Научная статья на тему 'The Crimean Tatar dictionaries at the beginning of the XXth century'

The Crimean Tatar dictionaries at the beginning of the XXth century Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
159
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ / ХХ АСЫРНЫНЪ БАШЫНДАКИ ЛУГЪАТШЫНАСЛЫКЪ / ОСМАН ЗААТОВНЫНЪ ЛУГЪАТЫ / СЛОВАРЬ ОСМАНА ЗААТОВА / DICTIONARY BY OSMAN ZAATOV / КЕЛИМЕ ВЕ САРФ ХУСУСИЕТЛЕРИ / УММЕТ ТИЛИ / КРЫМСКОТАТАРСКИЙ ЯЗЫК / CRIMEAN TATAR LANGUAGE / ЛЕКСИКОГРАФИЯ НАЧАЛА ХХ ВЕКА / LEXICOGRAPHY OF THE EARLY TWENTIETH CENTURY / ЛЕКСИЧЕСКИЕ И ГРАММАТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ / LEXICAL AND GRAMMATICAL FEATURES / ОБЩЕУПОТРЕБИТЕЛЬНАЯ ЛЕКСИКА / COMMON LEXIS

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Керим Исмаил Асанович

В статье рассматриваются лексикографические работы по крымскотатарскому языку начала ХХ века. Анализируются пути развития и пополнения словарного состава, выявляются лексические и грамматические особенности языка, исследуется общеупотребительная лексика, которая являлась основой общенационального литературного словаря. Особое внимание уделяется словарю Османа Заатова, изданному в 1906 году. Языковые единицы, собранные О. Заатовым, представляют весьма широкий спектр жизнедеятельностиместного населения в Крыму в начале ХХ века. На основе архивных материалов и прижизненных публикаций автора делается попытка освещения его творческого пути и научно-педагогической деятельности.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Крымскотатарские словари начала XX века

The article deals with lexicographical works on the Crimean Tatar language of the early XXth century. Development trends and ways of updating its vocabulary are analized, lexical and grammatical features of the language are revealed. The common lexicon, which is the basis of the national literary vocabulary, is thoroughly investigated. Particular attention is paid to the dictionary by Osman Zaatov published in 1906. Language units collected by O. Zaatov represent a very wide range of life of the local population in the Crimea in the early XXth century. On the basis of archival materials and his lifetime publications an attempt to elucidate his career, scientific and pedagogical activities is made.

Текст научной работы на тему «The Crimean Tatar dictionaries at the beginning of the XXth century»

УДК 811(038)=512.19"19"

XX асырнынъ башындаки къырымтатарджа лугъатлар

Исмаил Асаногълу Керим

(Къырым муэндислик ве педагогика университети;

Татарстан Джумхуриет илим академиясы Ш. Марджани адлы

тарих Институты)

Анълатма. Макъаледе ХХ асырнынъ башында тизильген къырымтатар тилининъ лугъатларына назар ташланыла. Лугъатлар теркибининъ зенгин-лешме ёллары косьтериле, тильнинъ грамматик ве лексик хусусиетлери ачыкълана, уммет тарафындан къулланылгъан лисаннынъ талили, онынъ эдебий тиль сыфатында ишленильмеси бакъыла. Осман Заатовнынъ 1906 се-неси Акъмесджитте басылгъан лугъатына айрыджа эмиет берилип, муэллиф тарафындан топланылгъан келимелер узеринде Къырымда ерли халкънынъ чалышма саалары ве оларнынъ чешитлиги айдынланылмакъта. Къырым ве Одесса девлет архивлеринде булунгъан весикъалар ве сагъ олдугъы заманда ерли матбуатта басылгъан парчалар эсасында муэллифнинъ хаят ве ильмий-иджадий ве педагожий ёлу косьтерильмекте.

Анахтар сёзлер: Къырымтатар тили, ХХ асырнынъ башындаки лугъат-шынаслыкъ, Осман Заатовнынъ лугъаты, келиме ве сарф хусусиетлери, ум-мет тили.

1. ГАСПРИНСКИЙНИНЪ МУХАРРИРЛИГИНДЕ ЧЫКЪКЪАН КЪЫРЫМТАТАРДЖА БИР ЛУГЪАТ

Инкъиляптан эвель чыкъкъан къырымтатарджанынъ гъает меракълы лугъатларындан бири - XIX асырнынъ сонъу ве XX асырнынъ башында серия иле Одесса ве С.-Петербургда нешир этильген Къырымнынъ ёл къыла-вузы (путеводитель) китапларындаки ерли тильнинъ лугъавий къошмасы-дыр. Бойле къылавузларнынъ эсасчысы С.-Петербургда «Русский Бедекер» нешриятыны тешкиль эткен мешхур нашир Григорий Москвичтир. Онынъ Къырымгъа аит биринджи ёл къылавузы 1888 сенеси нешир этильди. Бу ки-тап чокъ гузель сатылгъаны себебинден, эр сене, базыда исе сенеде бир къач дефа, басылды. Г. Москвичнинъ Къырым къылавузлары эпси олып 29 дефа дюнья юзюни корьдилер. Сонъки нешри 1925 сенесине аиттир [15].

Алыш-веришнинъ аджайип бир узманы олгъан Г. Москвич, эбет, о заман-да Кьырымгьа кельген туристлернинъ къырымтатарджа бир сёз бильмесе-лер, мытлакъ зорлукъларгъа огъраджакъларыны анълап, озь къылавузларына къошма кьысым оларакь кьырымтатар тилининь лугьатыны кирсете. Кендиси 1860 сенеси Ялтада догьгьан олып, чокъ сенелер девамында Одесса шеэрин-де яшагьанындан, ондаки къырымтатарджа бильген аркъадашларыны бу ишке джельп эте. Эм бу лугьатны тертип этиджилерининъ учю де (С. М. Танъатар, А. Л. Бертье-Делегард ве Р. А. Прендель) Кьырымдаки «Горный клуб»нынь азалары эдилер. Ишбу лугьат чокъ дефалар ве чокь сенелер нешир этильсе де, къолумыздаки нусха - Одессада 1904 сенеси басылгъандыр [26].

«Краткий русско-татарский словарь. (Крымское наречие). Под редакцией Исмаил бек Гаспринского. Составители: С. М. Танатар, Р. А. Прендель, А. Л. Бертье-Делегард и др." лугьаты 2003 сенеси В. А. Миреев ве С. М. Усеинов тарафларындан янъыдан азырланып тертип этиджилери акъ-къында керекли малюмат ве айрыджа кириш сёзюнен нешир этильди [20].

Бугунь элимизде лугьатнынь оригиналындан ксерокопия булунгьанын-дан, шу копия иле файдаландыкъ. Мезкюр лугьатта ашагъы-юкъары 1100-ге якъын келиме булунмакъта. Занымызджа, И. Гаспринскийнинъ элинден кечкен сонь, баягьы тюзетилип яньы сёзлернен ве кьырымтатарджа мана-даш лексиканен зенгинлешкендир. Аслында Гаспринский теджрибели бир мухаррир олгьаны ве лугьатчылыкьтан керекли дереджеде аньлагьаны шу сенелер ичинде Осман Заатовнынъ сёзлюгине язгъан такъризинден ачыкъ корюнмекте [10].

Кьырымтатар тилинен меракълангьанларны бу саада базы эсас меселелер-нен таныштырмакь ичюн лугьатта кьыскьадан грамматика кьысмы да эклен-мекте. Сёзлерде ургъу меселеси аньлатылыркен, кьырымтатар тилинде ургьу эсасен соньки эджагьа кьоюлгьаны денилип бойле мисаллер кетириле: адам (человек), экмек (хлеб), хисар (забор), дюльберлик (красота).

Исимлер (существительные) акькьындаки малюматта айрыджа джынс уламы (категория рода) меселеси аньлатыла. Эки джынсны айырмакь ичюн кьырымтатарлары джанлы исимлерге эркек ве къары («кьыз») сёзлерини кьул-ланмакьталар. Эгер исимлер айванларгьа аит олса, эркек ве ыргъачы сёзлери ишлетилир. Мисаллер: эркек къардаш 'брат', къыз къардаш 'сестра', тул эркек 'вдовец', тул къары 'вдова', эркек аю 'медведь', ыргъачы аю 'медведица'. Истисна сыфатында айванларнынь ыргьачы ве эркегинде айры адлары олгьан-да, эркек ве ыргъачы келимелери кьулланылмаз. Мисаллер: хораз - тавукъ, айгъыр - байтал, пардош - мышыкъ ве буларгьа беньзерлер. Исимлернинь тюрленмелери (склонения имен существительных) косьтерильгенде, теклик ве чокьлукьта ат сёзю алына: ат, атнынъ, ата, атны, атлен, ат ичюн. (Бу ерде ата ве атлен - шиве шекиллеридир - И. К.).

Кьырымтатар тилинде сыфатлар (прилагательные) русчада олгьаны

киби, исимлернинъ огюнде келир, эм де айны сыфатлар денъишмеден эм эриль, эм де дишиль джынсында (в мужском и женском роде) къулланылыр: узун эркек, узун къыз, узун къызлар. Сыфатларнынъ дереджелери анълаты-лыркен, дениле ки, дередже косьтермек ичюн чокъсу алларда -ча/-че/, -джа/ -дже/ аффикслери къулланылыр, базыда исе даха келимеси ишлетилир. Ми-саллер: буюк - буюкче, сылакъ - сылакъча, яхшы - яхшыджа, эйи - даха эйи. Устюнлик дереджеси исе (превосходная степень) чокъ келимеси ярдымынен япылыр. Меселя, гузель - чокъ гузель.

Замирлерден (местоимения) ялынъыз шахс замирлери хусусында сёз юрютиле. Келишлернен чекильгенлери косьтериле. Ялыбою шивесиле «мен» ерине «бен» къулланыла. Ве бу сонъкисине меракълы анълатма да бериле, яни «базы татарлар бен ерине мен дейлер» - дениле. (Бен-беним-бана-бени-бенимлен-беним ичюн; Бизлер-бизлернинъ-бизлерге-бизлерни -бизлерлен-биз-лер ичюн).

Сайыларнынъ (числительные) эки чешити анълатыла: микъдар ве сыра сайылары. Микъдар сайылары «он»гъаджек сайыла, сонъра онарлама-ларнен «юз»геджек, юзерлемелернен «бинъ»геджек ве бинъерлемелернен «миллион»гъаджек сайыла. Сыра сайылары исе «сифтеки»ден башлап атла-яракъ «йигирминджи»геджек косьтериле.

Фииллернинъ (глаголы) шимдики, кечкен ве келеджек заманлары насыл япылгъанлары анълатыла ве сыфатфиилерден (причастия) «олдукъта» (будучи, быть) шеклинде бир мисаль кетириле.

Лугъатнынъ 1100 келимелик теркибинде лакъырдыда къулланылгъан энъ адий ве энъ керекли сёзлер булунмакъта. Ама бир сыра сёзлернинъ манала-ры сенелер девамында трансформация олгъаны, денъишкенини косьтермек ичюн баягъы мисаллер булунмакъта.

«Аралыкъ» (16 с.) келимесини алайыкъ. Лугъатта бу сёз «улица» оларакъ терджиме этиле. Айны манада бу сёз эм А. Ч. Къырым-Ховаджа [21, с. 52], эм де Л. Будаговнынъ [6, с. 22] лугъатларында кечмекте. Бугуньде исе «улица» - сокъакъ, «аралыкъ» исе - «переулок» манасында къулланылмакъта. Лякин 1920-нджи сенелерде де «аралыкъ»ны «переулок» манасында къулланылма-сыны коремиз. Меселя, Джемиль Сейдаметнинъ икяелеринден бирисининъ серлевхасы «Хаммам аралыгъы»дыр /1928/ («Банный переулок»).

«Зифт» (14 с.) сёзю лугъатта «смола» манасында косьтериле. Бугуньде «зифт»ни «асфальт» манасында къулланамыз. «Смола» келимеси исе, энъ эски лугъатымыз олгъан «Кодекс Куманикус»та (1292 сенеси) «самала» шеклинде берильмекте, яни «асфальт» ве «смола»ны айырмакъ ичюн эски къырымтатар лугъатларында керекли келимелер булунмакъта.

«Тавчыкъ» (13 с.) келимеси лугъатта «роща»ны анълатмакъта. Ола би-лир, ама А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ 1850 сенеси нешир этильген лугъатын-да «роща»нынъ къырымтатарджасы «мешелик» оларакъ, «парк» келимеси

исе - «месире» оларакъ берильмекте [21, с. 59]. Яни, ачыкъ корьгенимиз киби, базыда заман кечтикче, къырымтатарджанынъ асыл сёзлери унутылып оларнынъ ерине я догърудан-догъру русчадан алынма сёзлер къулланыла, я да уйдурмаларгъа ёл бериле.

«Сельби» (6 с.). Бу сёз лугъатта «кипарис» сыфатында берильмекте. Ойса, П. И. Кёппеннинъ 1833 сенеси тертип эткен лугъатында «кипарис»нинъ къырымтатарджасы «Истанбул сельбиси» киби косьтериле. Айны лугъатта «кийик сельби»нинъ русчасы - «осина» киби бериле. Земаневий лугъатла-рымызда «сельби»ни «тополь» оларакъ алалар [30, с. 264].

«Топлу ине» (1 с.). Бу келиме лугъатта «булавка» манасында алынгъан. Айны сёз, айны манада 1868 сенеси нешир этильген В.Х. Кондаракининъ къырымтатарджа лугъатында да берильмекте [18, с. 8]. Земаневий лугъат-ларымызда исе, «булавка» - «топузлы ине» («топузбаш ине») киби алынгъан [30, с. 110; 24, с. 39]. Аслында топузлы ине (юварлакъ башлы ине) тикиджиликте чокъусы коклемек ичюн къулланылмакъта. Къырымтатарджанынъ «ине»лери сырасында «зинет инеси» - 'брошь' [22, с. 85], «чу-валдуз» - чувал тикмек ичюн къулланылгъан ине («Кодекс Куманикус») кибилери де булунмакъталар.

«Санчкъы» (2 с.) - столовая вилка. Бу сёз айны шекильде Осман За-атовнынъ 1906 сенеси нешир этильген лугъатында да булунмакъта [14, с. 14]. Ама В. Х. Кондаракининъ лугъатында «столовая вилка» эки тюрлю келименен - «санчкъы» ве «перун» сёзлеринен алынгъандыр [18, с. 10].

«Чапчакъ», «мети» (1 с.) - экиси де «бочка»нынъ къырымтатарджагъа терджимесидир. «Мети» келимеси тюркче лугъатларда да булунмакъта [29, с. 3175]. В. Х. Кондаракининъ лугъатында «бочка» - «фучу» (фучы) ве «варели» оларакъ алынгъандыр [18, с. 12]. Корьгенимиз киби, къырым-татарджада «бочка»ны анълаткъан дёрт чешит келиме бардыр.

«Фуртна», «боран» (2. с.) - экиси де «буря»ны анълата. («Рузгяр», «ель» - ветер). Аслында чешит еллернинъ адлары синчикленип берильге-нини П. И. Кёппенинъ лугъатында растлаймыз. 1833 сенеси Къызылташ ве Гурзуф сакинлерининъ ярдымынен о, еллернинъ къырымтатарджа бой-ле адларыны язгъан: «Куньдогъуш» - 'восточный ветер'; «Пориаз» - 'северо-восточный ветер'; «Йылдыз» («Сырт») - 'северный ветер'; «Къа-раиль» («Къараель») - северный ветер; Баты - 'западный ветер'; Ладоз

- 'юго-западный ветер'; Къыбла - 'южный ветер'; Кешлеме - 'юго-восточный ветер'.

«Силя» - оружие. Лугъатта силянынъ чокълугъы ве чешитлигини анъ-латмакъ ичюн «силя-савут» ибареси къулланыла (10 с.). Силя сырасында сачма - 'дробь ' (3 с.), барут (барот) - 'порох' (10 с.), мылтыкъ (къуршун)

- 'пуля ' (12 с.) киби келимелер растланмакъта. («Милтикъ» келимеси бу-гуньде озьбекчеде «тюфек» манасында ишлетильмекте) [27, с. 464].

«Чичек иллети» - оспа (10 с.). Аслында чешит хасталыкъларгъа «ил-лет» демек башкъа лугъатларда да растлана. Меселя, Осман Заатовнынъ лугъатында фесфесе (весфесе) иллети - 'меланхолия' [14, с. 49], къадын иллети - 'истерика '[14, с. 38], къызамукъ иллети - 'кора '[14, с. 43]. «Ил-лет» келимеси хасталыкъ манасында заманымызда да чокъ фааль суретте къулланылмакъта ве бир сыра терминлерни яратмакъ, махсус саадаки лек-сиканы зенгинлештирмек ичюн ишлетильмекте. Меселя, Мустафа Люма-новнынъ тыббиетке аит лугъатында «остеодисплазия» хасталыгъынынъ къырымтатарджасы «кемикиллет» оларакъ берильмекте [23, с. 291].

«Къыскъачыкъ кетен» - радуга (12 с.). Бу ибаре айны шекильде ве айны манада О. Заатовнынъ лугъатында да растланмакъта [14, с. 79]. Ама П. И. Кёппеннинъ лугъатында (1833 сенеси) «радуга» - «аллакъушакъ» ве «ягъмуркъушакъ» оларакъ алынгъандыр. В. Х. Кондаракининъ лугъатында (1868 с.) «Хуртхаджа кетен джайгъан» киби берильмекте [18, с. 2]. 1692 сенеси Николас Витсен бу сёзни Къырымда агъыздан «къуш/а/тан» (къушатмакъ, чевреге алмакъ) шеклинде язып алгъан [7, с. 724] Белли ол-гъаны киби, бугуньде «радуга» - «кок къушагъы» шеклинде къулланыл-макъта.

Лугъатнынъ лексиконыны тарагъанда, базы келимелернинъ меракъ-лы шекиллери де корюнмекте. Усьттен бакъкъанда, таныш сёзлер олса да, ильги чекиджи къошмаларнен яхут тек башына белли олгъан сарих (конкрет) маналар ташымакъталар. Шулардан бойле сыраны косьтере би-лемиз: давакесен - 'судья' (15 с.), къышлыкътараф - 'север '(15 с.), тер-зикъары - 'швея' (17 с.), сакъызчамур - 'глина' (3. С.), гумердеме - 'рёв' (12 с.), тапкъыр - 'подруга' (11 с.).

С. М. Танъатар (1849 - 1917), Р. А. Прендель (1851 - 1904), ве А. Л. Бертье-Делегард (1842 - 1920) тизген ишбу лугъат 110 сене эвель Къырымгъа кельген турист ве мусафирлернинъ алларыны енгиллештир-мек ве ерли аяткъа, дурумгъа якъынлашмалары ве уймалары ичюн тертип этильсе де, къырымтатарджанынъ о заманки джанлы тилини бир чокъ ин-джеликлеринен ифаделемекте. Кирилл харфлери о девирде къырымтатар тилининъ фонетик хусусиетлерини акс этмек ичюн даа кереги киби иш-ленмегени себебинден лугъаттаки бир чокъ сёзлер бугуньки кириллдже языдан айрылмакъталар. Ама лексик теркип ве келимелернинъ семанти-касы (маналары) заманына коре ишлетильмекте.

Къырымтатар миллетине менсюп олмай тура, тертип этиджилер ишине гонъюль сыджакълыгъы иле янашып къыйметли лингвистик бир ишнинъ сонъуна чыкъмасы ичюн самимий ве джиддий огърашкъанлары корюнмекте. Мезкюр чалышмагъа къыймет кесерек демек мумкюн ки, къырымтатарджанынъ ишбу лугъаты да лексикографиямызнынъ тарихине кирип, бугуньде де озь эмиетини джоймагъандыр.

ОСМАН ЗААТОВНЫНЪ (1875 - 1920) РУСЧА - КЪЫРЫМТАТАРДЖА ЛУГЪАТЫ Янъылмасакъ, Къырымда къырымтатарджа нешир этильген лугъатлар-нынъ биринджиси Осман Заатовнынъ «Полный русско-татарский словарь крымско-татарского наречия» адлы чалышмасыдыр [14]. Бундан эвель не-шир этильген бир сыра лугъатларнынъ эпси я Санкт-Петербургда, я Къазан-да, я Одессада, я да Николаевде чыкъарылгъан эдилер. О. Заатовнынъ лугъ-аты исе, 1906 сенеси Акъмесджитте агъа-къардаш Я. ве М. Нутислернинъ матбаасында 120 саифе аджиминде басылды. Эм китапнынъ баш саифесинде энъ юкъарыдаки сатырда буюк харфлернен «Первое издание в Крыму» дее язылгъаны, фикримизнинъ пекитильмесине ярдымджы ола биле.

Халкъымызнынъ бильгинлери, ве эсасен филологларымызнынъ, тилле-ринде ады юрьген оджамыз Осман Заатовнынъ биографиясына даир пек аз малюмат булунмакъта. Догъумы ве вефаты хусусында биле академик А. Н. Кононовнынъ инкъиляптан эвельки тюркшынасларнынъ биобиблиогра-фик лугъатында бу меселеде тек эки суаль ишарети турмакъта, яни не догъу-мы, не вефатынынъ йыллары ве ери белли дегиль киби. Бу ерде Осман Заатов ялынъыз къырымтатары олгъаны ве XX асырнынъ башында Акъмесджиттеки рус-татар «Министерская школа»да оджалыгъы ве эки китапнынъ муэллифлиги хусусында хабер берилип, нешир этильген китаплары анъылмакъта [19, с. 95].

Бунъа къошма оларакъ, сонъ сенелер ичинде япылгъан Диляра Ильяс-къызы Абибуллаеванынъ XIX асырнынъ сонъу ве XX асырнынъ башындаки Къырым окъув юртларынен багълы диссертацион араштырмаларында бешйыллыкъ окъув муддети олгъан СТУШнынъ (Симферопольская Татарская Учительская Школа) XIX асырнынъ сонъларындаки окъуйыджылары огренильгенде, ара-ларында Осман Заатовнынъ ады да корюнгенини къайд этмелимиз [2]. Буны тасдыкълайыджы хаберлер де куньделик матбуатымызда ер алмакъталар [1]. Муэллифнинъ терджиме-и-алына аит матбаа юзюни корьген энъ сонъки ма-люматларда бу меселе даа тафсилятлыджа айдынланып, Осман Заатов 1895 сенеси СТУШнынъ азырлама сынфынынъ учюнджи болюгине кирип, 1902 се-неси СТУШнынъ толу курсуны битиргени, архив материалларына эсаслана-ракъ, тасдикъ этильмекте. Ве бундан гъайры, Осман Заатов тамам шу сенеден итибарен, яни 1902 сенесинден, Акъмесджиттеки рус-татар «Министерская Школа»да чалышмагъа башлагъаны да белли ола [3].

СТУШта окъугъан вакъытта, Осман Заатовнынъ энъ урьметли ве севимли оджасы Къаиредеки мешхур «Аль-Азхар» университетини битирген Исмаил Леманов олгъанына айрыджа дикъкъат этмели. Нешир этильген лугъаты-нынъ усть къапагъы алтындаки баш саифеде: «Глубокоуважаемому учителю Исмаил эфенди Леманову. С уважением посвящает Осман Заатов» язысы бу-нынъ энъ ачыкъ делилидир.

Лугъат джылтынынъ аркъа къапагъындаки язы исе, Осман Заатов кита-

быны озь парасына чыкъаргъаны ве Акъмесджитте Кладбищенская сокъагъ-ында яшагъаныны косьтермекте: «Склад издания у автора-издателя О. За-атова. Симферополь, Кладбищенская». О. Заатовнынъ Акъмесджитте там бу адресте яшагъаны акъкъында даа бир малюмат булунмакъта. «Терджиман»да лугъат чыкъкъаны иле багълы хаберде муэллифнинъ яшагъан ери де косьте-рильмекте: «Адрес: Симферополь, ул. Кладбищенская, О. Заатову» [10].

Бугуньде къолумызда олгъан малюматларгъа коре, Осман Заатовнынъ ады матбуатымызда сонъ дефа 1915 сенеси кече. Бу да онынъ Багъчасарайда Рефат мырза Гаспринский тарафындан нешир этильген «Краткий практический учебник татарского языка. (Крымское наречие). Этимология. Составил Осман Заатов - преподаватель Симферопольской Русско-Татарской Министерской Школы» адлы дерслигинен багълыдыр. Эм бу китапнынъ джылты узеринде, энъ юкъарыда, «Издание Умера Терлекчи» дее язылгъаны - «не-ширнинъ маддий тарафыны котерген шахс» киби анъламалыдыр. Билял Тер-лекчининъ лугъаты иле багълы парчамызда Осман Заатов Умер Терлекчи-нинъ дайысы олгъаныны анъгъан эдик [5].

1917 - 1920 сенелери ичинде чыкъкъан, ве бугуньде сакъланып къалгъан нусхалары итибарен, къырымтатар матбуаты баягъы дикъкъатлы огренильсе де, арада Осман Заатовнынъ ады растланмай. «Терджиман» иле багълы не-шир этильген конспектлер исе, тек 1883 - 1914 сенелерине аиттир [16]. 1915, 1916, 1917 ве 1918 сенелери чыкъкъан номерлери гузель огренильмегенле-рини (!) де къайд этмели. Шунынъ ичюн 45 яшында кечинген Осман Заатовнынъ сонъ беш йыллыкъ омрю аля даа къаранлыкъта къалмакъта...

Ама Осман Заатов иджат тарафындан чокъ фааль бир киши экенинден, бир сыра газета ве журналларда чешит язылары басылгъаны да беллидир. Бу хусуста Эшреф Шемьи-заде бойле къайд эткен эди: «Белли зиялылары-мыздан 1906 сенеси басылып чыкъкъан «Толу русча-татарджа лугъат»нынъ тюзювджиси, А. С. Пушкиннинъ «Кучюк трагедиялары»нынъ терджимед-жиси Осман Заатов 1906 сенеси Абдулла Токъайнен Уральскте чокъ керелер корюше, достлаша, озю де «Эль-аср-уль джедит» журналында сиясий, публи-цистик ве тарихий макъалелернен иштирак эте» [32].

Эшреф Шемьи-заденинъ чокъ къыйметли бу малюматына даа къошмалы ки, Осман Заатов ялынъыз пьеса терджимеджиси олмайып, кенди де гъает истидатлы бир актёр сыфатында XIX асырнынъ сонъларында Багъчасарайда ерли генчлер тарафындан ойналгъан спектакллерде иштирак эте. 1899 сенеси Исмаил Лютфи Умеров тарафындан несрий оларакъ чеврильген ве сонъра ойналгъан А. С. Пушкиннинъ «Саран пехливан» («Скупой рыцарь») пьесасыны Осман Заатов 1901 сенеси шиирий оларакъ терджиме этип, айры китапче шеклинде чыкъара [17].

Оджалыгъындан гъайры, ичтимаий ишлерде де фааль иштирак эткен О. Заатов, баягъы нетиджелерге муваффакъ ола. Исмаил-мырза Муфти-за-

денинъ башлыгъында булунгъан Къырым джемиет-и-хайриесининъ азасы сыфатында мухтаджларгъа, хасталаргъа ярдым, джами ве копрюлернинъ та-мирлери ве атта янъы мектеплер къуруджылыкъларынынъ тешкилий месе-лелеринде иштирак эте. Ишбу Хайрие фондунынъ 1906 сенеси 23 марттаки К-нджы топлашувында Бектемир-мырза Абдураманчиков, Сулейман-мырза Къырымтаев ве Адиль-мырза Къараманов иле бирликте ревизион комиссия-сынынъ азасы оларакъ сайлана [2].

1904 сенеси «Терджиман»да басылгъан мектюбинде хайрие ишине кениш джемаатчылыкъны ве кендисининъ меслекдешлерини джельп этмеге тырыш-къаныны коремиз. И. Гаспринскийнинъ изаатынен басылгъан бу мектюп, Осман Заатовнынъ биографиясыны, характерини бол-бол айдынлатмакъта: «Редакция-мызгъа ёллагъан мектюбинде Осман Заатов оджамыз кендисининъ меслекдеш-лерине мураджаат этерек, оджа вазифесининъ муимлиги, эмиети ве джемаат арасында насыл роль ойная биледжеги акъкъында сёз юрютерек, бойле дей: «Оджанынъ маневий ве ахлякъий борджу ялынъыз окъув юртунда талебелернен куньде белли бир саатлер кечирмектен ибарет олмайып, бир зиялы сыфатында ве илери бир шахс оларакъ, эм талебе, эм де эбевейнлерининъ (ана-бабаларынынъ) арасына файдалы бильги ве дурюстлик кетирмектен ибареттир. Меселя, бизим Къырымдаки оджаларымыз джемиет-и-хайриелерининъ файдалары хусусында халкъкъа анълатмалылар. Ама бу ишни амельге кечирмек ичюн, олар башта кен-дилери халкънынъ яшайышынен, дурумынен меракъланмалы. Шойле ки, бир къач сенеден берли Къырым мусульманларынынъ джемиет-и-хайриелери яша-макътадыр. Буларнынъ макъсадлары ве истеклери хош корюнишли олдугъына бакъмадан, ишлери кереги киби юрюшмей. Мен бу джемиетнинъ 1902 сенесине аит эсабатынен меракъландым. Джемиет азалары джедвелинде оджаларымыз-дан ялынъыз бир къачы корюнмекте. Къалгъанларынынъ Джемиетке, хайрие ишлерине меракълары ёкъ. Биз исе, 40 кишиге якъынмыз ве эр биримиз джемаат ишлерине къошулып баягъы файдалы шейлер япкъанымыздан гъайры, хайрие ишлерине башкъаларыны да джельп этмеге мумкюн эдик. «Халкъ оджасы» ады-ны акъламалымыз. Дигер такъдирде, башкъа миллетлернинъ оджалары огюнде юзюмиз къызарыр - дейим». (Русчадан терджиме - И.К.) [11].

Чалышкъан ерининъ иш джиддиетини, динамикасыны, кенишлигини гу-зель анълагъан генч оджа Осман Заатов, талебелерининъ ана-бабаларынен сыкъча мунасебетлерге кирип, дюнья корюшлери ве анълайышларына терен тесирлер быракъмакъта. Шунъа бара ки, кереги такъдирде, дин дерслери-нинъ кечирильмесини де усьтюне алып, мектеп ве мектеплилернинъ окъума ве чалышма сыфатыны янъы басамакъларгъа котере. «Терджиман»да Осман Заатов акъкъында басылгъан парчалардан биринде онынъ «школа» даки иши бойле айдынлатыла: «Газетимизге Акъмесджиттен кельген хаберге коре, бу сене ерли «Начально-Министерское Татарское Училище»ге 30 талебе окъ-умагъа кирген. Ама бир къач сене эввель 13-14 баладан зияде кирмей эди.

Бу муваффакъиетни Осман Заатовнынъ оджалыгъынен багълайлар. Ишбу мектепке онынъ тайин этильмесинен, ерли халкънынъ мектепке лякъайд бакъышлары кенар этильди ве русча окъувгъа меракъ догъурылды. Халкъ-нен чалышмакънынъ усулларыны келиштиргенинден гъайры, незакетли ве интизамлы оджа дин дерслерини де усьтюне аларакъ, окъув меселесини ёлу-на къойгъанынен, ана-бабаларнынъ эм кендисине, эм де мектепке айрыджа дикъкъаты ве урьметини къазанды». (Русчадан терджиме - И. К.) [9].

Осман Заатовнынъ маариф ишлеринде фааллиги хусусында (бугуньде С.-Петербург ве Къырым архивлеринде сийректен-сийрек номерлери сакъ-лангъан) «Ветан хадими» газетасы да меракълы малюмат бермекте. 1906 сенеси басылгъан хаберлеринден биринде бойле язылмакъта: «Багъчасарай шеэр муаллимлеринден бир хэйет тешкиль олунып, бу хэйет шехэр мекте-плеричюн бир програм тертип идуп, бу мектеплерин исляхына (эйилешти-рильмесине) гъайрет идеджеги... корюльди. Хэйете ашагъыдаки затлар сай-ланмыштыр: Исмаил Леманов, Осман Заатов, Джелял Меинов, Мамут Рефат, Хусню эфенди ве Хафуз Али» [4].

Осман Заатов кенди лугъатыны битирип даа бир къач айлар «тарагъан» сонъ, 1905 сенеси апрель 26-да кириш сёзюни де тамамлап, эльязмасынынъ бир нусхасыны Санкт Петербургдаки цензура комитетине кондере. Дигер нус-хасыны исе, Исмаил бей Гаспринскийнинъ къолуна теслим эте. Гаспринский лугъатнынъ эльязмасыле таныштыгъы эснада, дигер нусхасы яваш-яваш цензура комитетининъ кабинетлеринде долаштырыла. Анълагъанымызгъа коре, муим бир мемурнынъ къолундан кечип, мусбет къыймет кесильгенинен, бу хабер Багъчасарайда алынып 1905 сенесининъ июль 1-де «Терджиман»нынъ саифелерине тёкюле. Баш цензорнынъ мухюри исе, китапта косьтерильгени киби, тек 1905 сенесининъ июль 21-де урула, яни газетада «китапнынъ не-шрине изин алынды» дее хабер этильген сонъ.

Гаспринский, лугъатнынъ эльязмасы иле тафсилятлыджа танышмагъа арекетте булунып, тертип этиджиге гъает файдалы тевсиелер бергенини де коремиз: «Татарское Министерское Училище»сининъ оджасы Осман За-атов кенди тизген русча-татарджа лугъатынынъ нешрине изин алгъанындан, ишбу чалышма якъын арада матбаа юзюни кореджектир. Лугъат муэллиф-нинъ бойле ишлерде ильк теджрибеси олып, кенди ватандашларынынъ рус-ча огренмелерине къолайлыкъ догъурмагъа макъсат эдингендир. Лугъатта сыкъча къулланылгъан 15.000 (он беш бинъ!) сёз булунмакъта. Сёзлернинъ къырымджагъа терджимелери япылгъан ки, эр кеске анълашылсын - дее. Руслар да (къырымтатарджа сёзлернинъ сырасынен) файдаланмасына имкян булмасы ичюн, къырымтатар сёзлери кирил харфлерине уйдурылып языл-гъандыр. Лугъатнынъ эльязмасынен танышмагъа имкянымыз булунгъан эди. (Русчадан къырымтатарджагъа) терджимелери кяфи дереджедедир. Онынъ ичюн (окъуйыджыларгъа) таркъатылмасында муваффакъиет кореджеги та-

бийдир. Эбет, биринджи нешринде етиштирильмеси къыйын олур, лякин экинджи нешринде рус сёзлери узеринде ургъу къоюлып, (къырымтатарджа) келимелери кирил харфлеринден гъайры, кенди уруфаты иле де язылса, даа гузель оладжагъы шубесиздир. (Русчадан терджиме - И. К.) [12].

Макъале басылгъан сонъ, Осман Заатов бир чаре тапып Гаспринскийнинъ тевсиелеринен файдаланмагъа имкян араштыра. Кендими, ёкъса бирэвлер-нинъ ярдымылеми, лугъаттаки русча лексикасына, эки эджалы ве эки эджа-дан зияде олгъан сёзлернинъ узерине ургъулар къоюла. Эм там бу шекильде нешир олуна. О заманнынъ къырымтатар эалисине бу сонъ дередже муим олгъан шей эди. Чюнки ургъусыз русча сёзлерни догъру теляффуз этмек чокъ кучь оладжагъы белли эди.

Осман Заатовнынъ лугъаты 1906 сенеси апрельнинъ 27-синде дюнья юзюни корьди. Бу акъта И. Гаспринский илян этерек, бойле язмакъта: «Енъи лугъат. Ишбу апрелин 27-синде шеэр Акъмесджитте муаллим Осман Заато-вын енъи лугъаты басылып чыкъмыштыр. Алмакъ истеен даветгирам ашагъ-ыдаки адрес муджиби мураджаат буюрсынлар. Джылты гузель оланнынъ фияты 1 рубле 25 капиктир...» [10].

Лугъатынынъ муваффакъиетинен рухлангъан О. Заатов 1907 сенеси январь 29-да Одессада булунгъан Окъув округынынъ «Попечительский Совет»ине риджанаме ёллай. Бу мектюпте кенди Лугъатынынъ С.-Петербург цензурасындан кечкени, «Терджиман»да мусбет такъриз басылгъаны ве ал-азырда Къырымда халкъ арасыда ве Земство мектеплеринде таркъалгъаны-ны хабер этип, Лугъатыны рус-татар «Министерская школа»ларында да фай-даланылмасынынъ тевсие этильмесини риджа эте [8, л. 3].

Ишбу мектюптен (риджанамеден) корюнгени киби, О. Заатовгъа Лугъатынынъ нешир этильмеси ичюн Къырымдаки «Губернское Земское Собрание»си 200 рубле малие айыргъан. Бу паранынъ кучюни косьтермек ичюн о заманнынъ ишчиси бир айда орта эсапнен 22-24 рубле мааш алгъа-ныны косьтермелимиз. Бу фактны акъылда тутмалы ки, ашагъыдаки олай бу-нынъ иле багълы олгъаныны да тюшюнемиз.

Мектюпни ве бераберликте ёлланылгъан Лугъатны алгъан ве танышкъан сонъ, «Попечительский Совет» такъриз берильмеси ичюн Акъмесджиттеки «Татарская учительская школа»нынъ инспекторы Х. Монастырлыгъа конде-ре. Учь айдан сонъ, яни 19 апрель 1907 сенеси, Х. Монастырлы кенди такъ-ризини басма машинкадан кечирип Одессагъа йибере. Бир тарафтан кунь-джюлиги ве экинджи тарафтан «инспектор»лыгъы туткъан Х. Монастырлы менфий ве тертип этиджини илимсизликте айыплайыджы такъриз яза. Такъ-ризнинъ буюк бир къысмы Лугъатнынъ адында «полный» («Полный русско-татарский словарь») сёзюне айрылып, русча бир чокъ сёзлер къачырылгъа-ныны анълатмагъа огъраша ве базы, онынъ фикрине коре, терджимелер там догъру олмагъаныны анълата [8, лл. 4-18].

О. Заатовнынъ ишбу лугъаты 110 сенеден берли Русиенинъ меркезий ку-тюпханелеринде сакъланып кельмекте. Копиялары да меракълангъанлар-нынъ эллеринде ярым асырдан зияде юрюмекте. Ташкенттеки Низами адына пединститутнынъ къырымтатар болюги студентлерининъ чокъсунда фотоко-пиялары бар эди. Ама матбуатымызда лугъат акъкъында тафсилятлыджа бир парча корюнмеди. Ялынъыз бир къач сене эвель филология фенлери нам-зети Нарие Сейдаметованынъ бу акъта меракълы макъалеси басылгъандыр. Макъаледе эсасен лугъатта къулланылгъан, лякин бугуньде ишлетильмеген бир сыра сёзлер косьтерилип, -лыкъ, -чы киби сёз япыджы аффикслеринен, сёз къошулмасынен ве сёз къошулувы + аффиксациянен мейдангъа кельген лексика айдынлатылып, лугъат ишлемелеринен багълы муим назарий месе-лелер къоюлмакъта [25, с. 19-21].

Осман Заатовнынъ лугъатында эки сютунлы эр бир саифесинде 96 сёз бу-лунгъаныны козь огюне алып сайсакъ, 120 саифесинде (эки саифелик кириш сёзю де бу сайыгъа кире) ашагъы-юкъары 11.000 (он бир бинъ) келиме булун-гъаныны коремиз. Буларнынъ бутюнчигини джедвелле (линейка иле), яни бир сёз къачырмадан, бакъып чыкъып, келимелернинъ талилине кенишче имкян яратмакъ ичюн, оларны айры-айры гурухларгъа (группаларгъа) больдик.

О. Заатов русча сёзлерге къырымтатарджа терджимелер араштырыркен, бир чокъ оригиналь сёзлер ве сыраларнен озьгюн сёз япыджы аффикслер къулланмакъта. Эбет, базы сёзлернинъ япылувыны табий яхут суний олгъа-ныны исбат этмек ичюн о вакъытнынъ язылы ве матбу метинлери етишмей. Ве лякин айры вакъытларда терджиме сёзлери гъает уйгъун оларакъ япылгъа-ныны корьмектемиз. Ама бунъа ашагъыдаки фактны да къошмалы. «Терджи-ман» (1883-1918) газетасынынъ 1914 сенесинеджек, яни Гаспринскийнинъ вефатынаджек, араб язысындаки къысмыны, о вакъытларда чыкъарылгъан дигер матбуат ве китапларны сенелердже огренип конспектлерини япаркен, чокъ дефалар озьгюн сёзлер ве ибарелерге огърагъан эдик: имтихан тут-макъ - 'держать экзамен'; атсыз араба - 'автомобиль'; музыка меджлиси

- 'концерт' ве иляхри.

О. Заатов бойле алларда келиме келиштирмектен гъайры, къырымтатар тилиндеки чешит сёз япыджы аффикслеринен олдукъча файдаланмакъта. Меселя, -вукъ аффиксинен сызгъыравукъ - 'свисток' (87 с.); хырылдавукъ

- 'храпун' (93 с.); бузлавукъ - 'сосулька' (93 с.). -Лав аффиксинен баскъалав

- 'штурм' (117 с.). -Лик/, -люк/, -лыкъ/, -лакъ/аффикслеринен эскерменлик -'приметливость' (75 с.); юзьлюк - 'маска'(46 с.); къоркъулыкъ - 'чучело' (115 с.); джырлакъ - 'хор' (111 с.). -Къал аффиксинен туткъал - 'клей' (40 с.) ве бу киби чокъ дигер келимелер ясамакъта.

Базыда атта эки сёз япыджы аффиксни бирден къошып, сёзнинъ янъы манасыны мейдангъа кетире. Меселя, -чан ве -лыкъ аффикслеринен сырчан-лыкъ - 'скрытность' (89 с.) сёзю яратыла.

Исм-и-джынс ве фиильни къошып янъы мана ташыгъан сёзлер яраткъаны-ны да коремиз: ичбозар - 'ехидный '(28 с.); фитнебуландыран - 'возмутитель' (15 с.); копексуваран - 'бродяга'(10 с.); эльджуван - 'рукомойник'(85 с.); иль-вансевен - 'франт' (110 с.); янкесиджи (джеп хырсызы) - 'мошенник', 'вор' (51 с.). Янъы маналы сёзлер яратмакъ ичюн базыда аксине япыла, яни исим сонъуна къошула: ачыкъавуз - 'зевака' (35 с.); беслихораз - 'каплун' (39 с.); идарекъандиль - 'ночник' (57 с.).

Айрыджа бойле мисаллерни де кетирмек мумкюн: ятакъперде - 'полог' (70 с.) «Кодекс Куманикус» лугъатында бу сёз кесеген (орундыкъ пердеси) оларакъ къайд этильмекте; кучюктуруп - 'редис'(79 с.).

Синоним сыралары. Русча сёзлерни ачыкъча ве тафсилятлыджа анъ-латмакъ макъсадынен, Осман Заатов базыда сыра иле къырымтатарджадаки манадаш сёзлерни (синонимлерни) де къулланмакъта: «лишний» - фазла, зи-яде, арткъач (47 с.); «связка» - багъ, топ, десте, демет (87 с.); «сердитый» - окели, хиддетли, ачувлы (88 с.); «скверный» - фена, котю, ярамай, ашагъы (89 с.); «снизу» - алттан, аша(гъы)дан, тюбден (91 с.); «нахал» - арсыз, хая-сыз, ярамаз (55 с.); «несчастье» - мусибет, беля, бахтсызлыкъ (57 с.); «сущность» - тюбю, темели, аслы (98 с.); «с тыла» - арттан, энседен, сырттан (97 с.); «спор» - къавгъа, дава, низа (94 с.); «способ» - чаре, алет, васта (94 с.) ве буларгъа бенъзерлер.

Осман Заатовнынъ лугъатында фарсиджеден алынма сёз япыджы аф-фикслернен мейдангъа кельген бир сыра сёзлер корюнмекте. Оларнынъ ба-зылары бугуньки тилимизде пек аз яхут ич де къулланылмай демек мумкюн. Меселя, «кеш» (каш) аффиксини алайыкъ. Бу аффикс фарсиджеде эсасен «че-кен», «чекиджи» манасына келе, меселя, «джефакеш» - джефа чекиджи, «дилькеш» - гонъюль чекиджи [13, с. 511]. Лугъатта бу аффикс иле «тюртме-кеш» (бодливый) келимеси берильмекте. Бу аффикс бугуньде озьбек тилинде чокъча ишлетиле (аробакаш /арабаджы/; арракаш (бычкъыджы); мехнаткаш (эмексевер). -Баз/-паз, -дар, -чан аффиксли сёзлер лугъатта, эбет, зиядеджедир. Меселя, хукъкъабаз /тюркчеде ёкъ, озьбекчеде айны/ [28, с. 714] 'балаганный шут'; сахрибаз /сихирбаз/ 'знахарь, колдун'; матрабаз - 'лабазник'; киндар -'злопамятный'; масрафчан - 'расточительный'.

Эски лугъатларымыз узеринде араштырмалар кечириркен, техника ве техникий алетлернинъ адлары аслында пек аз булунгъаныны коремиз. Бундан эвельки парчаларымызда мизан-уль-хава - 'барометр'; мизан-уль-харарет - 'термометр'; пусула /пусла/ - 'компас'; дюрбин - 'подзорная труба '; фенер - 'лампа'; теразе - 'весы' ве дигер келимелерни косьтерген эдик. Осман Заатовнынъ лугъатында хурдебин - 'микроскоп'; тулунба - 'помпа'; утю - 'утюг'; мизан алети - 'уровень'; пергель - 'циркуль' киби алетлер-нинъ адларыны растлаймыз. Меракълы шей, пусла алетининъ ады Осман За-атовда къыбланаме киби кечмекте.

Химиягъа аит несне ве химиявий мадделер: зырныкъ - 'кобальт' (Тюркче буюк лугъатта зырныкъ - мышьяк оларакъ бериле. Ама мышьяк къырымтатарджа - сычан оту киби белли ве тамам бойле де О. Заатовнынъ лугъатында кечмектедир); кендир ягъы - 'конопля'; хардал - 'горчица' (айны оларакъ А. Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатында кечмекте); къатран - 'дёготь '; лястик - 'каучук'; шап - 'квасцы'; экшилик - 'кислота'; чакъмакъ-таш - 'кремень'; сачкъыбрыз - 'купорос'; туткъал - 'клей'; бор - 'мел'; къалай - 'олово'; кукурт - 'сера'; мыйыкъмай - 'фабра'; сирке - 'уксус'; зифт - 'смола'; хакъыкъ (акъикъ) - 'сердолик'; кунесу - 'ртуть'; тремен-тин (теременти) - 'скипидар'.

Тыббий саа: табип (хэким) - 'доктор'; фесфесе /весфесе/ иллети - 'меланхолия'; къадын иллети - 'истерика'; сюэль (насыр) - 'мозоль'; балгъам

- 'мокрота'; оксюрик - 'кашель'; къызамукъ иллети - 'кора'; къаны чекиль-мек - 'коченеть'; къан алдырма - 'кровопускание'; нештер - 'ланцет' (А. Ч. Къырым-Ховаджада «нештер» келимеси - зенбур нештери /'осиное жало'/ киби де кечмекте); сегик - 'бородавка'; козьакъы - 'бельмо'; безлер джибе-рильмеси - 'вскрытие'; тавун вебасы - 'моровая язва'; пельтек - 'заика'; чыкърыкъ - 'икание'; шифа - 'излечение'; юмучыкъ - 'мор'; хаиз - 'месячник' (къадынларда); невазиле/невазиль/ (тумав) - 'насморк'; уюшмакълыкъ

- 'окостенелость'; тиш къармашылмасы /къамаштырмасы/ - 'оскомина'; богъаз къычкъындысы - 'перхота в горле' (в горле першит); исхал (исал) -'понос'; чыкъыкъ - 'свих'; бурьтюк - 'угорь'; инджемараз - 'чахотка'; оюз (уюз) дерди - 'шелудяк'.

Инсан анатомиясына аит лексика: ичек - 'кишка'; акъджигер - 'лёгкие'; азув тиш - 'клык'; сынарча (чёнати) пармакъ - 'мизинец'; синир - 'нерв'; та-лакъ - 'селезёнка'; янакъ кемичиги (ченге) - 'скула'; эмчек башы - 'сосок'.

Эв ве эв эшьялары: чаты - 'кровля'; чаты устасы - 'кровельщик'; раз-ап - 'стропило'; дивар диреги - 'пилястра'; тёшеме - 'пол'; аякъкъап софасы

- 'крыльцо'; козев - 'долото'; лескер - 'заступ'; къыни (хуню) - 'воронка'; тести (бардакъ) - 'кувшин'; гыржыва - 'кружева'; санчкъы - 'вилка' (столовая); мисвакъ - 'зубочистка'; къандиль донанмасы - 'иллюминация'; фычы (чапчакъ) - 'кадка'; къазма - 'кирка'; керпеден (кельпеден) - 'клещи'; ченгель (ыргъакъ) - 'крюк'; ченгельджи - 'крючник'; седжаде (халы) - 'ковёр'; чёмюч

- 'ковш'; кельбер - 'кочерга'; шерт - 'лента'; шертчи - 'ленточник'; сепет (зембиль) - 'лукошко'; чёкюч - 'молоток'; йиплик чыкърыгъы - 'мотушка'; леф (лиф) - 'мочалка'; эгев - 'напильник'; чыкърыкъ - 'обод'; къоркъулыкъ -'перила'; поруф - 'погреб'; ореке - 'прялка'; кергеф - 'пяльцы'; саат акъреби

- 'часовая стрелка'; челек - 'ушат'; маша - 'щипцы'.

Урба ве такъымлар: селямлыкъ урбасы - 'мундир'; токъа - 'пряжка'; урба этеги - 'шлейф'.

Инсан табиатына ве къылыкъларына аит лексика: хырчынлыкъ -

'кропотливость'; хоппа (оппа) - 'легкомысленный', 'хвастун'; усанычлы -'монотонный'; хакъкъындан келиджи - 'мститель'; къынайыджы - 'мучитель '; эхмалджы - 'нерадивый'; чолпа - 'неуклюжий'; менчлеме - 'присвоение '; хулюскъальблик - 'простосердечие'; ховарда - 'развратник'; пезевенк (пеземек) - 'рогоносец'; дираетли - 'смысленный' (смышлёный).

Табиат адиселери: тюшен (учан)сув - 'водопад'; янардагъ - 'вулкан'; толкъун (далгъа) - 'волна'; фуртна (боран) - 'буря ' (вьюга); кок къызармасы

- 'зарево'; кунь (ай) тутулмасы - 'затмение солнца' (луны); кунь батмасы

- 'закат'; къырав - 'иней'; къуйрукълы йылдыз - 'комета'; къар бораны -'метель'.

Осюмликлер: зенджефиль - 'имбирь'; хинд къамушы - 'бамбук'; эшек бакъласы - 'боб'; пейгъамбер чичеги - 'василёк'; къаранфиль - 'гвоздика'; талтерек - 'ива'; багъча джилиги - 'клубника'; къыджыткъан - 'крапива'; хиде диреги - 'липа' (П.И. Кёппенинъ лугъатында липа - юкеагъач оларакъ берильмекте); тременти агъачы - 'лиственница'; бадем - 'миндаль'; бу-рюльген - 'малина'; хаш-хаш - 'мак'; пейгъамбер дюгмеси - 'ландыш '; усь-кюли - 'лён'; замбакъ - 'лилия'; дефине агъачы - 'лавр'; сув чичеги (хампа)

- 'лопух'; ёсун - 'мох'; нане - 'мята'; къавакъ агъачы - 'осина' (бу сонъкиси П. И. Кёппенде левка ве кийик сельби адларынен берильмекте); къара къавакъ -' осокорь' (П. И. Кёппенде осокорь - аджирекагъач киби алынгъан); шакъайыкъ - 'пион'; пападья - 'ромашка'; эрылгъан - 'сирень'; мелевше -'фиалка'; чёль емиши - 'ягода'.

Ичтимаий саагъа аит лексика: абулкат - 'адвокат'; киббар халкъ -'аристократия'; сакъаджы - 'водовоз'; далыджы - 'водолаз'; пич бала -'незаконнорожденный ребёнок'; кяхья - 'домоправитель'; ямакъ - 'подручник '.

Айванат: самсар (сансар)- 'белка'; ерджумран- 'крот'; сыджавул- 'крыса'; къашкъыр - 'волк'; къурбагъа - 'жаба'; къараджа - 'изюбр'; бие - 'кобыла '; тимсах - 'крокодил'; нанай (шамек) - 'обезьяна'; беяз тильки - 'песец'; кийик эчки - 'серна'; дагъ сычаны - 'сурок'; аждерха йыланы - 'удав'.

Балыкълар: балина балыгъы - 'кит' (П. И. Кёппеннинъ лугъатында кит

- адабалыкъ оларакъ, А. Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатында исе, кит -къадыргъа адынен берильмекте); татлысув балыгъы - 'лещ' (бу сонъкисини «денъиз балыгъы дегиль» деп анъламалы, чюнки татлысув балыгъы адынен бир къач тюрлю балыкъларнынъ адлары кечмекте. Меселя, «налим»те де татлысув балыгъы денильмекте, ойса налим къырымтатарджасында «яйын балыгъы»дыр) [31]; мерсин балыгъы - 'осётр'; мыйыкъбалыкъ - 'сом'; тур-на балыгъы - 'щука'; къылыч балыгъы - 'пиларыба'.

Къушлар: чавке - 'галка'; турна - 'журавль'; канарья къушу - 'канарейка '; чайлакъ - 'коршун'; акъкъу - 'лебедь'; торгъай - 'воробей'; чо-чами торгъай - 'жаворонок'; къара тавукъ - 'дрозд'; савускъан - 'соро-

ка'; деве къушу - 'страус'; саз къушу - 'цапля'; акъбаба къушу - 'ястреб'. (А. Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъатында /1850/ ястреб - къыргъый оларакъ берильмекте. Ве бугуньде тилимизде айны сёз къулланылмакъта).

Ашерат: къара къонъуз - 'жук'; къандалай - 'клоп'; сюйрюсенек (сюй-рюсинек) - 'комар'; якъы боджеги - 'мошка'; акъреп - 'скорпион'; сыгъыр синеги - 'слепень'; къырмызы боджек - 'червец'; йипек къурту - 'шелковичный червь'.

Агъзавий шекиллерни акс эткен сёзлер: кульгюлишли (кульгюли); ша-шыланаджакъ (шашыладжакъ); шаркъададжы (шакъаджы); тёгереклейн; чеврелеп; козь къырпмакъ (къыпмакъ).

Чешит сааларгъа аит лексика: сарп (тик) ер - 'крутизна'; девширмек -'кувыркать'; тюфек тапанджасы - 'курок'; матрабаз - 'лабазник'; дюзем вермек - 'ладить отношения'; бир дирекли геми - 'одномачтовый корабль'; дирекчи - гемилерде дирекке чыкъып козьджюлик япкъан кимсе; хафие - 'лазутчик'; дадлылыкъ - 'лакомство'; шехрие - 'лапша'; пычакъ юзю - 'лезвие'; джедвель - 'линейка'; басма язы - 'литография'; сальте (тек) - 'лишь'; татыл къашычыгъы - 'чайная ложечка' (бу ерде татыл сёзю тат /дат/

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- 'вкус' сёзюнден келип чыкъа, бугуньде къаве къашыгъы деймиз); эмниет сандыгъы - 'ломбард'; сынъыр кесмек - 'межевать'; къаш къарарма - 'мерцание' (вечереет, смеркается); имам дефтери - 'метрика'; ильм-и-маден

- 'минералогия'; кесрет - 'множество'; арман чекмек (дёгмек) - 'молоть'; аллелем (бельки) - 'наверное '; чалкъасына (аркъасына) - 'навзничь'; сыкъы-сыкъына - 'накрепко'; хам (чий) - 'незрелый'; балта тюйтеси - 'обух'; тютселемек - 'окуривать'; къаснакъ - 'омут'; талаш ёнгъасы - 'опилки'; хурдахаш - 'обломок'; гъафлет - 'оплошность', 'опрометчивость'; ямакъ

- 'сказка'; фересте - 'таблица'; тебеш - 'телеграмма'; чархчы (торнад-жы) - 'токарь'; къав - 'трут'; косьтек - 'цепочка'; баят - 'черствый'; сач инеси - 'шпилька'; чакъыл - 'щебень'; къурабье фындыгъы - 'ящур' (?). Бу сонъкисини лугъатларда тасдыкъланмасыны буламадыкъ.

Корьгенимиз киби, Осман Заатовнынъ лугъатында булунгъан къырымтатарджа лексика, тилимизнинъ бир чокъ сааларына аит олып, бугуньде унутылгъан яхут белли олмагъан бир чокъ сёзлерни къаврамакъта, чокъ ме-ракълы инджеликлерини косьтермекте. Филолог алимлер ве тиль оджалары-мызнынъ чалышмаларында керекте къыяс ве ачыкъламалар ичюн де зенгин лексик менба олгъаны айдындыр.

Осман Заатов - оджа ве джемаат хадими сыфатында белли олгъанындан гъайры, къырымтатарджа язылгъан бир чокъ макъале ве бир къач китаплар-нынъ (шу джумледе дерслик, лугъат ве терджиме китапларынынъ) муэлли-фидир. Яни о, ана тилини гузель бильген ве оны озь ильмий ве методик ча-

лышмаларында кереги дереджеде ишлеткен эди. Дигер тарафтан, о, рус тили оджасы оларакъ сенелер девамында бу саада бильги ве теджрибе топлагъа-ныны да козь огюне алмалы.

О. Заатовнынъ лугъаты бугуньде къырымтатарджаны огренмек ве илери-летмек ичюн къулланылса да, аслында (о заманда) къырымтатарларынынъ русчаны огренмеси ичюн тертип этильгендир. Кириш сёзюнде озю язгъаны киби, «кенди ватандашларымнынъ риджасына бинаэн бойле лугъат тертиби-не бельсендим».

Русчанынъ айры келимелери ве оларнынъ чешит шекиллерини берип, къырымтатарджа терджимелерини де бу шекильде тизмек меджбуриетинде олып, тилимизнинъ чокътан-чокъ васталарындан ве лексик зенгинлигинден бол-бол файдалангъандыр. Лугъаткъа земаневий лексикологиянынъ назари-елери тарафындан бакъыладжакъ олса, эбет, энъ эвеля О. Заатовнынъ сёзя-пыджылыкъта эсасен морфологик усулыны къулланмасы ачыкъланмакъта.

Сонъуч. Корьгенимиз киби, эски лугъатларымыз тилимизнинъ бугуньде янъыдан джанланмасы, озюне кельмеси, осьмеси ве илерилеме ёлуна мин-меси эснасында гъает буюк ве эмиетли роль ойнамаларына икътидарлыдыр-лар. Буларнынъ муэллифлери-тертип этиджилерининъ чокъсу озь деврининъ белли инсанлары, илери бильгинлери олып сенелердже къырымтатар тили иле огърашып, заманына коре, оны ильмий джиэттен талиль этип, лексик байлыгъыны, хусусиетлерини ве чешит инджеликлерини, инкишаф мухтеме-лини, потенциалыны косьтере бильдилер.

Лугъатларда топланылгъан лексика, умумен алгъанда, озь эсасында ки-табий олып, язма менбалардан алынгъандыр. Ама арада бир чокъ агъыздан язылып алынгъан келиме ве ибарелер де бардыр. Бу сонъкилери лугъатлар-гъа кирген сонъ, кендисининъ язылы омрюни кечирмеге башлайлар.

П. И. Кёппеннинъ хаберине коре, 1833 сенеси джогърафиягъа, турмушкъа, багъчаджылыкъ, бостанджылыкъ, айванат ве балыкъларгъа аит лексиканы ялы бою койлеринден топлап айны эшья ве махлюкъатнынъ чешит койлер-де насыл адландырылгъаныны огрене ве дикъкъатнен дефтерине къайд эте. Эбет, бугуньде бу ве бойле къайдлар лисаниетимизнинъ алтын хазинесидир.

Фикримиздже, тилимизнинъ бинълердже сёзлерини къаврап алгъан ишбу лугъатларымызнынъ энъ эвеля тыпкъыбасымлары (факсимилелери) чыкъа-рылып, сонъра исе янъы неширлерини азырлап дюнья юзюне чыкъармалы. Чокъ къыйметли бу иш тилимизнинъ сакъланмасы, осьмеси ве джанлы лиса-ниетимизнинъ бель кемиги олгъан терминологик темелининъ пекитильмеси-не къыймети кесильмез бир иш олур эди.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Абдульваап Н. Акъмесджитте Къаябашында тарихий бир мектеп бинасы // Янъы дюнья. 2015. № 30. Октябрь 30.

2. Абибуллаева Д. И. Исмаил Муфтий-заде и Симферопольское благотворительное общество пособия бедным мусульманам Крыма // Голос Крыма. 2000. № 7 (326). 11 февраля.

3. Абибуллаева Д. И. Педагогическая деятельность выпускников СТУШ в начале XX века. Посвящается 140-летию открытия Симферопольской Татарской Учительской Школы // Культура народов Причерноморья. 2012. № 228. С. 19-22.

4. Айвазов А. С. Къырым хаберлери // Ветан хадими. 1906. № 24. Июнь 23.

5. Билял Терлекчининъ (1886 - 1965) лугъат чалышмалары // Янъы дюнья. 2014. № 47. Ноябрь 21.

6. Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. В 2-х томах. Том 1. Санкт-Петербург: Типография Императорской Академии Наук. 1869. 820 с.

7. Витсен Н. Северная и Восточная Тартария / Перевод с голландского В.Г. Трис-ман. Amsterdam: Pegasus. 2010. В 3-х томах. Том 1, 2. 1225 с.; Том 3. 579 с. (Книга подготовлена к изданию российскими и нидерландскими учеными. Научные руководители проекта: проф. Брюно Наарден /Амстердам/, проф. Н.М. Рогожин /Москва/, проф Н.П. Копанева /Санкт-Петербург/).

8. ГАОО (Государственный архив Одесской области). Ф. 42. Оп. 35. Ед. хр. 1259.

9. Гаспринский И. Акъмесджиттен бизге язалар // Терджиман. 1904. Ноябрь 19.

10. Гаспринский И. Енъи лугъат // Терджиман. 1906. Майыс 5.

11. Гаспринский И. Осман Заатовнынъ мектюби // Терджиман. 1904. Март 9.

12. Гаспринский И. Русско-Татарский Словарь // Терджиман. 1905. Июль 1.

13. Девеллиогълу Ф. Османлыджа-тюркче ансиклопедик люгъат. 11-нджи ба-скъы. Анкара: Айдын китабэви яйынлары. 1993. 1196 с.

14. Заатов О. Полный Русско-Татарский словарь крымско-татарского наречия. Составил преподаватель Симферопольской русско-татарской Министерской Школы Осман Заатов. Симферополь: Типография Бр. Я. и М. Нутис. 1906. 120 с.

15. Захаров П.П. Григорий Москвич - издатель, путешественник, организатор туризма. [Электронный ресурс]. Режим доступа: www.mountain.ru/artic1e/ artic1e_dis-p1ay1.php?artic1e_id=6565

16. Керим И.А. Гаспринскийнинъ «джанлы» тарихи. 1883-1914. Акъмесджит: Тарпан. 1999. 408 с.

17. Керимова С.А. Страницы истории крымскотатарского довоенного театра и драматургии. Симферополь: Доля. 2002. 192 с.

18. Кондараки В.Х. Самоучитель турко-татарского и ново-греческого языков или Руководство научиться без помощи учителя говорить по-гречески и по-татарски. Николаев: Типография управления николаевского порта Е.С. Павловского. 1868. 135 с.; Экинджи нешри: СПб., 1875.

19. Кононов А. Н. Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период. Москва: Наука. 1989. 301 с.

20. Краткий русско-татарский словарь. (Крымское наречие). Под редакцией Исмаил бек Гаспринского. Составители: С. М. Танатар, Р. А. Прендель, А. Л. Бертье-

Делегард и др. (Воспроизведение словаря из «Иллюстрированного практического путеводителя по Крыму» Григория Москвича. Одесса. 1904. Вступительное слово и комментарии: В. А. Миреев, С. М. Усеинов).

21. Крым-Ховаджа А. Ч. Татарско-русский разговорник, с присовокуплением к ним пословиц, басен, образцев (!) для склонений и спряжений татарских слов, составленные учителем татарского языка при Симферопольской губернской гимназии Абд-эль-Рахманом Крым-Ховаджа, Казань: Вольная типография Н. Коковина. 1850. 151с.; то же 1853, 151 с.

22. Культурные ценности из собрания Бахчисарайского историко-культурного и археологического музея-заповедника, утраченные или перемещенные в результате Великой Отечественной войны. Сборник документов и материалов. Составители: И. В. Зайцев, Р. Р. Эминов.- Москва-Бахчисарай: Парето-Принт. 2015. 192 с.

23. Люманов М. О. Русча-къырымтатарджа тыббий лугъат. С. А. Къадыровнынъ махсус мухаррирлигинде. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир. 2006. 520 с.

24. Миреев В. А., Горяинов А. Современный русско-крымскотатарский словарь. Симферополь-Саки: Феникс. 2013. 578 с.

25. Сейдаметова Н. С. Полный русско-татарский словарь Османа Заатова как лексикографический источник для словообразовательного и лексического анализа. Труды НИЦ крымскотатарского языка и литературы КИПУ Том 1. Симферополь Крымучпедгиз. 2011. 552 с.

26. Танатар С. М., Прендель Р. А., Бертье-Делегард А. Л. и др. Краткий русско-татарский словарь. (Крымское наречие). Под редакцией Исмаил-бек Гаспринского. Одесса. 1904. 45 с.

27. Толковый словарь узбекского языка. Под редакцией З. М. Магруфова. В двух томах. Том 1. Москва: Изд-во «Русский язык». 1981. 632 с.

28. Толковый словарь узбекского языка. Под редакцией З. М. Магруфова. В двух томах. Том 2. Москва: Изд-во «Русский язык». 1981. 717 с.

29. Тюркиеде халкъ агъзындан дерлеме сёзлюги. 6 джылтлы. Джылт 4. Анкара: Тюрк диль куруму яйынлары.- 2009.- 3258 с. (Джылтларда саифе сырасы кесильмей).

30. Усеинов С. М. Къырымтатарджа-русча-украиндже лугъат. Джылт 2. Акъмесджит: Оджакъ. 2006. 328 с.

31. Чехов А. П. «Унтер Пришибеев», «Яйын балыкъ» [«Налим»]. (Мютерджими: А. Лятиф-заде). Акъмесджит: Къырым. Девлет нешрияты. 1931. 18 с.

32. Шемьи-заде Э. Шаирнинъ эбедийлиги. Абдулла Токъайнынъ 100-йыллыгъы мунасебетинен // Йылдыз. 1986. № 2. С. 119.

Муэллиф акъкъында малюмат: Исмаил Асаногълу Керим - филология фенлери докторы, профессор, Къырымтатар филологиясы, тарихи ве медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ мудири, Къырым муэндис-лик ве педагогика университети; Татарстан Джумхуриет илим академиясы Ш. Марджани адлы тарих Институтынынъ Къырым ильмий меркези (295015, Учебный аралыгъы, 8, Симферополь, Къырым, Русие Федерациясы); alimes@mail.ru

Крымскотатарские словари начала XX века

Исмаил Керим

(Крымский инженерно-педагогический университет; Крымский научный центр Института истории им. Ш. Марджани АН РТ)

Аннотация. В статье рассматриваются лексикографические работы по крымскотатарскому языку начала ХХ века. Анализируются пути развития и пополнения словарного состава, выявляются лексические и грамматические особенности языка, исследуется общеупотребительная лексика, которая являлась основой общенационального литературного словаря. Особое внимание уделяется словарю Османа Заатова, изданному в 1906 году. Языковые единицы, собранные О. Заатовым, представляют весьма широкий спектр жизнедеятельностиместного населения в Крыму в начале ХХ века. На основе архивных материалов и прижизненных публикаций автора делается попытка освещения его творческого пути и научно-педагогической деятельности.

Ключевые слова. Крымскотатарский язык, лексикография начала ХХ века, словарь Османа Заатова, лексические и грамматические особенности, общеупотребительная лексика.

Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры, Крымский инженерно-педагогический университет; ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Республика Крым, Российская Федерация); alimes@mail.ru

The Crimean Tatar dictionaries at the beginning of the XXth century

Abstract. The article deals with lexicographical works on the Crimean Tatar language of the early XXth century. Development trends and ways of updating its vocabulary are analized, lexical and grammatical features of the language are revealed. The common lexicon, which is the basis of the national literary vocabulary, is thoroughly investigated. Particular attention is paid to the dictionary by Osman Zaatov published in 1906. Language units collected by O. Zaatov represent a very

wide range of life of the local population in the Crimea in the early XXth century. On the basis of archival materials and his lifetime publications an attempt to elucidate his career, scientific and pedagogical activities is made.

Keywords: Crimean Tatar language, lexicography of the early twentieth century, dictionary by Osman Zaatov, lexical and grammatical features, common lexis.

REFERENCES

1. Abdul'vaap N. Akmesdzhitte Kajabashynda tarihij bir mektep binasy [A historical school building in Kayabashi, Simferopol]. Jany djun'ja - New world, 2015, № 30, Oktjabr' 30.

2. Abibullaeva D. I. Ismail Muftij-zade i Simferopol'skoe blagotvoritel'noe obsh-hestvo posobija bednym musul'manam Kryma [Ismail Mufti-zade and Simferopol charitable society benefits to the poor Muslims of Crimea]. Golos Kryma - The voice of the Crimea, 2000, № 7 (326), 11 fevralja.

3. Abibullaeva D. I. Pedagogicheskaja dejatel'nost' vypusknikov Simferopol'skoj tatarskoj uchitel'skoj shkoly v nachale XX veka. Posvjashhaetsja 140-letiju otkiytija Simferopol'skoj Tatarskoj Uchitel'skoj Shkoly [Pedagogical activity of Simferopol Tatar teacher's school graduates at the beginning of the XX century. Dedicated to the 140th anniversary since opening of Simferopol Tatar Teachers' School]. Kul'tura narodov Prichernomor'ja - The culture of Black Sea region, 2012, № 228, pp. 19-22.

4. Ajvazov A. S. Khyrym haberleri [Crimean News]. Vetan hadimi - The servant of Motherland, 1906, no. 24, Ijun' 23.

5. Biljal Terlekchinin (1886-1965) lugat chalyshmalary [Studies of the dictionaries]. Jany djun'ja - New world. 2014, no. 47, Nojabr' 21.

6. Budagov L. Z. Sravnitel'nyj slovar'turecko-tatarskih narechij [Comparative dictionary of Turkish-Tatar dialects]. V 2-h tomah. Tom 1. Sankt-Peterburg, Tipografija Im-peratorskoj Akademii Nauk, 1869. 820 p.

7. Vitsen N. Severnaja i Vostochnaja Tartarija [Northern and Eastern Tartaria]. Amsterdam, Pegasus Publ., 2010. In 3 vol. Vol. l, 2. 1225 p.; Vol. 3. 579 p.

8. GAOO (Gosudarstvennyj arhiv Odesskoj oblasti) [State Archive of the Odessa Region]. F.42. Op.35. Ed.hr. 1259.

9. Gasprinskij I. Akmesdzhitten bizge jazalar [We are informed from Ak-Mecdjid]. Terdzhiman - Translater, 1904, Nojabr' 19.

10. Gasprinskij I. Eni lugat [The new dictionary]. Terdzhiman - Translater, 1906, Majys 5.

11. Gasprinskij I. Osman Zaatovnyn mektjubi [A letter of Osman Zaatov]. Terdzhi-man - Translater. 1904. Mart 9.

12. Gasprinskij I. Russko-Tatarskij Slovar' [Russian-Turkish dictionary]. Terdzhiman - Translater, 1905, Ijul' 1.

13. Devellioglu F. Osmanlydzha-tjurkche ansiklopedik ljugat [Osman-Turkish encyclopedic dictionary]. 11-ndzhi basky. Ankara, Ajdyn kitabjevi jajynlary, 1993, 1196 p.

14. Zaatov O. Polnyj Russko-Tatarskij slovar' krymsko-tatarskogo narechija [Full Russian-Tatar dictionary of the Crimean-Tatar dialecty Sostavil prepodavatel'

Simferopol'skoj russko-tatarskoj Ministerskoj Shkoly Osman Zaatov. Simferopol', Tipo-grafija Br. Ja. i M. Nutis, 1906, 120 p.

15. Zaharov P. P. Grigorij Moskvich - izdatel', puteshestvennik, organizator turizma [Grigory Moskvich - publisher, traveler, organizer of tourism]. Available at: www.moun-tain.ru/article/article_display1.php?article_id=6565

16. Kerim I. A. Gasprinskijnin «dzhanly» tarihi. 1883-1914. Akmesdzhit, Tarpan, 1999, 408 p.

17. Kerimova S. A. Stranitsy istorii krymskotatarskogo dovoennogo teatra i dra-maturgii [Pages of history of the Crimean Tatar pre-war theater and drama]. Simferopol, Dolya, 2002. 192 p.

18. Kondaraki V. Kh. Samouchitel' turko-tatarskogo i novo-grecheskogo yazykov ili Rukovodstvo nauchit'sya bez pomoshchi uchitelya govorit' po-grecheski i po-tatarski [Manual for self-tuition of the Turko-Tatar and New-Greek languages or the Guide to learn to speak Greek and Tatar without assistance of the techer].

19. Nikolaev E. S. The printing house of the management of the port of Nicholas E.S. Pavlovsky. 1868. 135 p .; Ekindzhi Neshri: St. Petersburg., 1875.

20. Kononov A. N. Biobibliograficheskiy slovar' otechestvennykh tyurkologov. Dooktyabr 'skiy period [Biobibliographical dictionary of native Turkologists. The pre-Oc-tober period]. Moscow, Science. 1989. 301 p.

21. Kratkiy russko-tatarskiy slovar'. (Krymskoe narechie). Pod redaktsiey Ismail bek Gasprinskogo. Sostaviteli: S.M. Tanatar, R. A. Prendel', A. L. Bert'e-Delegard i dr. [A short Russian-Tatar dictionary. (Crimean dialect)]. Odessa. 1904

22. Krym-Khovadzha A. Ch. Tatarsko-russkiy razgovornik, sprisovokupleniem k nim poslovits, basen, obraztsev (!) dlya skloneniy i spryazheniy tatarskikh slov, sostavlennye uchitelem tatarskogo yazyka pri Simferopol 'skoy gubernskoy gimnazii Abd-el'-Rakhman-om Krym-Khovadzha. [The Tatar-Russian phrase book, with the addition of proverbs, fables, samples (!) For declarations and conjugations of Tatar words, compiled by the teacher of the Tatar language at Simferopol provincial gymnasium Abd el-Rahman of the Crimea-Khovaja].

Kazan, Free Printing House N. Kokovina. 1850. 151s .; The same 1853, 151 p.

23. Kul'turnye tsennosti iz sobraniya Bakhchisarayskogo istoriko-kul'turnogo i arkheologicheskogo muzeya-zapovednika, utrachennye ili peremeshchennye v rezul 'tate Velikoy Otechestvennoy voyny. Sbornik dokumentov i materialov. Sostaviteli: I.V. Zaytsev, R.R. Eminov. [Cultural values from the collection of the Bakhchisaray Historical, Cultural and Archaeological Museum-Reserve, being lost or displaced as a result of the Great Patriotic War.] Moscow-Bakhchisaray, Pareto-Print, 2015. 192 p.

24. ЛюмановМ. О. Русча-къырымтатарджа тыббий лугъат. С. А. Къадыровнынъ махсус мухаррирлигинде [Russian-Crimean Tatar Medical dictionary. Special editor C.A.Kadirov]. Акъмесджит, Къырымдевокъувпеднешир, 2006. 520 с.

25. Mireev V. A., Goryainov A. Sovremennyy russko-krymskotatarskiy slovar' [The Modern Russian-Crimean Tatar dictionary]. Simferopol-Saki, Phoenix, 2013. 578 p.

26. Seydametova N. S. Polnyy russko-tatarskiy slovar' Osmana Zaatova kak leksiko-graficheskiy istochnik dlya slovoobrazovatel'nogo i leksicheskogo analiza [The complete Russo-Tatar dictionary of Osman Zaatov as a lexicographic source for word-building and lexical analysis.] Trudy NITs krymskotatarskogo yazyka i literatury KIPU. [Proceedings

of the SIC of the Crimean Tatar language and literature CIPU]. Vol. 1. Simferopol, Kry-muchpedgiz, 2011. 552 p.

27. Tanatar S. M., Prendel' R. A., Bert'e-Delegard A. L. i dr. Kratkiy russko-tatarskiy slovar'. (Krymskoe narechie). Pod redaktsiey Ismail-bek Gasprinskogo [Concise Russian-Tatar dictionary. (Crimean dialect)]. Odessa. 1904. 45 p.

28. Tolkovyy slovar' uzbekskogo yazyka. Pod redaktsiey Z.M. Magrufova [Explanatory dictionary of the Uzbek language]. Vol. 1. Moscow, Russian Language Publishing House, 1981. 632 p.

29. Tolkovyy slovar' uzbekskogo yazyka. Pod redaktsiey Z.M. Magrufova. [Explanatory dictionary of the Uzbek language]. Vol. 2. Moscow, Russian Language Publishing House. 1981. 717 p.

30. Tjurkiede halk agzyndan derleme sjozljugi. 6 dzhylt-ly. Dzhylt 4. Ankara: Tjurk dil' kurumu jajynlary. 2009. 3258 s. (Dzhyltlarda saife syrasy kesil'mej).

31. Useinov S. M. Kyrymtatardzha-ruscha-ukraindzhe lug-at. [Crimean Tatar-Ros-sian-Ukranian dictionary]. Dzhylt 2. Akmesdzhit, Odzhak, 2006, 328 s.

32. Chehov A. P. «Unter Prishibeev», «Jajyn balyk» [«Nalim»]. (Mjuterdzhimi: A. Ljatif-zade). Akmesdzhit, Kyrym. Devlet ne-shrijaty. 1931. 18 s

33. Shem'i-zade Je. Shairnin jebedijligi. Abdulla Tokajnyn 100-jyllygy munasebetin-en [Heritage of the Poet. To 100th anniversary of Abdulla Tokay]. Jyldyz - Star, 1986, no. 2, p. 119.

About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean Tatar philology, history and culture of the Crimean ethnos, Crimean Engineering and Pedagogical University; Leading Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Maijani Institute of History of AS RT (295015, Uchebniy lane, 8, Simferopol, Crimea, Russian Federation); alimes@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.