Некоторые сведения о биографической и творческой деятельности Абдульхакима Хильмий Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

И.А. Керим. E-Mail: alimes@mail.ru

Абдульхаким Хильмийнинъ биографиясы ве иджадына даир базы малюматлар

УДК: 82.95.512.19-1:8122

Исмаил Асаноглу Керим.

Некоторые сведения о биографической и творческой

деятельности Абдульхакима Хильмий

В статье рассматриваются отдельные новонайденные материалы, связанные с биографической и литературной деятельностью классика крымскотатарской литературы А. Хильмий, относящиеся к периоду 1918-1943 годов. Вместе с оригинальными произведениями, на основе редких библиографических источников частично рассматривается и его переводческая работа, отраженная как минимум в трёх сборниках рассказов, изданных в 1928-1929 годах, а также переведённые рассказы, обнаруженные в последнее время в крымскотатарской периодической печати довоенного времени. Одним из интересных переводов Хильмий является рассказ М. Горького «Двадцать шесть и одна», опубликованный в журнале «Илери» за 1928 год. В статье также на основе воспоминаний современников выдвигается тезис о том, что Хильмий занимался не только писательской и публицистической деятельностью, но являлся и блестящим педагогом, преподавал историю и географию в Бахчисарайском институте имени Менгли Герая (1917 - 1920 гг.), а также в Албатском лицее в военный период.

Ключевые слова. Классики крымскотатарской литературы, начало ХХ века, переводческая деятельность А. Хильмий.

Ismail Asanoglu Kerim.

Some new data on the biography and

creative activities of Abdulhakim Hilmiy

The article discusses some newly found materials related to the biography and literary activities of the classic of the Crimean Tatar literature A. Hilmiy, dating back to the period of 1918-1943 years. Together with the original works, his translation work, reflected in at least three collections of stories published in 1928-1929, as well as translated stories found recently in the Crimean Tatar periodicals of the prewar period are described using some rare bibliographic sources. One of Hilmiy's translations is M. Gorky's story «Twenty-six and one», published in the «ileri» magazine in 1928 is of special interest. The article also, based on the memoirs of contemporaries, puts forward the thesis that Hilmiy was not only engaged in writing but was also a brilliant teacher, namely, he taught history and geography at the Mengli Geray Bakhchisarai Institute (1917-1920), as well as at the Albat Lyceum in the war period.

Keywords: A. Hilmiy, classics of Crimean Tatar literature, early XX century, translation activities.

1918 сенеси Миллий Парламентимиз озь ишини токътаткъан сонъ, кене оджалыкъ фаалиетини девам этерек, Абдульхаким Хильмий Багъчасарайда «Зынджырлы» медресесинде джогърафия дерслерини кечире. О девирде «Зынджыр-лы»нынъ сохтасы (студенти) олгъан Мустафа Халилов бойле хатырлагъан эди: «Абдульхаким Хильмий о вакъытта бизде джогърафиядан дерс бере эди. Озю арыкъчан бир адам олып, зынджырчыкълы

козьлюк (пенсне) такъып юре, пек джыйнакълы кийине эди. Иште, о сенелери А. Хильмий «Зынджырлы»нынъ му-дерриси Якъуп Кемалнынъ къыз къардашы Айше ханымгъа эвлене» [Изахатлар]. Эм Мустафа агъанынъ хаберине коре, Абдульхаким Хильмийде о вакъытта насылдыр миде хасталыгъы олып, пек аз ашай, чокъусы сув иче экен... «Зынджыр-лы»да дерс берген оджалардан Якъуп Кемал ве Абдульхаким Хильмийден

гъайры, даа Осман Акъчокъракълы, Шейхзаде Вехби ве Мемет Ниязийлер бар экен. Сонъундан, яни 1920 сенеси, «Зынджырлы» къапатылып, талебе ве оджалары дагъытылгъан... Ама кене де базы сохталарнынъ часты олгъанындан, 1917 сенеси къабул этилип «Зынджыр-лы»даки Менъли Герай Институтыны битиргенлери акъкъында 1920 сенеси ресмий шеадетнамелерини ала бильдилер ве бу шеадетнамелернинъ базылары бугуньде И. Гаспринский адына кутюпханеде ве базы озель коллекцияларда сакъланмакъталар.

Бундан эввельки макъалелеримизде Хильмийнинъ языларыны 1919-дан башлап 1923 сенесинедже матбуат саифелеринде растламагъанымызны къайд эттик. Даа да ачыкъласакъ, башкъа базы матбу шейлерден гъайры, 1920 ве 1921 сенелери Акъмесджитте Абибулла Одабаш тарафындан нешир этильген «Ешиль ада» ве «Бильги» серлевалы эдебий дергилернинъ сакъланып къалгъан бир къач номераларыны да бакъып чыкътыкъ. Шу арада, яни 1921 сенеси, «Ильк адым» адлы дерги де нешир этильген олып, о ерде де Б. Чобан-задеден алып бир чокъ эрбапларымызнынъ парчалары басылгъан эди. Лякин Хильмийнинъ языларына огърамадыкъ. Занымызджа, шу девирде Хильмий кендисининъ бедий иджадына о къадар сыджакълыкъле янашмайып, ичтимаий ве тасиль меселелерине зияде мейиль бере эди. Ве бу ильмий-иджадий янтайма нетиджеси оларакъ 1923 сенеси «Янъы Чолпан» журналынынъ 1-нджи ве 2-нджи номераларында бойле макъалелери нешир этиле: «Сёкъут ичтимаиемизде диннинъ ролю ве тербие», «Окъув-тербие долайысыле сёкъут ичтимаиемизе даир». (Бу ерде «сёкъут» сёзю «дургъунлыкъ», «керилеме», «бозулма», «деградация» киби мана тюслерини бильдире). Серлева-ларындан биле анълашылгъанына коре, бу макъалелеринде Хильмий энъ эввеля мутхиш ачлыкълар себебинден керилеген, «тотламагъа» башлагъан ичтимаиемиз ве онынъ тюзетильме ёллары акъкъында сёз юрюте ве эсас фикрини догърудан-догъру бойле ифаде этмекте: «Тюрк-татар экъвамынынъ (къавмларынынъ) омрюнде хукюмферма олан (хукюм сюрген) бу дургъунлыкъ, мендже, ильм ве ирфаннынъ

азлыгъындан зияде тедждит (янъарув, янъыланма) ве текямюлин (илериле-менинъ) энъ къувветли сайыкъларындан (себеплеринден) олан акъыл ве шуурын зайыфлыгъындан, къыясийет (дедукция) ве мухакеменинъ (зехиндже инджелеме япмакънынъ) нукъсанындан илери кельмиштир» [Алтайлы, 1923, с. 67].

Занымызджа, Хильмийнинъ бедий иджаткъа янъыдан гонюль бермеси 1920 сенелерининъ орталарына келе. Шойле ки, «Ачлыкъ хатирелери» серлевалы повести «Илери» журналынынъ 1926 сенеси басылмагъа башлагъан эди [Алтайлы, 1926]. Ве кене шу девирде, яни 1928 сенеси, «Къуртчу Бекирчик» адлы эсери 52 саифелик айры китапчыкъ шеклинде нешир этилип [Алтайлы, 1928 эр эки эсери де Абдульхаким Хильмийни джемаатымыз арасында буюк бир сёз устасы сыфатында таныткъандырлар.

Бу ерде онынъ терджимеджилиги акъкъында да айрыджа эки сёз къошмалы. Оригиналь эсерлеринен берабер русчадан бир чокъ, кендисине меракълы корюнген, шу джумледе балалар ичюн, эсерлер терджиме эте. Эм ойле чевире ки, окъуйыджы оларны ич бир заман русчадан терджиме олгъанларыны дуймаз да биле. Чюнки эм къараманларнынъ адлары, эм де текстлер там къырымтатарджа

левхаларына дёндюриле. Меселя, А. Скворцов, З. Насимович, А. Насимович, Н. Колоколов, Полонская, В. Симущенко ве С. Винковнынъ эсерлеринден чеврильген парчаларыны алайыкъ. Буларнынъ ялынъыз озьлери дегиль, адлары татарджалаштырылып базыда эсердеки къараманларнынъ татарджа адларынен адландырыла: «Огей Нурие»,

«Къайгъыджан», «Мавке кельсин де, язар», «Шефикъанынъ хорандасы», «Трампе-теджи», «Дюльгер», «Чапкъын шамек», «Анайым», «Джанаварлар джанбазы» ве дигерлери. Бойле терджимелер топлана-топлана, ахыры айры джыйынтыкъ оларакъ нешир этиле [Алтайлы (а), 1928]. Эм бу шекильде терджиме этме аньанеси А. Хильмийден башламайып, чокъ эввель де къулланыл-макъта эди. Меселя, Мольернинъ 1900 сенеси къырымтатар-джагъа терджиме этильген «Зораки табиб» («Лекарь поневоле») пьесасы да тамам бойле усулда чеврильгендир. Яни эсер

{

толу шекильде татар омрюне уйдурылып христиан муити ерине мусульман муити яратыла ве къараманларнынъ адлары да татарджалаштырыла. Яни мутехассыс олмагъан окъуйыджынынъ бу эсер терджиме олгъаны акъкъында ич бир вакъыт акълына да кельмез. «Зораки табиб» эсерини къырымтатарджагъа Исмаил Гаспринский чевиргени хусусында тахминлер бардыр [Керимова, 2002, с. 63 -66].

Ве А. Хильмийнинъ бунъа бенъзер терджиме джыйынтыкъларындан 1928 - 29 сенелери нешир этильген даа эки данесини коремиз. Бирисининъ серлевасы «Муса акъайнынъ аты» ве дигер хикяелер [Алтайлы (Ь), 1928]. Дигери «Поезд коче» ве башкъа хикяечиклер» серлевасыле нешир олунгъандырлар. Бу ерде биз бойле икяелерни коремиз: «Поезд коче», «Мыкънатыс» («Магнит»), «Ахмеднинъ иши чогъалды», «Энвернинъ елеги», «Мерьемнинъ кольмеги», «Бедриенинъ чораплары», «Йипек мендиль», «Инсанлар-гъа балыкъ асрамакъны ким огретти?», «Йипек боджеги». Бу икяелер Смирнова-Янсон, М.Л. Шамбадал, А. Куликов, Н. Манасеина ве Л.Н. Толстойнынъ эсерле-ринден денъишмелер иле къырымтатар-джагъа чеврильгендир [Алтайлы (с), 1928].

Эбет, шу китапларда ер алмагъан бир сыра дигер терджимелери де булунмакъта. Шулар арасында 1928 сенеси басылгъан М.Горькийнинъ баягъы колемдеки «Йигирми алты иле бир къыз» («Двадцать шесть и одна») икяесидир [Горький, 1928].

Чокъ языкъ ки, А. Хильмийнинъ языджылыкъ иджады чокъкъа сюрмеди. Советлер бутюн акимиетни эллеринде пекиткен сонъ, СССРдеки халкъларнынъ козюни къоркъутмакъ ве къуллар сыфатында бойсундырмакъ ниетинен мутхиш бир джеза макинесини артыкъ кочюрген эдилер. Хильмий 1928 сенеси декабрь 2-де ОГПУ хадимлери тарафындан якъаланып, декабрь 17-де чыкъарылгъан къарар муджиби 5-йыллыкъ шиддетли хапс иле тюрьмеге быракъыла. Гъафлетте къалгъан гъарибан эдиплеримиз, шулар джумлесинде А. Хильмий, хапста экен, Къырым Тасиль Халкъ Комиссарлыгъына мураджаат этип, басылгъан эсерлерининъ къалем акъкъыны (гонорарыны) сорай-лар ...

Къырым Джумхуриети архивинде бу меселе иле багълы эки меракълы весикъа сакъланмакъта. Шуларнынъ русчадан терджимесини беремиз:

1. Къырым Девлет Сиясий Идаресине (16.01.1929)

ГПУ тарафындан хапс этильген Мемет Абдулла, Умер Азизов ве Абдульхаким Хильмий аладжакълары айлыкълары ве гонорарларыны талап этмектелер. Шу мунасебетле Наркомпрос бойле соравгъа джевап берменъизни истер: оларнынъ аладжакъларыны бермелими,

бермемелими? Джевабы узатылмамасына риджа этилир.

Наркомпрос (Мамут Недим)

Гизли болюкнинъ мудюри (Максимова)

2. Къырым Тасиль Халкъ Комиссарлыгъына (Акъмесджит шеэри) Кендисининъ 01.12.1928 (41356 санлы)

мюзеккересинде Къырым ГПУ-сы Наркомпроскъа бильдирген эди ки, хапс олунгъан Мемет Абдулла, Умер Азизов ве дигерлери махусус къарарнен кенди вазифелеринден бошатылгъан эдилер. Иште, хапс олунгъан куньлеринден башлап оларгъа мааш берильмеси токътатыла. Хапстан эввель къазангъан гонорарларына келиндже, бу шей ГПУ-нынъ саляхиет дахилинде (компетенциясында) олмагъаны себебинден, онларгъа гонорар берильме-сине къаршылыкъта булунмакъ ичюн эсас ёкъ.

Шаркъ болюгининъ мудюри (Бирн). Темсильджи (Рунге) [ГААРК. Ф.р 20. Оп. 3. Д. 85. Л. 39].

Шу арада гонорар меселеси насыл нетиджеленгени белли дегиль. Бельки де берильгендир. Берильген олса, эбет, А. Хильмий оны аилесине, къарысына, кондергендир. Шиддетли хапс джезасыны Соловки лагеринде кечирсе де, ветанпер-верлиги ве къою миллий дуйгъулары сёнмеген дегиль, аксине къабарып тургъандыр. 1932 сенеси къардашларындан бирине язгъан мектюбинде бойле сатырлар къоша: «Эгер меним ёлумдан кетмесенъ, языкъларгъа огърайджакъсынъ...», яни Хильмий къардашыны да миллий менфаат ёлунен кетмек керек олгъаныны арз эте. 5-йыллыкъ хапс муддети толгъан сонъ,

{

А. Хильмий Къырымгъа къайтмайып (бельки къайтамайып), Украинанынъ насылдыр бир больгесинде ерлешип джамджы олып чалыша... Не къадар аджындырыджы олса да, Мустафа агъа Халиловнынъ айткъанына коре, А. Хильмий 5-йыллыкъ шиддетли хапста булундыгъы заман, онынъ рефикъасы Айше ханымны башкъа къоджагъа бергенлер. Абдульхаким Хильмийнен яшадыгъы заман, баллары олмагъан. Бельки А. Хильмийнинъ Къырымгъа къайтмамасы себеби бу иле багълы эди? Белли дегиль... Ама Айше ханым башкъа къоджагъа чыкъкъан сонъ, кене баллары олмагъан. Бу малюматны биринджи дефа матбуат юзюне чыкъара экенмиз, вакъты иле даа индже араштырмалар саесинде бу меселенинъ бельки айры тафсилятлары ачыкъланыр умютиндемиз.

Сенелер кече. Дженк вакътында, 1942 - 1943 йыллары арасында, Абдульхаким Хильмий Къырым Мусульман Комитети тарафындан Албат коюне ёлланылып, анда ачылгъан лицейде чалышмагъа башлай. Талебелерге тарих ве джогърафиядан дерслер кечире... Буны шу лицейде окъугъан белли шаир ве сиясетчимиз Идрис Асанин хатырлай. Лицей ялынъыз ярым йыл къадар чалышкъан олса да, анда окъугъан талебелерге эр джиэттен гъает файдалы эди. Идрис Асаниннинъ кендиси шу лицейге Фоти-Сала коюнден (3 км.) къатнап окъугъан. Онынъ хатырлавына коре, Абдульхаким Хильмий тыш корюништен чокъ саде корюнсе де, озю терен бильгили, сафгонъюлли, эмексевер буюк бир оджа эди. Куньлерден бир кунь А. Хильмий ве Зеки Менсеттаров адлы оджа 13 - 14 талебеден ибарет бир группа баланы юк машинасына отуртып Къырым боюнджа сеяхаткъа чыкъаргъанлар. Кезинти девамында Багъчасарайдаки И. Гаспринскийнинъ мезарыны зиярет этип дуа окъугъанлар. Сонъра Акъмесджитке барып, анда къырымтатар театро труппасы тарафындан ойналгъан «Алтын бешик» спектаклини сейир эткенлер. Насылдыр бир Къырым коюне барып (Идрис агъа шу койнинъ адыны хатырлап оламаса да, гъалиба Бакъсан - дие ойлана), Бекир Чобан-заденинъ къыз къардашы Зелиханен субетте булунып, онынъ Бекир Чобанзаде акъкъында хатыраларыны динълегенлер...

(Шу ерде, бир агъыз олса да, къошмакъ керек ки, Б. Чобан-заде ве А. Хильмийни достлукъ дуйгъулары саргъанындан, Б. Чобан-заде достунынъ аятына хавфсырап онынъ адыны къурултайджылыкъ ве миллий фыркъа иле багълы ич бир макъалесинде, ич бир тюрлю шекильде косьтермеди - И.К.)

Экскурсия девамында А. Хильмийнинъ кендиси де талебелерге Къырымнынъ кечмиши ве медениети иле багълы бир чокъ левхалар тарифлеген эди.

Абдульхаким Хильмий шу йылы, сыра тапкъанда, догъмушларыны да зиярет эте. Торунларындан Ревиде Арифованынъ (къартбабасынынъ ады Ревиде аптеге сойады олып къалгъандыр) хаберине коре, 1943 сенесининъ язында эмджеси Абдуль-хаким Хильмий озь къардашы Абдуллагъа (яни Ревиде аптенинъ бабасына) Эски-Эльге «Денъиздеки эвине» (эвнинъ пенджерелери денъизге чыкъа эди) мусафирликке келип-кеткен. Ама эмдже-сининъ чокъ отурмагъа вакъты олмагъан. Аджеле япыладжакъ ишлерге башынен комюли экен...

Бундан эввельки макъалелеримизде «Намус» адлы гизли тешкилятнынъ азалары Мустафа Къуртзаде («Къуртий») ве дигерлери талебелерни миллетсевер ве ветанпервер рухунда тербиелегенлерини мисаль этип кетирген эдик. Эбет, Абдуль-хаким Хильмий де омрю бою девамында айны усулда иш туткъандыр. Бу меселе онынъ бедий эсерлеринде де ачыкъ корюнмектедир. Меселя, «Ачлыкъ хатире-лери» повестинде буюк усталыкънен Керим оджа образыны иджат этип, онынъ балалар тербиесинде айрыджа роль ойнагъаныны косьтергендир. Шимди бунъа къошма оларакъ Идрис Асаниннинъ языларына дикъкъат этейик. «Истидатлы тарихчи А. Хильмий эфенди эр куньки девамлы лекцияларында халкъымызнынъ узакъ ве якъын кечмишинден бизге янъы-янъы саифелер ача, янъы саифелер ачмакъле бизим козюмизни ачмагъа, халкъымыз акъкъында, онынъ буюк тарихий сымалары акъкъында акъикъатны сёйлемеге тырыша ве ниетине якъынлашкъаныны сезе, севине эди. Хусусан Ана-Ватанымыз ве миллий азатлыкъ огърунда котерильген исьянлар, бу исьянны котерген джесюрлерге къаршы

япылгъан къанлы къатилликлер. Булар эпси бизлер ичюн, тек бизлер ичюн дегиль, пек чокъ семетдешлеримиз ичюн акъылгъа ятмагъан шейлер эди. «Халкъымызнынъ миллий азатлыкъ огърунда курешлерин-деки тешкилятий ёллар ве 1905 - 1918 сенелердеки вакъиалар» мевзусындаки лекцияларында Хильмий оджамыз бу вакъиаларнынъ замандашы ве фааль

иштиракчиси сыфатында сёйлий эди [Асанин, 1994].

Бу меселе хусусында къыскъадан айткъанда, А. Хильмийнинъ фаалиетини огрениркен, буюк бир сиясетчи, аджайип языджы ве публицист олгъанындан гъайры, чокъ истидатлы бир муаллим ве тербиеджи олгъанына да айрыджа эмиет бермели.

Изахатлар ве джерьянлар

1. Алтайлы. Сёкъут ичтимаемизде диннинъ ролю ве тербие // Янъы Чолпан. 1923. № 1. С. 67 - 71.

2. Алтайлы (а). «Къайгъыджан» ве башкъа хикяечиклер / топламдаки икяечиклерини базы денъишмелер иле къырымтатарджагъа чевирген: А. Хильмий). Бутюниттифакъ Меркезий Енъи Элифба Комитеси хисабына. Къырым Меркезий Енъи Элифба Комитеси нешри. Ресимли нешир. Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты, 1928. 34 с.

3. Алтайлы (Ь). «Муса акъайнынъ аты» ве дигер хикяелер / мютерджими: А. Хильмий. Бутюниттифакъ Енъи Элифба Меркезий Комитеси хисабына. Къырым Енъи Элифба Меркезий Комитеси нешри. Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты, 1928. 20 с.

4. Алтайлы (с). «Поезд коче» ве башкъа хикяечиклер / базы денъишмелер иле къырымтатарджагъа чевирген: А. Хильмий. Ресимли нешир. Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты, 1928 (1929). 38 с.

5. Алтайлы. Ачлыкъ хатирелери. Сюндюсин хатире дефтеринден. Повесть // Илери. 1926. № 6 - 7. С. 78 - 82; 1927. № 1. С. 56 - 59, № 2. С. 76 - 78, № 3. С. 58 - 62, № 11. С. 41 - 46, № 12. С. 53 - 60; 1928. № 1. С. 46 - 51, № 2. С. 56 - 63, № 3 - 4. С. 63 - 70, № 6. С. 38 - 50.

6. Алтайлы (й'). Къуртчу Бекирчик. Повесть. Бутюниттифакъ Енъи Тюрк Элифбасы Меркезий Комитеси хисабына. Къырым Енъи Элифба Меркезий Комитеси нешри. Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты, 1928. 52 с.

7. Асанин И. Челебиджихан акъкъында бильгенлерим // Къырым. 1994. № 9. Февраль. 26.

8. ГАРК. Ф.Р 20. Оп. 3. Д. 85.

9. Горький М. Йигирми алты иле бир къыз / мютерджими: Алтайлы // Илери. 1928. № 7. С. 35 - 42; № 8 - 9. С. 43 - 39.

10. Изахатлар: Бу хатырлавны мен 1993 сенеси июль 11-де онынъ эвинде язып алгъан эдим. О куню биркъач адам олып 100 яшына якъынлашаяткъан Мустафа агъаны ёкъламагъа баргъан эдик. Арамызда менден гъайры, Мерьем Озенбашлы, Сафтер Нагаев, Рефат Акъмоллаев ве Мустафа агъанынъ эвинде мусафир олгъан Абдульмухсин Хыдыров огълунен бар эдилер. Мустафа агъанен къонушмамыз къушлукъ вакъты саат он бучукъларда башлап акъшам саат бешкедже девам эткен эди. Мустафа агъа, яшына бакъмадан, бизге софра донатмагъа огъраша эди. Эр алда бераберликте софрагъа чай, пите, алма, зердали, сары ягъ кьоюлды... Мен фурсаттан файдаланып, Мустафа агъаны Абдульхаким Хильмий акъкъында хатырламасыны истеп, лафны эп бу мевзугъа чеврильмесини дестеклий эдим.

11. Керимова С. Страницы истории крымскотатарского театра и драматургии. Симферополь: Доля, 2002. 192 с.