ХХ АСЫРНЫНЪ БАШЫНДА КЪЫРЫМТАТАР КЛАССИКЛЕРИНИНЪ БЕЛЛИ ОЛМАГЪАН БАЗЫ ЭСЕРЛЕРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪ -ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

И.А. Керим.

E-Mail: alimes@mail.ru

ХХ асырнынъ башында къырымтатар классиклерининъ белли олмагъан базы эсерлери

УДК: 82.95.512.19-1:8122

Исмаил Асаноглу Керим.

Неизвестные произведения классиков

крымскотатарской литературы начала ХХ века

В связи с различными обстоятельствами, в том числе и удаленностью источников, более 100 лет в подшивках старых арабографичных газет, необнаруженными оказались многие произведения классиков крымскотатарской литературы, среди которых и множество произведений А. Ильмий, оставившего заметный след в крымскотатарской прозе и поэзии первой четверти ХХ века. В статье раскрываются подробности обстоятельств, побудивших автора на написание фельетона «Бомбардуман» («Бомбардировка») и стихотворения «Сен де кет!» («Иди и ты!»). Перо талантливого художника слова раскрывает широкую гамму чувств крымскотатарского народа в предреволюционный период, связанный и с событиями Первой мировой войны.

Ключевые слова: крымскотатарская классика начала ХХ века, проза и поэзия А. Ильмий.

Ismail Asanoglu Kerim.

Unknown Works of the Classics of

Crimean Tatar Literature of the Early 20th Century

Due to various circumstances, including the remoteness of the sources, many works of the classics of Crimean Tatar literature have only recently been found in the filings of newspapers published more than a century ago in Arabic script. These include, in particular, a number of works by A. Ilmiy, who left an indelible mark on the Crimean Tatar prose and poetry of the first quarter of the 20th century. The article reveals the details of the circumstances that prompted the author to write the feuilleton "Bombarduman" ("Bombardment") and the poem "Sen de ket!" ("Go away too!"). The pen of the talented artist of the word reveals a wide range of feelings of the Crimean Tatar people in the pre-revolutionary period associated with the events of the First World War.

Keywords: Crimean Tatar classics of the early 20th century, prose and poetry of A. Ilmiy.

Ачыкълама. Чешит себеплерден долайы, шу джумледе узакълыгъы саесинде, 100 йылдан берли къою къаранлыкъларда къалып кеткен къырымтатар классик эдебияты ялынъыз авдет деври сонъки вакъытлар ичинде араб язысындаки къалын газет джылтлары ичинден яваш-яваш чыкъарылмакъта ве ишленильмектедир. Буларнынъ арасында айрыджа ер алгъан А. Ильмийнинъ яраткъан эсерлери булунмакъта. Макъаледе «Бомбардуман» фельетоны ве «Сен де кет!» шиирининъ метинлери талиль этильмекте. Муэллифнинъ

индже ве истидатлы къалеми алтындан инкъиляп огюндеки девирнинъ кетишаты, миллий, ичтимаий меселелер, Биринджи джихан савашы левхалары акс этилип, кениш суретте къырымтатар миллий къальбининъ къозгъаткъан, дуйгъуландыргъан амиллер ачыкъланмакъта.

1990-нджы сенелерден башлап, яни Къырымгъа авдет девринде, чешит шекилли фурсатлар буларакъ, дюньянынъ энъ буюк ве энъ белли кутюпхане ве архивлеринде чалышмагъа фурсат булдыкъ. Бу чалышмаларнынъ нетиджесинде бир чокъ макъалелер ве бир къач монографиялар азырлап нешир эткен эдик. Шулардан: «Гъарбий авропанынъ архив ве кутюпханелеринде къырымтатар мевзуаты» (2017), «Къырымтатар тилинен багълы лексикографик чалышмаларнынъ тарихчеси (1292-1917)» /2016/, «Къырымтатар эдебиятынынъ инкишаф ёллары» (1850-1917) /2018/, «Дженктен эввельки къырымтатар матбуаты» (2020) киби монографиялар ал-азырда сатлыкъта ве Къырымнынъ чешит кутюпханелеринде булунмакъталар.

Араштырмаларымыз нетиджесинде чокъ айдын суретте корюнди ки, бугуньде дженктен эввельки классик языджыларымызнынъ бир чокъ эсерлери, шу джумледе публицистик макъалелери, земаневий эдебиятшынаслыгъымызгъа аля белли дегильдир. Чюнки олар айры китаплар оларакъ ве джыйынтыкъларда чыкъмагъанларындан, эски газет ве журналларымызнынъ тикильген къалын джылтларында (эсасен араб язысында) корюнмей къалып кеткенлер. Табий, шуларны тапып чыкъармакъ айрыджа муим бир иштир. Бу иш филолог-алимлеримиз тарафындан сенелер девамында яваш-яваш япыла ве даа чокъ вакъытлар зарфында япылып къырымтатар эдебиятынынъ тарихини кенишлетеджек, зенгинлештиреджек ве эмиетини къат-къат арттыраджакътыр.

Ашагъыда берильген парча А.Ильмийнинъ иджадынен багълыдыр. 2004 сенеси Акъмесджитте онынъ «Эсерлер топламы»ны нешир эткен эдик. Бундан сонъ, кене де белли олмагъан эсерлери, шу джумледе шиирлери, мейдангъа чыкъты. Иште, шулардан «Бомбардуман» (1916) фельетоны ве «Сен де кет!» шиири 100 йылдан сонъ, биринджи дефа дюнья юзюни корьмектедирлер.

Биринджисининъ сюжети эсасында насыл бир олайлар булунмакъта? Буларны къыскъадан анълатайыкъ. 1915 сенесининъ кузюнде Багъчасарайда Зынджырлынынъ мудерриси Абибулла эфенди 47 яшында экен, вефат эте. Бу акъкъында «Терджиман»да бойле хабер берильмекте: «Шехримиздеки мешхур Зынджырлы медресесининъ баш мудерриси Хабибуллах эфенди бин Абдуллах эфенди бир сене къадар хаста яттыкътан сонъра, ишбу ноябрь 24-нджи куню вефат идуп, шу куню дженазеси къылынаракъ, Зынджырлы медресе багъчасында, мерхум Менъли Герай хан тюрбеси дживарында, дефн идильмиштир».

Иште, Абибулла эфендининъ вефатындан сонъ, янъы мудеррис сайламакъ меселеси мейдангъа чыкъа. Къырымтатар илери зиялылары гурухы, шу джумледе «Терджиман»нынъ о замандаки баш мухаррири Асан Сабри Айвазов, «Янъы мудеррис бутюн къырымтатар халкъы тарафындан сес берилип чокълукъле сайланмакъ ве сайлангъан мудеррис аджеле суретте бутюн окъув системини ыслах (реформа) этмек керек» фикрини ортагъа къоялар. Чюнки Зынджырлы медресеси Къырымнынъ тарихинде тасиль саасында гъает муим роль ойнамакъта эди. Бу фикир иле эр кес разы олса да, Зынджырлыда ве «Зынджырлы уфукъында долананлар», яни йыллар девамында шекилленип кельген ве Зынджырлыгъа бакъкъан бинълернен дёнюм вакъыф топракъларынынъ келирини «кемирген» кимселер, бир геджеде озьара анълашып Зынджырлыда чокъ йыллар чалышкъан адий бир оджаны - Мустафа эфендини - мудеррис оларакъ тайин этелер. Бойле доландырыджылыкъкъа кимсе разы олмадан, айлар девамында кескин музакерелер олып кечсе де, вазиет денъишмей. Иште, ашагъыда мезкюр дискуссияларда иштирак эткен Абляким Ильмийнинъ бу акъкъында фельетоныны беремиз.

Эсерни неширге азырларкен, араб язысындан кирилджеге транслитерациясында ве къыйын сёзлернинъ чёзюминде бир чокъ лугъатлардан файдаланмакъ керек олды. Окъуйыджыларымызгъа онъайтлы олсун дее, изаат ве анълатмаларымызны текстте къавузлар ичинде къалдырдыкъ.

Абляким Ильмий

«Бомбардуман»

(Кучюк фельетон)

Джума куньлеринден биринде Шахболат хатиби ве Зынджырлы башчысы вааз курсюсине юкселиркен, кендисининъ кескин гъыджыртылары джами тарафында эгильтили акси садаларын да итмишти. Хатибин сымасындаки согъукъ чатышлар козьлеринден фышкъыраракъ, къыгъылчымлар джемаатын къальблеринде интизара (беклемелерге) къарышыкъ къоркъунчлы чырпынтылар хасыл итмекте иди.

Хатип курьсюе чыкътыкътан сонъра, джамини сагъыр бир тынчлыкъ къапламышты. Не бир оксюрик, не де бир фысылты ишидильмиюрды. Санки эр кес бузламышты. Факъат джамининъ бу сюкюнет-и-ляхутисини (Аллахлыкъ васфы олгъан сюкюнет) чокъ сюрмеден хатибин богъукъ бир оксюрикле башлаян шу ваазы такъип итти:

«Джемаат, не аллара, не мушкюль куньлере къалдыкъ! Багъчасарайын къарт бир мудерриси меним эвими бу гидже таша тутту дисем, инанырмысынъыз? Эввельдже руямда корьмемиш олсам, мен де инанмаздым, мен даа яш икен, Мойка къаяларында ойнап юрьген вакъытларымда ве бундан 30 - 35 йыл эввель парасы, пилявы, шерефи чокъ - захмети аз бир медресее баш оладжагъымы да руямда корьмиш де, тыпкъысы вукъу булмушты. Даа бир афта эввель исе, таш адисеси мана иян (аян) олмуш иди. Бунынъ да тыпкъысы чыкъты. Бунда ич янълышлыкъ ёкъ, джемаат... Аллах беляларыны версин, эвими йыкъа яздылар. Таш вызылтысындан къулакъларымыз тына язды. Берекет версин, «бомбардуман» чокъ сюрмеди, озюмизе бир зиян кельмеди. Аллах сакълады. Япсынлар, зарары ёкъ. Баш мудеррисин азбарына таш атманынъ не димек олдугъыны мен онлара косьтеририм, иншаллах...»

Аджджы вавейлялар (яйгъаралар), шиддетли юмурыкъ гурюльтилери, асабий арекетлерле ирад олунан (сёйленген) шу вааз джемаатын гонъюллеринде Пир Рами эль-Ахджар акъкъында руханий гъазаплар догъурмышты. Бу арекетле намаздан дагъылан Шахболат джемааты шеэр къавелерине огъраяракъ, айны тавыр, айны асабиетле, айны

ваазы шу куню бутюн шеэре тамим итмишлерди (дагъыткъан эдилер).

*****

Джума иртеси куню хатип ве мудеррисин океси, хиддети (ачувы) даа чёзюлмемишти. Беклерин, агъаларын амелий насихатлары биле онынъ Озенбаш асабиетини юмшатамамышты. Бильакис (аксине), адисе толайысыле онынъ димагъына даа бир чокъ вакъиалар уджюм итмишти. Меселя, вакъуф ишлерини ёлуна къоймакъ ичюн вукъу булан Аджыболат сеяхатында ишлерини дегиль, атта шерефине азырланан беслеме бир мюсыры аягъы багълы терк итмесине себеп олан бир «фармазон»нынъ агъувлы лакъырдылары, эджзаханеден (аптекадан) илядж алыркен, эджзаджы ехудининъ кендисине къаршы фырлаттыгъы ремюзли (символик) сёзлери акъмесджитли бир «уфакъ-тюфек»тен 1 алдыгъы мектюбин тесири шимди эп таш вакъиасыле къарышаракъ мутхиш бир феверан (къайнама) димагъы хусула кетирмишти.

Иште, бу бухран димагъынынъ тесириле иди ки, баш мудеррис о кунь матадындан (адет олгъанындан) бир саат эввель дерс курсюси башына кечмиш ве бутюн талебенинъ, сыныф айрылмадан, дерсханеде хазыр булунмаларыны эмир итмишти. Талебе-и-имселеджиден (башлангъычта булунгъанлардан), та усулджылара къадар, эллеринде китаплары олдугъы алда, эп дерсханее топланмышларды. Мудеррис къууд (отургъан) вазиетинде оларакъ, ичери кирен талебейи кескин назарларле сюздиктен сонъра, шу суретле сёзе башлады:

«Сохталарым! Эгер мен Зынджырлы курсюсине кечмемиш олсам, билирмисинъиз не оладжакъты? Мени салтанат тедрисин алий-алийесине теджалюс иден (булундыргъан) ве сизи дахи, иншаллах, бойле макъамат-ы-алийлере, терфийе (алий макъамларгъа, рутбелерге) азырлаян Ибн эль- Хаджиблер, Беркелер, Джамийлер, Асамлар, Хабийлер,

Хисрувлер сизлери агълата-агълата элинъизден алынаджакъты... Сонъра шимдие къадар сизин фейз (муваффакъиет) ве ирфанынъыз ичюн гидже ве куньдюзлерини, хузур ве раатларыны феда иден ве бу меслек огърунда къапулары, азбарлары таша тутулан, газетелер дилине дюшен фазилетмеаб (эйиликсевер) мудеррислеринъиз - учюмиз де къапу дышары атыладжакътыкъ... Сонъра да сизде не джюббе къалдырыладжакъты, не хыркъа (жакет), не фейз (бильги), не ирфан!

Эгер меним хайырлы, фейизли сохталарым олмакъ истерсенъиз, элинъиздеки китаплары, сизи зинданлара атаджакъ олсалар биле, элинъизден быракъмайынъыз, бахусус «Кяфие»е (Ибн-и Хаджибнинъ арап грамматикасына) вар къувветинъизле сарылынъыз. Мен «Кяфие»йи 25 дефа хатим итмекле (окъуп битирмекле) бу мертебейи булдым. Сизден эр ангинъиз «Кяфие»йи о къадар хатиме муваффакъ олурсанъыз, дюнья ве ахирет саадетинъизе мен мютекеффилим ( кефиллик этем).

Бугуньки дерсимиз Теназ эль-Фаслан иди. Бу дерс «Кяфие»нинъ энъ мукъаддес, энъ джан алуп виреджек бахсидир (дискуссиясыдыр). Бу бахси кереги киби окъутаджакъ мудеррис менден башкъа Къырымда да тапылмаз. Языкълар олсун, бугуньки «Кяфие» дерсимиз къалды. Зира бу гидже ич дерс бакъамадым. Ярын, къысмет олса, мен бу дерси бутюн шерхлери (ачыкъламалары), хашиелериле (къошма анълатмаларыле) берабер къаза идерим (нетиджелерини чыкъарырым)... Насихатларымы акълынъыза гузель ерлештирсенъиз, бугуньлик о да сизе етер. Айткъанларымдже амель идерсенъиз, мени «уфакъ-тюфеклерин»1 шеринден халяс иден (къуртаргъан) Рабби, сизи де халяс итмее керектир».

Мудеррисин «Кяфие» акъкъындаки такъдисатындан (мукъаддес тутмасындан) сонъра, о кунь терк идилен дерс талебенинъ фейз ве саадет мустакъбилини (истикъбалини) бир кунь даа техире дучар идеджеги (сонъуна быракъаджагъы) джиэтле талебеде дерин бир теэссюф (кедерленме) уянмышты. Халя бу махрумиете мукъаддес оджаларынынъ да тахкъир (хор корьме) адисеси къатылынджа, талебе бус-бутюн эйеджана дюшти. Эр талебенинъ назарында атешин бир интикъам белирди.

Иште, бу эеджан иле бутюн талебе, оджаларыны дерсханеден тыш иттиктен сонъра, бир музакере алкъасыны тешкиль идерек, элиндеки китаплары ере сердилер, Тахисин бутюн беян ве бедий фасылларыны «Кяфие»нинъ мерфуат (харекели келимелер), мюнасебат (уйгъунлыкълар), ве меджрурат (изафет конструкциялары) бахсларыны «мерах оларах»ын мюштакъкъат къаваидини (сёзлерни келишлернен тюсленме ве тюрленме къаиделерини) арз ве амикъ (терен) талиль иттиктен сонъра, истихрадж иде (нетидже чыкъарма) бильдиклери Къуванийни мездж (къошма) ве теркип (бирлештирме) итмек суретиле бир мектюп яздылар. Яздылар дегиль, телиф (узлаштырма) ве тасниф (больме, сыныфлама) иттилер де аман о къадар на-шынас (джаиль) Пир Рами эль-Ахджар намына ирсаль эйледилер (кондердилер). Бу мектюптен Зынджырлынынъ бутюн бугуньки руху, бугуньки ильми менджуд (кедерли) иди.

Адиседен бир афта сонъра меселенинъ акъикъаты анълашылмышты. Зынджырлы мудеррисининъ азбары къарт мудеррис тарафындан таша тутулмыш... Бельки Зынджырлы мудеррисининъ эвинде хызмет иден Къукъаная шакъа тарзыле бириси тарафындан бир керамит парчасы атылмыш имиш! Ве бинаэналейх (шунынъ ичюн) мудеррис эфендининъ бундан 30-35 сене эввель «Кяфие» долайысыле кенди истикъбали акъкъында корьдиги руя рахманийми (Аллахтан кельгенми, керчекми) иди? Буны къариинлер (окъуйыджылар) ыслахат (реформа) комиссиясынынъ виреджеги къарар нетиджесинден сонъра табир иде билирлер.

Мана къалырса, къазы эфендининъ темаруз (яландан) комиссияе «уфакъ-тюфеклер»ин7 де иштираки бу руянынъ рахманийлигине (керчеклигине) пек буюк умит багълатмаюр. Не исе, сонъу хайыр олсун!

1916 с.

7 Къазы Эмир эфенди хазретлерининъ муневвер генчлер акъкъында истимал иттиги (къуллан-дыгъы) табир-и-махсус. (Муэллифнинъ изааты).

«Сен де кет!»

Бир якъынты, сонъ гурюльти, xалкъ чошкъун! Бир акъ туман, къызыл атеш, сонъ янъгъын... Къуршун, сюнгю, чиркин сеслер, xайды xуджюм! Бир къыямет... сонъра къанлар сельден ташкъын...

Миллетин арзулары къан-къавгъасыз догъмагъан, Къан-къавгъасыз бу дюньяда xич бир миллет онъмагъан. Татарын да шанлы болгъан заманы Даим къавгъа, къаны асла донмагъан.

Бу сонъ асыр пек чокъ татар эвлядыны солдырды, Шансыз олен татар огълу мезарлыкълар толдырды! Бойлеликнен бакъаджакъсанъ, не языкъ! Чыкъ мейдангъа... бу татарлыкъ болдырды.

Ёкъ бир миллет xорлукъ чекен татардай, Къалмай ята къолда къуввет яшардай. Аявджы ёкъ, ёл къапалы къалмады, Хэр мусибет башымыздан ашардай.

Янма, джигит, Танъры сенинъ сырдашынъ, Къоркъма кадям, Хызыр Неби ёлдашынъ. Сыгъын Хакъа, бакъма арткъа эй, арслан! Къылыч, тюфек бугунь сенинъ ойнашынъ.

Ал явлукънен яраларынъ саргъанда, Иль-юртунъда тувгъан къабир къазгъанда, Эгиль, дюшюн - ничюн ольди бу арслан, Къызыл къаннен баш таxтасын язгъанда?!

1916 с.

Абляким Ильмий бугуньгеджек бир шаир оларакъ ич де танылмагъан эди. Ишбу юкъарыдаки Биринджи джиxан дженки мунасебетиле язылгъан парчадан чокъ айдын корюне ки, муэллиф шиирнинъ де узманы; шиирде услюп ве ольчюнинъ, къафие ве дуйгъу яратманынъ истидатлы къалеми эди. Эм де гъает ачыкъ-айдын анълашыла ки, бу шаирнинъ биринджи назм эсери дегильдир. Демек, келеджекте онынъ дигер шиирлери булунмасына умют багъламагъа эсас бардыр.

Терджиме-и^алы огренильмесинде де айны дурум. Яни кет-кете биографиясынен багълы янъы малюматлар, янъы фактлар эп мейдангъа чыкъмакъта. А.Ильмий иле багълы айрыджа бир диссертация яxут монография ишленилирсе, мытлакъ бунуьде ич билинмеген даа чокъ шейлер матбуат юзюне чыкъар.

Абляким Ильмий кимсеге бенъземез бир омюр яшап, озьгюн иджат ёлуны кечкендир. 1917 сенесиндеки 1-нджи Къурултайымыз заманында миллий парламентимизнинъ риясетинде ве атта, къыскъа девир олса да, парламент бюросынынъ реиси вазифесинде булунгъаны себебинден, советлер девриндеки къуршунгъа тизильме джезалары ве дешетли репрессияларнынъ ильк далгъалары иле 1928 сенеси Къырымдан кенар этилип къаранлыкъ зинданларгъа быракъылгъаны, догъмушларындан да ич бир шей эшитильмегенинден, сенелердже не иджады, не де кендиси акъкъында ич бир тюрлю малюмат корюнмеген эди. Тек сонъки онйыллар ичинде андан-мындан зерре-зерре малюматлар топланып, азачыкъ олса да, терджиме-и-xалы ве бедий иджадына айдынлыкъ бериле башланылды.

Абляким Ильмий (Хильмий) /эдебий тахаллюслери «Алтайлы», «Ариф-заде», «Алт.», «Хильмий эфенди бин Ариф»/ 1887 сенеси Багъчасарай больгесининъ Эски-Эль коюнде Аджы Ариф эфендининъ аилесинде догъды. Торунларындан Ревиде Арифова, Зекие Усеинова ве Халиде Арифова къартийлернинъ хаберлерине коре, Аджы Ариф эфендининъ Аблякимден гъайры, даа дёрт огълу (Абдулла, Абдураман, Абибулла, Амит) ве дёрт къызы (Айше, Фатиме, Азизе ве Хатидже) бар эди. Баягъы буюк топракъ ве кираз багъчасынынъ саиби сыфатында Аджы Ариф эфенди орта аллы бир киши оларакъ таныла эди. Къойлары да пек чокъ олгъан. Гъает йымшакъ табиатлы бир адам экен. Атта бир куню азбарына хырсыз кирип къойларыны сайлап алып кетеджек вакъытта, Аджы Ариф хырсызны корьген ве: «Не сайлап отурасынъ шуларны, тут бир данесини де алып кет!» деген. Яни тутулгъан хырсызгъа да океси чыкъмагъан... Аджы Ариф эфенди Абляким огълуны башлангъыч ве орта тасилинден сонъ, Истанбулгъа, юксек тасиль алмакъ ичюн ёлламагъа чаре тапа. Бу олай, яни окъумакъ ичюн Истанбулгъа ёл алма меселеси, 1905 - 1906 сенелери ичинде олгъандыр.

А.Ильмий Истанбулгъа кельген сонъ, генч талебе сыфатында эм окъуй, эм де Тюркие ве Русиенинъ сиясий аятында фааль иштирак эте. Къырымда чар акимиетинден миллий азаделик девримлерини азырлагъан «Къырымтатар талебе джемиети» ве «Ватан» адлы гизли сиясий тешкиляткъа аза ола. Номан Челебиджихан, Джафер Сейдамет, Абибулла Одабаш, Бекир Чобан-заде, Мемет Ниязий киби илери генчлер иле достлаша.

Сонъундан Джафер Сейдамет бу тешкилятлар ве оларнынъ макъсады хусусында сёз юрютиркен, бойле язгъан эди: «Талебе джемиети»миздеки ве гизли «Ватан» тешкилятымыздаки фаалиетимиз даима къувветленерек илерилемекте эди. Бу сыраларда бизни бирлештирген энъ мукъаддес гъае тек бир келимеде топлана: Инкъиляп! Бизим бутюн тюшюнджелеримизге бу келиме хаким эди» [Cafer Seydahmet, 1993, s. 73].

Бу ве бунъа бенъзер тешкилятларнынъ фаалиетини даа якъынджа козь огюне кетирмек ве А.Ильмийнинъ сиясий фаалиетини даа гузель анълатмакъ ичюн мезкюрелернинъ бир пытыгъы олгъан ве Къырымнынъ озюнде арекет эткен «Намус» адындаки тешкилят иле багълы эки весикъа мисаль оларакъ кетирмек истеймиз. Булар Къырым Джумхуриетининъ девлет архивинде сакъланмакътадырлар. Русчадан терджиме этип ве къыскъартып беремиз:

1. Таврида Жандарма Идаресине. (Гизли оларакъ. 1910 декабрь 9, № 2669).

Агентурамыз хабер бергенине коре, Амди Акътапай ве Къурт Мустафа (Мустафа Къурт-

заде - И.К.) киби татар оджалары «Намус» адлы татар инкъилябий тешкилятынынъ азалары оларакъ, ноябрь айында, Алуштада, А.С.Айвазовнынъ шерефине багъышлангъан бир акъшамда олып, татарларын гуя зулум алтында булунгъанлары акъкъында чыкъышлар япып, «Хюрриет» тюркюсини йырладылар...

Ротмистр (имза) [ГААРК. Ф. 706. Оп.1. Д. 329. Л. 144.].

2. Таврия губернаторы хазретлерине. (Гизли оларакъ. 1911 сентябрь 15, № 8084).

Талебелерин панисламист рухунда тербиелегенине кифаетленмейип, М. Къурт-заде

1910 сенесининъ башында «Намус»нынъ эсас макъсады кендилерининъ дини, «мазлум миллети» ве «эльден къачырылгъан Ватаны» огърунда чалышып, сонъ эмели исе, Къырым ханлыгъыны джанландырмакътан ибареттир...

Подполковник (имза) [ГААРК. Ф. 706. Оп. 2. Д.35. Л. 598.].

«Намус» джемиетининъ азалары о къадар чокълашкъан ве о къадар фааль иш алып бара эдилер ки, жандарма идареси артыкъ арбийлерни джельп этип, чешит «облава» ве тинтювлер япып, юзлернен кишилерни махкемеге чекип тюрьмелерге къапата ве атта ич бир махкемесиз Къырымдан къувмагъа ве башкъа чешит джезаларгъа огъратмагъа тутундылар. «Намус»нынъ азалары чокъусы зиялылар эдилер ки, къырымтатарджа, русча ве тюркчени гузель бильгенлери ичюн, эр учь тильде чыкъкъан ресмий ве гизли эдебиятны топлап окъуй ве аркъадашлары, фикирдешлери арасында дагъыта эдилер. Меселя, 1910 сенеси сентябрь 16-да Ялта уездинде жандармалар тарафындан япылгъан тинтювлерде Умер мырза Мансурский, Мамбет Аединов, Смаил Керимджанов, Мемет-Риза Муртаза, Мустафа эфенди Нуреддин, Исмаил мырза Арабский - эпси олып 6 киши къырымтатар

зиялыларынынъ эвлеринде гизли нешир этильген ве къатиен ясакъ олунгъан русча бойле китаплар тапкъанлар: 1. Ничего с нами не поделаншь. (Соч. Некрасова). 2. Очерки современных казней. (Соч. Владимирова). 3. История революционного движения в России. (Соч. Туна). 4. Хлеб и воля. (Соч. Кропоткина). 5. Американский и русский рабочий. (Соч. Каутского). 6. Хлеб, Свет и Свобода. (Соч. А.В.Пешехонова). 7. Кого и как выбирать во Вторую Государственную Думу. (Соч. Ольговича). 8. Общественно-политический словарь. 9. Словарь по рабочему вопросу. 10. Словарь по аграрному вопросу.

Айны тинтювде къырымтатарджа чокътан-чокъ китап, рисале, мектюплер ве чешит эльязмалар тутулып алынгъан, лякин полковник Поповнынъ хаберине коре, оларда «зиянлы шей булунмай» экен [Кричинский, 1919].

Эбет, Абляким Ильмий де Истанбулда «Къырымтатар талебе джемиети» ве гизли «Ватан» тешкилятларынынъ фааль иштиракчилери сырасында булунып, чешит гизли усулларнен Къырымдаки кениш халкъ кутьлелерининъ сиясий анъыны уяндырып, чар зулумындан къуртулмагъа чагъыргъандыр.

А.Ильмийнинъ о девирде япкъан белли ильмий чалышмаларындан Халим Герайнынъ 1870 сенеси Истанбулда нешир этильген Къырым тарихи ве эдебияты иле багълы «Гюльбюню ханан» («Ханларнынъ гуль багъчасы») эсерини янъыдан ишлеп, бир чокъ изаатларнен нешир этмеси олды. Тамам шу ишнинъ эснасыны анълатып Джафер Сейдамет бойле хатырлагъан эди: «Дарульфунунда (университетте) окъувыны девам эткен Абляким Ильмий аркъадашымыз геджели-куньдюзли, эр фурсат булдыкъча, «Гюльбюню ханан»гъа япаджагъы илявелери тесбит ичюн Къырым тарихинен огъраша ве эр булушкъанымызда, янъы-янъы эеджанларле бизге ханлыкъ деврининъ къудрети ве тюшмеси, йыкъылмасындан бахс эте эди. Заваллы Абляким Ильмий кунь кечтикче, Къырым тарихине бир къат даа багълана, онынъ къуввет ве къудретини, Тюркие огърунда ойнагъан мусбет ве муим ролюнинъ эмиетини къаврай, ханлыгъын ич къурулышында да истипдаттан зияде Мешрутиетке (Конституциягъа) якъын бир идаре усулынынъ булундыгъыны сезе ве халкъымызгъа, генчлигимизге бу тарих иле тесир этмеге чалышмамыз люзюмиетини илери сюрер эди. Факъат не онынъ эеджанлары ве мантыгъы, не де бизим халкъчылыгъымыз ве юртчулыгъымыз бизни инкъиляп тюшюнджелерине биринджи дередже эмиет бермектен ала къоймаз эди» [Cafer Seydahmet, 1993, s.73].

1909 сенеси А. Ильмийнинъ ишлемеси ве изаатларынен нешир этильген «Гюльбюню ханан»дан сонъ 1913 сенесине къадар, яни онынъ Къырымгъа авдетиндже, Истанбулда къырымтатарджа даа бир къач китап чыкъты. Бириси 1911 сенеси (хиджрий 1330) Темурджаннынъ (А. Одабашнынъ) «Алтын ярыкъ», 1911 сенеси Джафер Сейдаметнинъ «Татар миллет-и-мазлумеси», 1912 сенеси кене Джафер Сейдаметнинъ франсыз тарихчиси Шарль Сеньобустан терджимеси «Чар салтанатынынъ къамчысы» ве 1913 сенеси бир къач муэллифлернинъ парчаларындан тертип этильген 48 саифелик «Яш татар язылары»дыр. Сонъки эки китапнынъ бириси бугуньде Голландия девлет кутюпханеси ве экинджиси Германияда Берлиннинъ Шаркъ кутюпханесинде сакъланмакътадыр. «Яш татар язылары»нда А.Ильмийнинъ эсерлери корюнмесе де, буюк итималы бар ки, алев къальпли язарымыз шу сенелер арасында да мытлакъ бир де бир парча иджат эткендир.

А.Ильмий Истанбулдан Къырымгъа не заман къайтты? 1913 яхут 1914 сенесими? Бу ракъамларнынъ озьджесине айрыджа эмиети бардыр. Ве фифаразымыз шулардан ибарет. Эгер 1913-те къайткъан олса, демек ки, озь башына ве кенди алы ве истеги иле къайтты. 1914-те исе, мытлакъ Биринджи джихан савашы башлагъаны себебинден къайтмагъа меджбур олгъандыр... Базы (догърудан-догъру багълы олмагъан) малюматларгъа эсасланаракъ, онынъ 1913 сенесинде Къырымгъа авдет эткенини бельгилеймиз. Чюнки тамам шу сенеси къышта А. Ильмийнинъ «Зынджырлы» ве дигер медреселернинъ вазиетини огренерек, март ве апрель айларында «Терджиман» газетасында тасильдеки ислях (ыстылах, реформа) ишлери иле багълы учь макъалеси нешир этиле [Алтайлы, 1913]. 1914 сенеси исе, биз А. Ильмийни энди Тавдаир коюнинъ медресесинде мудеррис (баш оджа) сыфатында коремиз.

Табий ки, ялынъыз А.Ильмий дегиль. ХХ асырнынъ башында иджат этип башлагъан онларнен шаир ве языджыларымызнынъ тедкъикъатларымыздаки алы айныдыр. Не

яздыгъы бедий метинлери, не де терджиме-и-алларына аит джиддий малюматлар корюнмей. Олдугъы такъдирде биле, сонъ дередже зайыф ве атта аслы да огренильмегендир. Не Москванынъ, не С.-Петербургнынъ ве не де Къырымнынъ архивлери кереги дереджеде ишленмегендирлер. Ялынъыз Къырымнынъ архивинде бугуньде булунгъан 1,5 млн. досьелеринден чокъ аз фаизи алынып бакъылгъандыр. Аслында исе 1922 сенеси ачылгъан Тотайкой техникумына аит материаллар апансыздан мейдангъа чыкъкъаны киби (бу ерде мытлакъ айрыджа тешеккюрлер педагогика илимлери намзети Сайде Усмановагъа бильдирмели), даа чокътан-чокъ малюмат ве материаллар чыкъаджагъына эминмиз.

Эдебият:

1. Алтайлы (А. Ильмий). «Зынджырлы»е хитабе (Багъчасарай медресесининъ кечмиши ве ке-леджеги ве ишиндеки базы къусурлары акъкъында) // Терджиман. 1913. № 73. Март 30; Алтайлы. Къырымда дарульмуаллимин мунасебетиле // Терджиман. 1913. Апрель 12; Алтайлы. Ики медресе. Эфендикой имтиханы мунасебетиле (Къырымдаки медреселернинъ исляхи меселелерине даир) // Терджиман. 1913. № 93. Апрель 25.

2. ГААРК (Государственный архив Республики Крым). Ф. 706. Оп.1. Д. 329. Л. 144.

3. ГААРК. Ф. 706. Оп. 2. Д.35. Л. 598.

4. Кричинский А. Очерки русской политики на окраинах. Ч. 1. Баку. 1919. 295 с. С. 283.

5. Cafer Seydahmet Kirimer. Bazi hatiralar. Istanbul: Etam a.§. Matbaa Tesisleri. 1993. 329 s.