «Акъчачыкъ хи-сабы север»; «Чалгъыле чаларлар, оракъле орарлар» (Косою косят, серпом

- жнут); «Дёрт кошесиз бина къурулмаз»; «Тенбель диюр - ярын окъу-рым, бугунь ойнаюм. Мукъайед (тертипли) диюр - ярын ойнарым, бугунь окъуюм»; «Эски тегерчик зияде шыкъырдар»; «Эллер ишлер, баш - бес-лер»; «Козь кучюк олса да, бутюн дюньяны корер»; «Дудакълар ве дишлер ики къат къапу олса да, диле дур олмаз»; «Килид килидлемек - къапу тут-макъ»; «Яваш кидерсенъ, узакъ кидерсин»; «Сакъалы торба къадар, акъы-лы ёкъ»; «Диване къуюгъа бир таш быракъыр, къыркъ акъыллы чыкъар-магъа олмаз»; «Дилини багълы тут»; «Хэр хораз кенди чёплюгинде отер»; «Бир лаф вардыр: Тельбевни элинъе алгъан сонъ, «кучь иришими» дею сёйлеме»; «Окъув аджджы олса да, емиши оны татлыдыр»; «Илим билен илери кидер, онъа не керек икътиза идер»; «Сокъурын козьлери бармакъ-ларын уджларыдыр»; «Джан корюнмез, ама вуджуда буюрыр»; «Либас (урба) - бир йыллыкъ, вуджудын вадеси вардыр, лякин джан - бакъийдир» (Платье на год, тело на время, душа на век); «Къырмызы идер къыскъачны

- (кендининъ) белясы»; «Бош дегирмен айланса да, чекен шийи ёкъдыр»; «Окъудыркен, кендимиз де окъурмыз»; «Дудакъ диване дегиль ве диль ку-рек дегиль - аджджыны ве татлыны билюр»; «Аз белядан къачан, чокъ бе-ляя огърар»; «Хэм омюр эт, хэм окъу».

Лугъатта аталар сёзлери ве айтымларнен берабер акъыл ишлетмек ичюн гъает меракълы тапмаджалар да берильмекте:

«Когет (от) ашарым - дишлерим тюйтеленир, къум алырым кене кескин олурым». (Джевабы: оракъ). [Бу тапмаджада «тюйтеленмек» сёзю «затупиться» манасындадыр. Къырымтатарджа «балтанынъ тюйтеси» /терси/ -обух топора];

«Башын кесерим, юрегини чыкъарырым, сув веририм - кене сёйленир».

(Джевабы: къалем). [О заманда къалем оларакъ къаз къанатыны къуллана эдилер. Язмакъ ичюн башта къанатнынъ уджуны (башыны) алмакъ, сонъра ортасыны (юрегини) чыкъармакъ ве мерекепке батырып (сув верип) сёз яз-макъ (сёйлендирмек) мумкюн эди].

Грамматикамызнынъ инджеликлерини бильген Боданинский, метатеза адисесини (сёзлердеки фонемаларнынъ ерини денъиштирмесини) къачыр-мадан базы келимелернинъ айтылыштаки эки вариантыны да акс этмекте: «кольмек - комлек»; «чызма - сыджма».

Бир чокъ сёзлернинъ диалектик хусусиетлери ве вариантлары да къа-чырылмай: «агъыз - авыз»; «мышыкъ - кеди»; «боюнса - моюнса»; «сют - сит»; «чавдар - арыш»; «эю - яхшы»; «юлаф - джылап»; «дюгю - тюй», «ялын - джалын»; «дую - тую»; «немли - лемли»; «уфакъ - юфакъ»

Шиве хусусиетлери сыфатында «нен» мунасебетчисини (послелог) «лен» шеклинде къулланылмасы да корюнмекте: «бычкъысылен» [4, с. 17]; «чалгъылен»; «оракълен» [4, с. 25].

Русчадан чеврильме парчаларында муэллифнинъ кенди къалем сыфаты да айдынланмакъта: «Хорозчыкъ, хорозчыкъ, хорозчыкъ - алтун таракълы хорозчыкъ, ягълы башлы хорозчыкъ, йипек сакъаллы хорозчыкъ, ничюн эрте къалкъасынъ...». Эм бу джумленинъ сонъунда бугуньде бизим тили-мизде къулланылмагъан «кезалик» келимеси булунмакъта. Заманымызда бу келиме «ве башкъалары», «ве дигерлери», «ве бунъа бенъзерлер» ола-ракъ ишленильмекте. Земаневий озьбекчеде исе, «ве» багълайыджысынен «ва хоказо» шеклинде сакъланмакъта [27, т. 2, с. 705], русчасы: «и так далее», «и тому подобное».

Сийректен-сийрек келимелерге келиндже, бугуньде ич бир лугъатта (не арабчада, не фарсиджеде, не тюркчеде, табий ки, не де къырымтатар-джада) буламадыгъымыз «эпеб» (араб харфлеринен: «элиф», «пе»,«бе») сёзюдир. Бунынъ янына «этмек» («эпеб этмеги») келимеси къошуларакъ, русчагъа терджимесинде «гриб» дениле. Ве сырада бундан сонъки келиме де «этмегилери» денилип «грибы» оларакъ чеврильмекте. Эбет, буны ай-рыджа ве тафсилятлыджа огренмелидир. Китапта сийрек сёзлерден «тогъ-ун» - обод; «серке» - козёл кибилери де растланмакъта.

Кечкен парчаларымызда девирлер ичинде къыскъартылып (кесилип) къалгъан бир сыра келимелер акъкъында да сёз юрьсеткен эдик. Мисаль оларакъ бойле келимелер кетирильген эди: «япракъ» («ябулдыракъ»тан), «къуршун» («къургъашын»дан), «улакъ» («огъулакъ»тан), «къардаш» («къарындаш»тан) ве дигерлери. Боданинскийде «къошлакъ» сёзюне огърай-мыз. Русчагъа «горшок» оларакъ чеврильген. Ве «къошлакъ» сёзю аслында «къош къулакъ»тан къыскъартылып алынгъаны да ачыкъ корюнмекте.

Эски лугъатларны тараркен, «скатерть» сёзюнинъ къырымтатарджасын-да эки вариантыны корьдик: «Кодекс Куманикус»та «скатерть» - «тастар»;

Будаговнынъ лугъатында - «усьтелик». Боданинскийде исе, учюнджи варианты растлана, яни - «софра бези». Бунъа коре, къырымтатарларнынъ турмушында («юзьбез», «эльбез»ден гъайры) «дюзбез» - покрывало; «ду-варбез» - стенной коврик [21, с. 110, 111] ве даа «къуранбез» ве эскиде эвленме дюгюни эснасында киевлернинъ тыраш мерасиминде къулланыл-гъан «омузбез», «тизбез» киби эшьялар да бар эди [23].

Къулланылгъан алынма сёзлер эсасен арап ве фарс тиллеринден олып, чокъсу терджимелерде растлана: «эмельдеш» (Боданинский бу келимени эсасен «голубчик», «кума», «приятель/ница/» маналарында къуллана); «би-радер» - товарищ, любезный; «кемал хавф» - сильный испуг; «тевеккель» - беспечный, надеющийся на авось (Боданинскийде «предаваться воле Божьей» киби чевриле); «акъаид» - вера; «къаст азим эйлемек» - принять твёрдое решение; «къысмет» (метинде «добыча» манасында къулланыла); «шер» - зло, злодеяние, злой умысел; «бихуде» (бейхуде) - напрасный, бесполезный; «мизадж-шерифинъиз нидже» - как ваше здоровье, как вы поживаете; «мути» - покорный, послушный; «мукъайед» - прилежный, аккуратный; «либас» - одежда ве дигерлери.

Эсап меселелерине ер айрыларакъ, «бир»ден «он»гъаджек сайылар берильмекте. Арапча язымызгъа риаэтен, «он» ерине «нокъта» къоюлып бой-ле анълатыла: «Русчадаки сыфыр (ноль) ерине къырымтатарджада «нокъ-та» къулланыла. «Бир»ге нокъта къошулса «он» ола, «экиге» къошулса, «йигирми» ола ве иляхри».

Бугуньде эсап ишлемлеринде ич де къулланылмагъан бойле лексика бе-рильмекте: «къараджумле» - сложение; «ихрадж» - вычитание; «зарб» -умножение; «такъсим» - деление.

Заманымызда «къараджумле» келимеси гъает сийрек лугъатларда раст-ланмакъта. 2011 сенеси басылгъан тюркченинъ энъ буюк лугъатларынынъ биринде «къараджумле» сёзю бойле анълатылмакъта: «Арифметикада дёрт ишлем». М.Ш. Эсендалдан бу келиме иле багълы джумле де мисаль оларакъ кетириле: «Хэсабын, бутюн бу дерслерин хэпсининъ усьтюнде олмасы, Умер оджанынъ къара джумлейи эйидже окъутмасындадыр» [28, с. 13-15].

Эсап ишлемлерини тешкермек ичюн «терезе» (теразе) келимеси къул-ланыла. Боданинскийнинъ кендиси анълаткъаны киби, «терезе» аслында «весы» олса да, эсапта «тешкерме» манасында къулланыла.

Бугуньде къырымтатарджада эсап ишлемлеринде ашагъыдаки лексика ишлетильмекте: «къошма» (топлама) - прибавление; «чыкъарма» - вычитание; «чарпма» (арттырма) - умножение; «больме» - деление.

Афта арасы куньлери там бугуньдеки киби, ама, табий ки, эсап джума кунюнден башлай: «джума куню», «джума эртеси», «базар куню», «базар эртеси», «салы куню», «чахаршенбе» (чаршенбе), «джума акъшамы».

Йылнынъ мевсимлери анълатылгъанда, «мевсим» келимеси ерине

«вакъыт» къулланылмакъта: «бир сенеде дёрт вакъыт олур: «бахарь», «яз», «кузь» ве «къыш» - эр бири учер ай олур».

Айларнынъ адлары там А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатында бе-рильгени кибидир: «Канун-ы сани» (январь) [дикъкъат этмели «канун» сёзюнде «к» йымшакътыр]; «Шубат» (февраль); «Март» (март); «Нисан» (апрель); «Айяр» (май); «Хазиран» (июнь); «Теммуз» (июль); «Аб» (август) [Сурие такъвими боюнджа йылнынъ 11-нджи айы. Табий, Арапча лугъатта да: «аб» - «август» оларакъ косьтерильмекте [32, с. 23]; «Эйлюль» (сентябрь); «Тешрин-и эввель» (октябрь); «Тешрин-и сани» (ноябрь); «Канун-ы эввель» (декабрь).

Сарф ве нахивден (морфология ве синтаксистен) бойле хаберлер бериле: 1. «Исм-и зат» (существительное); 2. «Замир» (местоимение);

3. «Исм-и сыфат» (прилагательное); 4. «Фииль» (глагол); 5. «Зарф» (наречие); 6. «Атыф» (союз); 7. «Харф» [фарсидже: харф-и пишин] (предлог); 8. «Эсма-и тааджюп» (междометие).

Бутюн булардан «Зарф», «Атыф», «Харф» ве «Эсма-и тааджюп» чекиль-мегенлери, яни тюсленмегенлери, акъкъында айрыджа къайд этильмекте.

Бугуньде сёз чешитлери бойле сыраны тешкиль этмектелер: 1. Исим (существительное); 2. Сыфат (прилагательное); 3. Сайы (числительное);

4. Замир (местоимение); 5. Фииль (глагол); 6. Зарф (наречие).

Булардан гъайры, кунюмизде бойле ярдымджы сёзлер огренильмекте:

1. Мунасебетчилер (послелоги); 2. Багълайыджылар (союзы); 3. Дередже-ликлер (частицы); 4. Модаль сёзлер; 5. Нидалар (междометия); 6. Такъли-дий сёзлер (мимемалар).

Боданинский берген сёз чешитлерининъ базыларына сыранен мисал-лер кетире, исимлернинъ теклик ве чокълукъта тюрленмелерини косьтере. Фииллернен багълы мисаллерден сонъ, оларнынъ да теклик ве чокълукъ-та тюсленмелерини, шимдики, кечкен ве келеджек заманларыны анълата. Кене де фииллернинъ хабер ве эмир мейиллерини (далларыны) мисаллер-нен ачыкълай.

Бу болюмде къулланылгъан арапча «нахв» (нахив) [сёз тизими] келимеси-не «сиякъ» келимеси де бириктирильген ки, («нахвысиякъ») экинджи арап-ча къысмы айрыджа «сёздеки уйгъунлыкъ ве тутарлыкъ» манасындадыр. Бу келименинъ бойледжесине чифт шеклини ич бир лугъатта растлаямадыкъ.

Йигирминджи къысмында «Хавас-ы хамсе» («Беш дуйгъу») адланды-рылгъан болюкте инсаннынъ беш тюрлю дуйгъусы акъкъында сёз юрю-тилип «корюв» (козь иле), «эшитюв» (къулакъ иле), «къокъу» (бурун иле), «леззет» (тиль иле) ве «сезюв» (бармакълар иле) киби дуйгъулары акъкъында хабер бериле. Бу ерде де кенишче анълашылсын дие, Къырымнынъ эки буюк шиве далларыны сербест къулланмакъта («тую» - «дую»; «йыл» - «сене»; «билюв вардыр»; «дад»; «диль»).

Китапнынъ сонъки къысымларында Боданинский мектеплилер тара-фындан огренильген материалларнынъ пекитильмеси ичюн чешит икяе ве темессюляттан (баснялардан) мисаллер кетире. Онынъ истегине коре, къы-рымтатарджа текстлер - сёзлер ве ибарелер оларакъ сыраланып, къаршы сырада айны шейлер русча берильмекте. Керекли сёзлернинъ терджиме-лери башкъалары иле къарышмасын дие къырымтатарджа сырада сёзлер-нинъ сонъларында усть ракъамлар къойылып, темессюлятнынъ озюнден сонъ берильген лугъат къысмында айны ракъамлар алтында русчасына че-вирмелери де бериле.

А. Э. Боданинскийнинъ терджимеджилигини косьтермек ичюн русча-дан алынгъан «Тильки ве турна» («Лисица и журавль») къыскъа темессю-лятыны мисаль сыфатында кетиремиз:

«Тильки турна иле достлашмыш. Оны эвине мусафирлиге чагъыруп, арпа-курьпесинден баста бишируп, табакъ усьтюне якъуп, сёйледи: «Эй, эмельдеш! Буны кендим биширдим, аш олсун, буюр, достум». Турна исе, бурну иле такъылдатты, бир шей емеге олмады. Тильки дили иле къал-дырмаюп ялады (да): «Бирадер, яманлама, халымыза коре этдик». Турна деди ки: «Аллах разы олсун, эмельдеш, бизе де буюрасыз, риджа идерим». Икинджи куню тильки эмельдешине мусафирлиге кельди. Турна да къатты юфакъ этмек кесеклерин бир тар агъызлы бардакъ ичерсине къоюп: «Буюр, эмельдеш, кендим биширдим, гузель емектир, аш олсун» деюп кенди бур-нун сокъуп, бардакътан чыкъаруп, емеде олды. Тильки бардагъын этрафы-ны долашуп, къокълаюп айланды, зира бардагъа башы сыгъмады. Турна исе, бурну иле чыкъаруп ашады. Сонъра деди ки: «Эмельдеш, яманлама, халымыза коре этдик». Тильки ачувындан «тоярым», «тоярым» дею эвине китди, лякин ашын леззетинден хабери олмады. Бундан анълашыла ки, бир адам бир адама не идер исе, оны кендинде булур».

Озюнинъ «Окъума Элифбеси ве Лугъат»ында Боданинский бундан гъайры, даа эки темессюлят кирсете: «Кийик ве арслан» ве «Арслан ве тильки». Буларнынъ экиси де, бундан эвель, 1850 сенеси нешир этильген А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ «Татарско-русские разговоры.» китабында растланмакъта. Метинлерини къыяс эттигимиз заман, «Кийик ве арслан»да бир къач сёз башкъаджалаштырылгъаныны коремиз. Меселя, А.Ч. Къы-рым-Ховаджанынъ метнинде олгъан «йыракъ» сёзю «узакъ» оларакъ, «Танъры» келимеси «Аллах», «недам» исе, «пешиман», «беляя келюр» -«беляя огърар» оларакъ алынгъандыр. «Арслан ве тильки» метнинде базы ибарелер къыскъартылгъан олып, ялынъыз «хатыр» сёзю «хал» оларакъ денъиштирильгенини коремиз.

Умумен алгъанда, А.Э. Боданинскийнинъ 1873 сенеси нешир эткен «Окъума Элифбеси ве Лугъаты» озь заманынынъ гъает эхлиетли (квалификация иле) язылгъан дерслигидир. Бу ерде муэллифнинъ чокъсенелик

оджалыкъ теджрибеси эм назарий, эм методик, эм де амелий джиэтинден юксек дереджеде акс этильгени корюнмекте. Боданинский асрий рус филоло-гиясыны кереги киби менимсеп, онынъ бир чокъ къыйметли ильмий алетле-рини, инструментарийсини къулланып, къырымтатар тилининъ мустакъиль шеклине омуз даяндырып, элифбесинден башлап, фонетика, морфология, синтаксис ве лексикологиясыны инджелемеге чалышкъандыр. Бу ерде ман-тыкъ зынджыры иле къолайындан башланылып, яваш-яваш муреккеп месе-лелерге якъынлашаракъ, сёз чешитлерининъ эсас къысымлары ве ярдымджы сёзлер инджеликлеринен анълатыла, къырымтатарджанынъ грамматик тер-минологиясы, шиве хусусиетлери - умумен лексик зенгинлиги айдынлатыла.

А.Э. Боданинскийнинъ «Окъума Элифбеси ве Лугъаты» къырымтатар тилининъ инкъиляптан эвельки лексикографик чалышмалары арасында янъы ве сыфатлы бир адым олгъаны айрыджа къайд этильмели. Бир чокъ унсурлары ве инджеликлери вариетинен бугуньде де файдаланыла били-неджек дурумдадыр.

Ишбу китапнынъ копиясы бугуньде Къырымда бир нусхада булунмакъ-та. Эм ялынъыз бу дегиль, инкъиляптан эвель чыкъкъан лугъатларымыз-нынъ чокъсу бу алдадырлар. Ялынъыз 2015 сенесининъ баарь айларында, эсасен 1916 сенеси иши биткен, Билял Терлекчининъ 538 саифели «Къы-рымтатарджа-русча эльязма лугъаты»нынъ факсимиле шекли нешир олу-нып, 300 нусхасы шимди буюк кутюпханелерде ве тюкянларда булунмакъ-та. Яни мезкюр сёзлюкнинъ эльязмасы 100 сене девамында нешир корьме-ден ятмакъта эди...

P.S. Абдурефи Эсадулла Боданинскийнинъ китабыны Москвадаки Ру-сие меркезий кутюпханесинден сканерлеп бизге ёллагъаны ичюн Рус фоль-клоры меркезининъ мудир муавини Александр Викторович Ефимовгъа чокътан-чокъ тешеккюрлер бильдиремиз. И. Керим.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъаты // Янъы дюнья. 2015. № 24 (1315). Сентябрь 18.

2. Акъчокъракълы О. Эсерлер топламы. Акъмесджит: Таврия. 2006. 320 с.

3. Арабско-русский словарь. Составил проф. Х.К. Баранов. Издание четвертое. В двух томах. Том первый. Москва: Советская Энциклопедия. 1970. 592 с.

4. Боданинский А. Русско-татарский букварь для чтения в первоначальных народных школах Таврической губернии. Составил: А. Боданинский - учитель Симферопольского Народного Татарского Училища. Одесса: Типография Л. Нитче. 1873. 64 с.

5. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, со включением употребительнейших слов арабских и персидских и с переводом на русский язык. Составил Лазарь Будагов, доцент Восточного факультета С.Пб.-университета и драгоман V класса при Азиатском департаменте. В 2-х томах. / Том 1. Санкт-Петербург: Типография Императорской Академии Наук. 1869. 820 с.; Том 2. Санкт-Петербург: Типография Императорской Академии Наук. 1871. 416 с.

6. Гайворонский О. Повелители двух материков. В 2-х томах. Том 1. Киев: Майстерня книги. 2007. 368 с.

7. Гаркавец А.Н. Уруми Надазов'я. Истор1я, мова, казки, тсш, загадки, приств'я, писемш пам'ятки. Алма-Ата: Украинский культурный центр. 1999. 624 с.

8. Гаспринский И. Къарийин-кераим хитап (Алидженап окъуйыджыларгъа хитап) // Терджиман. 1906. Сент. 25.

9. Заатов О. Полный Русско-Татарский Словарь. Составил преподаватель Симферопольской татарской министерской школы Осман Заатов. Симферополь: Типография Бр. Нутис. 1906. 120 с.

10. Ильмий А. Эсерлер топламы. Акъмесджит: Таврия. 2004. 176 с.

11. [Электронный ресурс]. Режим доступа: www.Krymologi.info/index.php

12. [Электронный ресурс]. Режим доступа: gigabaza.ru/doc/99681.html

13. Ипчи У. Харф, имля, тиль ве элифбе конференциясы // Енъи дюнья. 1924. Окт. 28.

14. Керим И. XIX асырдаки сёзлюклеримизден бириси. П.И. Кёппеннинъ лугъаты // Янъы дюнья. 2015. № 20 (1311). Август 21.

15. Керим И.А. «Кодекс Куманикус» - яхут къырымлыларнынъ 700 йыл эвельки джанлы тили // Янъы дюнья. 2015. Апрель 17.

16. Керим И.А. Къырымтатар эдебияты. Къулланма дерслик. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир. 1995. 352 с.

17. Керимова С. Страницы истории крымскотатарского довоенного театра и драматургии. Симферополь: Доля. 2002. 192 с.

18. Кондараки В.Х. Самоучитель турко-татарского и новогреческого языков или Руководство научиться без помощи учителя говорить по-гречески и по-татарски. Николаев: Типография управления николаевского порта Е.С. Павловского. 1868. 135 с.; Экинджи нешри: СПб., 1875.

19. Кононов А.Н. Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период. Москва: Наука. 1989. 301 с.

20. Крым-Ховаджа А.Ч. Татарско-русский разговорник, с присовокуплением к ним пословиц, басен, образцев (!) для склонений и спряжений татарских слов, составленные учителем татарского языка при Симферопольской губернской гимназии Абд-эль-Рахманом Крым-Ховаджа, Казань: Вольная типография Н. Коковина. 1850. 151с.; то же. 1853. 151 с.

21. Культурные ценности из собрания Бахчисарайского историко-культурного и археологического музея-заповедника, утраченные или перемещенные в результате Великой Отечественной войны. Сборник документов и материалов. Составители: И.В. Зайцев, Р.Р. Эминов. Москва-Бахчисарай: Парето-Принт. 2015. 192 с.

22. Къонъуратлы К. «Чал атымнынъ туягъы» // Ленин байрагъы. 1984. Янв. 14, 17, 19.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

23. НА ГБУ РК БИКАМЗ. Ф. 16. Оп.1. Д.4. Л. 12.

24. Русие чары Александр 111 В.Х. Кондаракиге китап нешри ичюн 10.000 рубле айыргъан эди. О заманда фабрика ишчисининъ айлыгъы 16 рубледен 20 рублеге къадар олгъандыр. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://otvet.mai1.ru/

25. Советский Энциклопедический словарь. Издание 3. Москва: «Советская Энциклопедия». 1984. 1600 с.

26. Терлекчи Б. Крымскотатарско-русский словарь. Факсимильное издание рукописи. Симферополь: Крымучпедгиз. 2014. 538 с.

27. Толковый словарь узбекского языка. Под редакцией З.М. Магруфова. В двух томах. Том 1. Москва: Изд-во «Русский язык». 1981. 632 с.; Том 2. Москва: Изд-во «Русский язык». 1981. 717 с.

28. Тюркче сёзлюк. 11 баскъы. Азырлагъанлар: Ш.Х. Акъалын, Р. Топарлы, М. Аргъуншах ве дигерлери. Анкара: Тюрк диль къурумы. 2011. 2763 с.

29. Усеинов С.М. Къырымтатарджа-русча-украиндже лугъат. Учь томлу. Том 1. Акъмесджит: Оджакъ.- 2006. 416 с.

30. Фазыл Р., Нагаев С. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир. 2001. 640 с.

31. Шемьи-заде А. Абдурефи Эсадулла (Боданинский). [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://anaurt.com/qrt/content/abdurefi-esadu11a-bodaninskiy

32. Янъы дюнья. 2015. Сент 18. (Керим. И. «Къырым-Ховаджанынъ Къырымтатарджа-русча лугъаты»).

Муэллиф акъкъында малюмат: Исмаил Асаногълу Керим - филология фенлери докторы, профессор, Къырымтатар филологиясы, тарихи ве медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ мудири, Къырым муэндислик ве педагогика университета (295015, Учебный аралыгъы, 8, Симферополь, Къырым, Русие Фе-дерациясы); Татарстан Джумхуриет илим академиясы Ш. Марджани адлы тарих Институтынынъ Къырым ильмий меркези (Бахчисарай, Къырым, Русие Федераци-ясы); a1imes@mai1.ru

Лексикографические работы по крымскотатарскому языку (вторая половина XlX века)

Аннотация. В статье рассматриваются лексикографические работы В. Конда-раки (1868), Л. Будагова (1869) и А. Боданинского (1873). Анализируется лексический состав, орфография, основные теоретические разработки данных словарных источников. Выявляется специфика крымскотатарского литературного языка, делаются выводы о его характере и функциях в середине Х1Х века. Частично описывается состояние языка, зафиксированного в определенной группе текстов. Освещаются некоторые проблемы фонетики и грамматического строя. Рассма-

триваются аспекты морфологического словообразования. Выделяются некоторые диалектизмы, историзмы и арабо-персидские заимствования в крымскотатарском языке. В сравнительном плане освещается круг терминообразующих лексем. Анализируются и сопоставляются с современным крымскотатарским языком множество речевых единиц, относящихся к различным отраслям хозяйствования.

Ключевые слова: крымскотатарская лексикография XIX века, словари В. Кондараки, Л. Будагова, А. Боданинского, лексические заимствования в крымскотатарском языке, речевые единицы хозяйственной деятельности.

Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры, Крымский инженерно-педагогический университет (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Крым, Российская Федерация); ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (Бахчисарай, Крым, Российская Федерация); alimes@mail.ru

Lexicographical works on the Crimean Tatar language (the second half of the XlX century)

Ismail Kerim

(Crimean Engineering and Pedagogical University)

Abstract. The article deals with lexicographical work by V. Kondaraki (1868), L. Budagov (1869) and A. Bodaninskiy (1873). The lexical composition, orthography, basic theoretical insights of dictionary data sources are analyzed. Some features of the Crimean Tatar literary language are revealed. conclusions about its character and functions in the middle of XlX century are drawn. The state of the language language, fixed in a particular group of texts is partially described. Some problems of phonetics and grammatical structure are highlighted and aspects of morphological derivation are considered. Some dialectal words, historicisms and the Arab-Persian borrowings in the Crimean Tatar language are highlighted as well. Terms-forming tokens are discussed in comparative terms. A plenty of speech units belonging to different sectors of economics are analyzed and compared with data of the modern Crimean Tatar language.

Keywords. Crimean Tatar lexicography of the XlX century. dictionaries by V. Kondaraki, L. Budagov, A. Bodaninskiy, lexical borrowings in the Crimean Tatar language, speech units of economic activity.

REFERENCES

1. A.Ch. Kyrym-Khovadzhanyn lugaty [A.Ch. Krym-Khovadzha's dictionary]. Yany dyun'ya - New World, 2015, no. 24 (1315), Sep. 18.

2. Akchokrakly O. Eserler toplamy [Collected edition]. Akmesdzhit, Tavriya. 2006. 320 p.

3. Arabsko-russkiy slovar' [Arabic-Russian dictionary]. Sostavil prof. Kh.K. Ba-ranov. Izdanie chetvertoe. V dvukh tomakh. Tom pervyy. Moskva, Sovetskaya Entsik-lopediya. 1970. 592 s.

4. Bodaninskiy A. Russko-tatarskiy bukvar' dlya chteniya v pervonachal'nykh narod-nykh shkolakh Tavricheskoy gubernii. Sostavil: A. Bodaninskiy - uchitel' Simferopol'skogo Narodnogo Tatarskogo Uchilishcha [Russian-Tatar primer for reading in the elementary public schools of the province of Tauride. Compiled by A. Bodaninsky - teacher of Simferopol Tatar People's School]. Odessa, Tipografiya L. Nitche. 1873. 64 p.

5. Budagov L.Z. Sravnitel'nyy slovar' turetsko-tatarskikh narechiy, so vklyucheniem upotrebitel'neyshikh slov arabskikh ipersidskikh i sperevodom na russkiy yazyk. Sostavil Lazar'Budagov, dotsent Vostochnogo fakul'teta S.p.-universiteta i dragoman Vklassapri Aziatskom departamente. V 2-kh tomakh. Tom 1 [Comparative dictionary of Turkic-Tatar idioms, with the inclusion of common words in Arabic and Persian, and translated into Russian. Compiled by Lazar Budagov, Associate Professor at the Faculty of Oriental Studies of the Saint-Petersburg University and translator of the class V at the Asian department. In 2 vols. Volume 1.]. Saint-Petersburg, Tipografiya Imperatorskoy Akademii Nauk, 1869. 820 p.; Tom 2. Saint-Petersburg, Tipografiya Imperatorskoy Akademii Nauk. 1871. 416 p.

6. Gayvoronskiy O. Poveliteli dvukh materikov [Masters of the two continents]. V 2-kh tomakh. Tom 1. Kiev, Maysternya knigi, 2007. 368 p.

7. Garkavets A.N. UrumiNadazov^ya. Istoriya, mova, kazki, pisni, zagadki, prisliv^ya, pisemnipam^yatki [Urum of Azov sea region. History, language, fairy tales, songs, riddles, proverbs, written artefacts]. Alma-Ata, Ukrainskiy kul'turnyy tsentr, 1999. 624 s.

8. Gasprinskiy I. Kariyin-keraim khitap (Alidzhenap okuyydzhylarga khitap) [Appeal to generous readers]. Terdzhiman - Translator, 1906. Sept. 25.

9. Zaatov O. Polnyy Russko-Tatarskiy Slovar' [Full Russian-Tatar dictionary]. Sostavil prepodavatel' Simferopol'skoy tatarskoy ministerskoy shkoly Osman Zaatov [Compiled by the lecturer of Simferopol Tatar ministerial school Osman Zaatov]. Simferopol, Tipografiya Br. Nutis. 1906. 120 p.

10. Il'miy A. Eserler toplamy [Collected edition]. Akmesdzhit, Tavriya. 2004. 176 p.

11. Available at: www.Krymologi.info/index.php

12. Available at: gigabaza.ru/doc/99681.html

13. Ipchi U. Kharf, imlya, til' ve elifbe konferentsiyasy [Conference on letters, orthography, language and alphabet] // Eni dyun'ya - New World, 1924, Okt. 28.

14. Kerim I. XIX asyrdaki sezlyuklerimizden birisi. P.I. Keppennin lugaty [One of our dictionaries of XIX century. The dictionary by P.I. Keppen]. Yany dyunya - New World, 2015, № 20 (1311), August 21.

15. Kerim I.A. «Kodeks Kumanikus» -yakhut kyrymlylarnyn 700yyl evel'ki dzhanly tili [Codex Cumanicus or the living language of Crimeans 700 years ago]. Yany dyun'ya - New World, 2015, April 17.

16. Kerim I.A. Kyrymtatar edebiyaty. Kullanma derslik [Crimean Tatar literature. Study guide]. Akmesdzhit: Kyrymdevokuvpedneshir, 1995. 352 p.

17. Kerimova S. Stranitsy istorii krymskotatarskogo dovoennogo teatra i dramatur-gii [Chapters of the prewar history of the Crimean Tatar theater and dramaturgy]. Simferopol', Dolya. 2002. 192 p.

18. Kondaraki V.Kh. Samouchitel'turko-tatarskogo i novo-grecheskogoyazykov iliRu-kovodstvo nauchit'sya bez pomoshchi uchitelya govorit'po-grecheski i po-tatarski [Self-teaching guide of Turkic-Tatar and Romaic languages or Manual to learn without a teacher to speak Greek and Tatar]. Nikolaev, Tipografiya upravleniya nikolaevskogo porta E.S. Pavlovskogo, 1868. 135 p.; Ekindzhi neshri [Second edition]: Saint-Petersburg, 1875.

19. Kononov A.N. Biobibliograficheskiy slovar' otechestvennykh tyurkologov. Dooktyabr'skiy period [Biobibliographic dictionary of domestic turcologists. Pre-Octo-ber period]. Moscow, Nauka, 1989. 301 p.

20. Krym-Khovadzha A.Ch. Tatarsko-russkiy razgovornik, s prisovokupleniem k nim poslovits, basen, obraztsev dlya skloneniy i spryazheniy tatarskikh slov, sostav-lennye uchitelem tatarskogo yazyka pri Simferopol'skoy gubernskoy gimnazii Abd-el'-Rakhmanom Krym-Khovadzha [Tatar-Russian phrasebook with added proverbs, fables, samples for declension and conjugation of Tatar words, composed by the Tatar language teacher at the Simferopol provincial gymnasium Abd el-Rahman Krym-Hovadzha], Kazan', Vol'naya tipografiya N. Kokovina, 1850. 151 p.; the same, 1853. 151 p.

21. Kul'turnye tsennosti iz sobraniya Bakhchisarayskogo istoriko-kul'turnogo i arkheologicheskogo muzeya-zapovednika, utrachennye ili peremeshchennye v rezul'tate Velikoy Otechestvennoy voyny. Sbornik dokumentov i materialov [Cultural properties from the collection of the Bakhchisaray Historical and Cultural and Archaeological Museum-Reserve, lost or displaced as a result of the Great Patriotic War. Collection of documents and materials.]. Sostaviteli: I.V. Zaytsev, R.R. Eminov. Moskva-Bakhchisaray, Pareto-Print. 2015. 192 p.

22. Konuratly K. «Chal atymnyn tuyagy» [«My roan horse's hoof»]. Lenin bayragy - Lenin's standard, 1984, January 14, 17, 19.

23. NA GBU RK BIKAMZ [Scientific Archiv of State Organization of the Republic of Crimea «Bakhchsarai historical and cultural and archaeological museum»]. F. 16. Op.1. D.4. L. 12.

24. Rusie chary Aleksandr lll V.Kh. Kondarakige kitap neshri ichyun 10.000 ruble ayyrg'an edi. O zamanda fabrika ishchisinin aylyg"y 16 rubleden 20 rublege kadar ol-gandyr [Russian Czar Alexander III allocated Kondaraki for the publication of his book 10 thousand rubles. In those days, the monthly salary of factory workers ranged from 16 to 20 rubles]. Available at: http://otvet.mail.ru/

25. Sovetskiy Entsiklopedicheskiy slovar'. Izdanie 3 [Soviet Encyclopedic Dictionary. 3-rd edition]. Moskva, «Sovetskaya Entsiklopediya», 1984. 1600 p.

26. Terlekchi B. Krymskotatarsko-russkiy slovar'. Faksimil'noe izdanie rukopisi [Crimean Tatar-Russian dictionary. Facsimile edition of the manuscript]. Simferopol', Krymuchpedgiz, 2014. 538 p.

27. Tolkovyy slovar' uzbekskogo yazyka [Explanatory Dictionary of the Uzbek language]. Pod redaktsiey Z.M. Magrufova. V dvukh tomakh. Tom 1. Moskva, Izd-vo «Russkiy yazyk», 1981. 632 s.

28. Tyurkche sezlyuk. 11 basky [Turkic dictionary. 11 ed.]. Azyrlaganlar: Sh.Kh. Akalyn, R. Toparly, M. Argunshakh ve digerleri. Ankara, Tyurk dil' kurumy, 2011. 2763 p.

29. Useinov S.M. Kyrymtatardzha-ruscha-ukraindzhe lugat [Crimean Tatar-Russian-Ukrainian dictionary]. Uch' tomlu. Tom 1. Akmesdzhit, Odzhak, 2006. 416 p.

30. Fazyl R., Nagaev S. Kyrymtatar edebiyatynyn tarikhy [History of Crimean Tatar literature]. Akmesdzhit, Kyrymdevokuvpedneshir, 2001. 640 p.

31. Shem'i-zade A. Abdurefi Esadulla (Bodaninskiy). Available at: https://anaurt. com/qrt/content/abdurefi -esadulla-bodaninskiy

32. Yany dyun'ya - New World, 2015, no. 24 (1315), Sep. 18.

About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean Tatar philology, history and culture of the Crimean ethnos, Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchebniy lane, 8, Simferopol, Crimea, Russian Federation); Leading Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of AS RT (Bakhchisaray, Crimea, Russian Federation); alimes@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.