CC BY
32Н.Р. Абдульвапов, В.Р. Менусманова. E-Mail: [email protected]
XX а. ильк ярысы къырымтатар эдебиятшынаслыгъында ортачагъ къырымтатар шиирининъ огренильмеси иле алякъалы меселелер
УДК: 821. 521. 145 «13/18»
Нариман Ремзиевич Абдульвапов, Весиле Ришадовна Менусманова.
Вопросы изучения средневковой крымскотатарской поэзии (XШ-XVNI вв.) в литературоведческих исследованиях крымскотатарских авторов первой половины XX века
Статья посвящена анализу результатов исследований в области истории средневековой крымскотатарской поэзии (XШ-XVШ вв.), имевших место в крымскотатарском литературоведении первой половины XX века. В указанный период были заложены основы соответствующих исследований и крымскотатарские ученые и литераторы, наряду с рядом османско-турецких, российских и украинских специалистов, сыграли в этом процессе весьма значительную роль. В статье анализируются работы как известных авторов (А. Ильми, О. Акчокраклы, О. Мурасов, Б. Чобан-заде, К. Решидов (Джаманаклы), А. Фетислямов), так и практически забытых (А. Шейхи). Ключевые слова: средневковая крымскотатарская поэзия, Крымское ханство, Гераи.
Nariman Remzievich Abdulvapov,
Vesile Rishadovna Menusmanova.
Some Issues of Research of Medieval Crimean Tatar Poetry (XIII-XVIII Centuries)
in the Literary Studies of Crimean Tatar Authors of the First Half of the XX Century
The article is devoted to analyzing the research in the history of medieval Crimean Tatar poetry (XIII-XVIII centuries), which took place in the Crimean Tatar literary criticism of the first half of the XX century. During this period, the foundations of relevant research were laid and Crimean Tatar scientists and writers, as well as several Ottoman-Turkish, Russian and Ukrainian specialists, played a significant role in this process. The article analyzes the works of both well-known authors (A. Ilmiy, O. Akchokrakly, O. Murasov, B. Choban-zadeh, K. Reshidov (Dzhamanakly), A. Fetislyamov) and practically forgotten ones (A. Sheikhi).
Keywords: Middle Age Crimean Tatar Poetry, Crimean Khanate, Giray.
OpTanart KtbipbiMTaTap muupu - XIII-XVIII aa. KtbipbiMTaTap э1це6мflтblнblнв энt MyuM Be canMaKtnbi KtbicbiMnapbiHgaH 6upuflup. AcnbiHfla, opTanart KtbipbiMTaTap ЭAe6uaтw gereHge, unbK эвenн, muupueT aKtbinrta Kene Be 6y - Ta6uM 6up angbip, hwhkm Hecup o fleBupfleKM ЭlЦe6мflттa экuнAxu nnaHga TyTynrtaH, OHbiHt TapuxMii, guHUM-TacaBBy^uM Be gurep nemuTnepu (xaHpnapbi), neK MyuM oncanap ga, o Ktagap KeHum aiirtbiHnbiKt Kta3aHMartaHflbip.
EyHta 6aKtMagaH, y3yH ibmnapflbip 6y muupueT, He A3biKt km, этpa$nbl Be TepeH TeTKtuKtaTnapgaH neTTe KtanrtaHflbip, Be anbiHtbi3 coHbKu OTy3 ibnga 6y caaga cucTeMnu apawTbipManapHbiHt anbinMacbi mhwh MMKHHnapHbiHt neiga onrtaHbi K03eTunbMeKTegup. AMMa, 6y apamTwpManapHbHt TeMennepu, эp anga, gaa эвenb aTbinrtaH ЭAu Be 6y
макъаледе бу саада XX а. ильк ярысында япылгъан теткъикъатларгъа къыймет кесильмеге арекет этильмектедир. Шуны да къайд этмелимиз ки, макъаледе ялынъыз къырымтатар муэллифлерининъ ве, эсасен, Къырымда япылгъан теткъикъатлар бакъылмакътадыр.
Ортачагъ къырымтатар шиириетине даир ильк бильгилер таа о деврине аит чешитли менбаларда (шаирлер тезкирелери, «Тарих» тюрюндеки эсерлер ве саире) ве атта эдебий эсерлернинъ озьлеринде булунса да, ильмий севиеде бу шиириетнинъ огренильмеси XIX асырнынъ ильк ярысында башлангъандыр. Бу саада ильк араштырмалар япкъан - базы авропалы ве русиели теткъикъатчылары олгъан, буларнынъ арасында, айрыджа оларакъ, Й. Хаммер-Пургшталь, Дж. У. Редхаус, Ф. Домбровский, А. Борзенко, А. Негри, В. Кузьмин, Ф. Хартахай, В. Смирнов киби муэллифлерни къайд этмек мумкюндир. XX а. башында буларгъа, базы бир османлы-тюрк араштырмаджылары иле берабер, къырымтатар теткъикъатчылары да къошулгъандыр.
Догърудан-догъру буларгъа кечмезден эвель, эки фактны анъмакъ еринде олур, бу фактлар эдебиятшынаслыкънен там манада багълы олмасалар да, кене де, макъаленинъ мевзусы джеэтинден муимдирлер. Ильк факт - И. Гаспринскийнинъ тарафындан 1894 с. Багъчасарайда, «Терджиман» матбаханесинде Ашыкъ Умернинъ «Диван»ынынъ нешри иле алякъалыдыр [Диван-ы Ашыкъ Умер, 1894]. 77 саифеден ибарет ве 100 къадар шиир булундыргъан бу «Диван»нынъ И. Гаспринский тарафындан нешир олунмасы, буюк ихтимал, тесадуфен, олмагъандыр, эр алда бир чокъ теткъикъатчылар бу неширни Ашыкъ Умернинъ Къырымлы олгъанына ишарет эткен бир факт оларакъ къабул этмектелер. Бунынънен берабер, неширнен багълы базы суаллер де эп чезильмеген олып къалмакъта, мисаль, нешир неге эсасланып япылгъан, бунда И. Гаспринскийнинъ шахсий ролю не олгъан ве саире. Шуны да къошмалымыз ки, мезкюр неширнинъ асыл нусхалары кунюмизге къадар еткен, олар Багъчасарайдаки И. Гаспринскийнинъ эв-музейинде сакъланмакътадырлар.
Экинджи факт белли къырымтатар эдиби А. С. Айвазовнынъ 1907 с. Бакуда, «Каспий» ве «Фуюзат» газеталарынынъ матбаасында басылгъан «Неден бу ала къалдыкъ» пьесасы иле, даа догърусы, бу пьесада Къырым ханлыгъы деврине аит бир къач Къырымлы шаирининъ адынынъ анъылмасы иле багълыдыр [Айвазов, 1907]. Меселе шунда ки, анъылгъан бу эсернинъ эки еринде ортачагъ фарс ве тюрк шаирлери (Саади, Хафиз, Фузули ве саире) иле бирликте, Мухаммед Герай, Адиль Герай ве Шахин Герай киби Къырымлы шаирлерининъ де адлары кече [Айвазов, 1997, с. 14, 51]. Булардан Адиль Герайнынъ шаирлиги акъкъында шимдилик бир шей айтып оламаймыз (сонъки теткъикъатлар бойле бир шаирнинъ барлыгъыны тасдикъламай), амма дигер эки шаирнинъ адлары пек яхшы беллидир. Булардан Мухаммед Герай, ич шубесиз, «Кямиль» ве «Хани» махляслары иле шиирлер язгъан Къырым ханы IV Мехмед Герай (о. 1674), Шахин Герай исе, сонъ дередже буюк ихтимал иле, мешур «къальп» шеклиндеки гъазельнинъ муэллифи Шахин Герай султан (о. 1717) олгъандыр [Абдульвапов, 2007].
Мезкюр шаирлернинъ адларынынъ А. С. Айвазовнынъ эсеринде анъылмасы, эр алда, муэллифнинъ оларны бильгенини косьтере. Амма, ола билир ки, А. Айвазов бу саада махсус теткъикъатлар да япкъандыр. Бу ерде даа бир фактны хатырлатмакъ еринде олур. 1923 с. июнь 14-де «Енъи дюнья» газетасында А. С. Айвазовнынъ 25-йыллыкъ эдебий фаалиетине багъышланып бир макъалеге бастырылгъан эди. Бу макъалеге коре, А. С. Айвазов шу йылларда учь джылтлыкъ «Тюрк-татар дили ве эдебияты тарихи» устюнде чалыша эди [Керимов, 1997, с. 12]. Бу чалышманынъ такъдири белли дегиль, амма муэллифнинъ онынъ устюндеки ишининъ таа 20 йыл эвель башлангъаныны тахмин этмек мумкюндир. О заман, анъылгъан шу пьесада Герай-шаирлернинъ исимлерининъ кечмеси, А. С. Айвазовнынъ оларгъа даир белли бир теткъикъатлар япкъанына ишарет эте билир.
Бу эки факттан сонъ ортачагъ къырымтатар шиириетине даир малюмат булундыргъан басылы теткъикъат материалларына да кечмек мумюндир. Элимизде олгъан бильгилерге коре, булардан ильк чалышма илериде белли къырымтатар языджысы оларакъ танылгъан Абляким Ильмиге аиттир. Белли олгъаны киби, 1909 с. Истанбулда (А. Ильми о заман ерли дарульфунунда окъуй эди), онынъ муаррирлиги алтында Халим Герайнынъ «Гульбун-и ханан» эсери басылгъан эди [Halim Giray Sultan, 1327]. Бу эсерде, озю де бир «Диван» саиби
олгъан муэллиф, Герайлар ханеданындан бир къач шаирнинъ исмини анъып, оларнынъ (эпсинден олмаса да) эсерлеринден орьнеклер бергендир. Бу шаирлер шулар эди: Къырым ханлары I Менъли, I Саадет, I Девлет, II Гъази, Джанибек, I Резми Бахадыр, II Менъли. Яни, А. Ильми, мезкюр эсерни нешир эттирип, айны заманда, бу шаирлернинъ адларыны ве оларнынъ базы эсерлерини къырымтатар эдебиятына къайтаргъан олгъандыр.
Бундан гъайры, А. Ильми эсернинъ эсас метнине бир «Иляве» (метинде: «Ляхикъа») къошкъан ки, онда, бир къач ортачагъ Къырымлы алим ве эдибине даир къыскъа макъалелер ер алгъандыр. Шу эдиплернинъ ичинде шаир олгъанлары шулар эди: Къырыми Сейид Ахмед бин Абдуллах (XV а., бу шахыс «Ляхикъа»да шаир оларакъ анъылмаса да, теткъикъатлар онынъ уста бир шаир олгъаныны косьтермектелер), Хусейин Кефеви (XVI а.), Абдульгъаффар бин Хасан Къырыми (шаир оларакъ анъылмаса да), Рахми Мустафа, Селим Баба (учю де XVIII а.), Халим Герай (о. 1823), [а. м., с. 221-228]. А. Ильмининъ къайд эткенине коре, бу эдиплерге даир материаллар белли османлы био-библиографы М. Т. Бурсалынынъ «Османлы эрбаб-ы кемаль ве маариф» адлы чалышмасындан алынгъан эди [а. м., с. 221], ве бу факт А. Ильмининъ чалышмасынынъ белли бир теткъикъат нетиджесинде мейдангъа кельгенини тасдикъламакътадыр.
Ортчагъ къырымтатар шиири боюнджа бундан сонъраки теткъикъатлар тап Къурултай девринде (1917-1920 сс.) дюнья юзю корьгендир. Шу девирде бу саада араштырмалар япкъан, эсасен, учь шахыс олгъан: белли къырымтатар алими, шаир ве терджиман О. Акъчокъракълы, акъкъында шимди ич бир малюматымыз олмагъан Абдульмеджид Шейхи ве белли фольклорджы ве оджа О. Мурасов. Учюнинъ де материаллары о заманнынъ энъ муим къырымтатар куньделик нешри олгъан «Миллет» газетасында басылгъан, лякин чокъ йыллар девамында (1990-нджы сс. къадар) къырымтатар мутехассысларынынъ олардан ич те хаберлери олмагъандыр.
Мезкюр теткъикъатлардан биринджиси - О. Акъчокъракълынынъ «Къырым тюрк-татар эдебиятынынъ къыскъаджа тарихчеси» чалышмасы, о, «Миллет» газетасынынъ 1919 сенесининъ сонъунда чыкъкъан 50-нджи санындан башлап (бу сан газетанынъ Къырым девлет архивиндеки топламында мевджут дегиль), 1920 с. январь-февраль айларында чыкъкъан еди санда нешир олунгъандыр [Акъчокъракълы, 1919-1920]. Бу чалышма, даа догърусы, онынъ бугуньде мутехассысларнынъ элинде булунгъан къысмы беш парчадан ибареттир: «Къыпчакъ яки Алтын Орду деври», «Герайлар деври», «Менъли Герай хан заманында Къырымда эдебий аят», «Къайсунизаде Нидаи эфенди, яки Реммаль Ходжа», «Бу асырларда Къырымда ресмий диль», - мевзумыз иле алякъалы бильгилерни булардан учюнджи ве дёртюнджи къысымларда тапмакъ мумкюндир.
Мисаль, «Менъли Герай хан заманында Къырымда эдебий аят» къысмында О. Акъчокъракълы Къырымнынъ эдебий аятынынъ Къырым ханы I Менъли Герайнынъ заманында башлангъаныны къайд эте (бугуньки бильгилерге коре, Къырымнынъ эдебий аяты таа XIII асырда башлангъандыр - Н.А., В.М.) ве шу заманнынъ бир эдебий эсерининъ нумюнеси оларакъ мезкюр ханнынъ «чагъатай шивеси» иле язгъан бир къытасынынъ метнини бере [Акъчокъракълы, 2006, с. 103].
Макъаленинъ айны шу къысмында О. Акъчокъракълы, А. Ильмининъ юкъарыда анъылгъан «Гульбун-и ханан» эсерине къошкъан «Ляхикъа»гъа атыф иле, бир къач белли Къырымлы алимлерининъ адларыны анъа (Ахмед бин Мухаммед эль-Къырыми (XIV а.), Молла Шерефеддин (XV а. ильк ярысы), Къырыми Сейид Ахмед бин Сеййид Абдуллах (XV а.)), булардан Къырыми Сеййид Ахмед, кене де, шаир оларакъ анъылмаса да, текрар къайд этмелимиз, шимди, артыкъ, шаир оларакъ да билинмектедир.
Чалышманынъ «Къайсунизаде Нидаи эфенди, яки Реммаль Ходжа» серлевалы къысмында О. Акъчокъракълы Къырым ханы I Сахиб Герай (1532-1551) заманында, бу ханнынъ янында, сарайда яшагъан алим ве эдип Къайсунизаде Нидаи эфенди, я да Реммаль Ходжанынъ шахсиетине даир къыскъа бильгилер бере. Бу эдип, аслы Мысырлы олса да, башта Истанбулгъа ве даа сонъра (Къырым ханы оларакъ илян этильген Сахиб Герайнен) Къырымгъа келип, Багъчасарайнынъ ильмий-эдебий аятында чокъ фааль бир шекильде иштирак эткен ве бир сыра ильмий ве эдебий эсерлер, шу джумледен, Сахиб
Герайнынъ тафсилятлы терджимеиалыны булундыргъан бир эсерни (козьде «Тарих-и Сахиб Герай хан» эсери тутула - Н.А., В. М.) язгъандыр [а. м., с. 107]. Бу бильгилерге шуны да къошар эдик: Реммаль Ходжанынъ эсерлери арасында бир сыра манзум эсерлер де олгъан ве олардан базылары кунюмизге къадар еткендир [Çen, 2013]. Айрыджа, «Тарих-и Сахиб Герай хан» эсеринде де эпейдже манзум парчалар бардыр.
Макъаленинъ бу къысмында О. Акъчокъракълы даа бир меракълы факткъа ишарет эте, бу факт Къайсуни-заденинъ шахсиети ве эсерлери иле огърашкъан «Багъчасарайлы Абдульхамид (Абдульмеджид [?] - Н.А., В.М.) эфенди Шейхи» иле багълыдыр. О. Акъчокракълыгъа коре, бу теткъикъатчы «Нидаи эфендининъ муфассал терджимеиалыны» язгъан ве бу чалышманы эм «Миллет» газетасында, эм де айры китап шеклинде бастырмагъа ниет эткендир [Акъчокъракълы, 2006, с. 107]. Фикримизге коре, бу «Абдульхамид эфенди Шейхи» бираз ашагъыда анъыладжакъ Абдульмеджид Шейхи олгъан, ве бу факт XX а. башында къырымтатарлар арасында олдукъча къуветли теткъикъатчыларнынъ булунгъанына ишарет этмектедир.
О. Акъчокъракълынынъ «Къырым тюрк-татар эдебиятынынъ къыскъаджа тарихчеси» чалышмасына къыймет кесиледжек олса, бу араштырманы шимди элимизде булунгъан ве къырымтатар ортачагъ эдебиятына багъышлангъан теткъикъатларнынъ энъ эскилеринден, ве айны заманда, энъ къуветли олгъанларындан бири ве бельки биринджиси (энъ муими) оларакъ саймакъ мумкюндир.
О. Акъчокъракълыдан гъайры, Къурултай девринде ортачагъ къырымтатар ильми ве эдебияты иле огърашкъан даа бир къырымтатар теткъикъатчысы - Абдульмеджид Шейхи олгъандыр. Акъкъында шимдилик, текрарлаймыз, ич бир малюмат булунмагъан бу муэллифнинъ айны шу «Миллет» газетасынынъ 1920 с. февраль 19, 21, <?> куньлеринде чыкъкъан санларында «Мефтуха-йы эдебие, яки Къырымда Ислям къалемийле язылмышлара бир назар» адлы бир чалышмасы дюнья юзю корьген, бунынъ февраль 21-де нешир олунгъан орта къысмы юкъарыда ады кечкен Сеййид Ахмед бин Абдуллахкъа багъышлангъандыр [Шейхи, 1920]. Юкъарыда да къайд этильгени киби, айны заманда уста шаир олгъан Сеййид Ахмед бу парчада, эсасен, алим оларакъ анъыла, парчада, шу джумледен, онынъ Османлы султаны Фатих II Мехмед иле арасында олып кечкен мешур субетининъ мундериджеси бериле. Шейхининъ малюматына коре, бу бильгилер ««Шекъайыкъ» терджимеси» оларакъ билинген бир эсерден алынгъан эди. Бунъа коре, шу эсернинъ - белли османлы био-библиографы Ташкёпризаде Ахмеднинъ (о. 1561) арапча язгъан «эш-Шакъайыкъ ун-Нуманийе» адлы мешур био-библиографик эсерининъ Мехмед Меджди (о. 1591) тарафындан тюркчеге (османлыджагъа) япылгъан терджимеси олгъаны анълашылмакътадыр.
«Къурултай девринде» «Миллет» газетасында басылгъан учюнджи чалышма - белли къырымтатар оджа ве фольклорджысы Осман Мурасовнынъ XVIII а. 2-нджи ярысы -XIX а. ильк чериги девринде яшагъан Къырымлы шейх-шаири Исметиге багъышлангъан макъалесидир. Бу макъале газетанынъ 1919 с. 34, 35 ве, буюк ихтимал иле, 36-нджы санларында басылгъан олып, булардан элимизде ялынъыз 35-нджы санында басылгъан къысмы булуна [Мурасов, 1919]. Макъаленинъ башы ве сонъуны булундыргъан санлар Къырым девлет архивинде булунмамакъта, онынъ ичюн макъаленинъ, мисаль, ады билинмейип къалмакъта, амма рубриканынъ серлевасы беллидир: «Тарих ве эдебият къысмы». Макъаледе Исметнинъ тафсилятлы терджимеиалы, бир де, къыскъадан онынъ «Озю вакъиасы» дестаны танытылып, бу эсерден базы бентлери берильгендир. (Эсернинъ мевзусы - османлы къалеси олгъан Озюнинъ (Очаков шеэрининъ) 1788 с. рус ордусы тарафындан алынмасыдыр.)
Шуны да къошмакъ керек ки, макъаледе, Исметиден гъайры, онынъ бабасы -накъшбендие тарикъаты шейхы Шуайб Челебининъ де аятына даир базы бильгилер бериле, онынъ, шаир олып, бир чокъ шиир, айрыджа да, иляхилер язгъаны къайд этиле. О. Мурасовнынъ язгъанына коре, Къырымнынъ белли алим ве шейхлеринден бири Шуайб Челеби, 1766 с., аджылыкъ ниети иле, Истанбулгъа кельген, амма бираздан, хасталанып, мында вефат этерек Истанбул дживарындаки Седд-уль-Бахр деген къаленинъ янында
дефн олунгъандыр. Теэссюф ки, бу шаирнинъ шахсиети иле эсерлерине даир башкъа малюмат, шимдилик, ёкътыр.
Бойледже, О. Мурсовнынъ макъалесинден Исметининъ тафсилятлы терджимеиалы, онынъ «Озю вакъиасы» дестанынынъ базы бентлери, бир де бабасы Шуайб Челебининъ бир шейх-шаир олгъаны белли олмакътадыр. Мезкюр чалышма шимди биле, бутюн анъылгъан бильгилернинъ екяне менбасы оларакъ, озь эмиетини сакъламакътадыр.
«Къурултай деври»нде юзь берген бу чалышмалар 1920-нджи сенелерде девам эткендир. Аслында, 1920-нджи сс. къырымтатар эдебиятшынаслыгъынынъ «алтын деври» сайыла билир. Бу девирде, шу джумледен, къырымтатар эдебиятынынъ энъ муим шахсиетлери олгъан А. Герайбай, А. Лятиф-заде, Б. Чобан-заде, А. С. Айвазов, О. Акъчокъракълынынъ къалеминден сонъ дередже салмакълы эдебиятшынаслыкъ теткъикъатлары чыкъкъандыр. Бу чалышмаларнынъ чогъу шу йылларда да нешир олунгъан, базылары - даа кеч, базыларынынъ такъдири исе бугуньге къадар белли дегильдир.
Бу теткъикъатлардан догърудан-догъру мевзумыз иле алякъалы олгъанларны алсакъ, хронология джеэтинден биринджиси - 1925 с. «Окъув ишлери» меджмуасында буюк къырымтатар алим ве шаири Б. Чобан-заденинъ бастыргъан «Ленинградда Къырым хатирелери» макъалесидир [Чобан-заде, 1925]. Сонъ дередже муим бу макъаледе муэллиф Ленинграддаки Девлет кутюпханеде (бугуньде: «Русие миллий кутюпханеси»), шу джумледен, бир эльязма эсери булунгъан XVI а. Къырымлы шаир ве алими Хусейин Кефевини таныта, бир де онынъ шу «Раз-наме» адлы эсерине даир умумий малюмат берип, ондан бир манзум парчаны кетире. Б. Чобан-заденинъ бу макъалеси айры бир талильге ляйыкътыр, шимди исе ялынъыз бир шейни къайд этмек истер эдик. Б. Чобан-заденинъ язгъанына коре, Хусейин Кефевининъ ады Бурсалы Мехмед Тахирнинъ «Къырым муэллифлери» эсеринде де анъылгъандыр. Яни Б. Чобан-заде Бурсалынынъ шу эсеринден хабердар олгъан, лякин, нечюндир, озюнинъ къырымтатар эдебияты тарихине багъышлангъан языларында ондаки зенгин материаллар иле ич файдаланмагъандыр.
Б. Чобан-заденинъ макъалеси дюнья юзю корьген заманда даа бир истидатлы къырымтатар теткъикъатчысы, 1923-1926 сс. Истанбул университетинде окъугъан Амди Герайбай «Къырым эдебиятына бир бакъыш» адлы теткъикъаты узеринде чалышмакъта эди. Бу чалышма А. Герайбайнынъ 1926 с. тамамлагъан «Къырым тарихи» диссертациясына бир иляве оларакъ азырлангъан ве ильк сефер 1935 сенеси Романьянынъ Косьтендже шеэринде басылгъан эди [Geray(bay), 1935].
Олдукъча мундериджели ве къыйметли бу чалышмада А. Герайбай бутюн Къырым эдебиятынынъ тарихини, чешитли критерийлерге эсасланып, девирлерге больмеге арекет эте ве, эсасен, Къырым ханлыгъы девринде токъталып, о девирдеки Къырымнынъ эдебий аяты иле Къырым ханларындан шаир олгъан I Менъли, I Саадет, I Сахиб, I Девлет, «Бора» II Гъазы, I Бахадыр, IV Мехмед ве II Менълилернинъ шаирликлерине даир къыскъа бильгилер бере. Бу бильгилернинъ арасында айрыджа дикъкъат чеккен - Къырым ханы Сахиб Герайнынъ шаирлиги акъкъындаки бильгилердир, чалышмада, айрыджа, ханнынъ «лисан-ы татар» иле язгъан бир дёртлюгининъ метни де берильген. Герайбайгъа коре, бу бильгилер ве дёртлюк XVII а. османлы тарихчысы Абдуллах Ридван Пашазаденинъ (бу тарихчы, айны заманда, Къырым тарихи мевзулы бир эсернинъ муэллифидир) даа нешир олунмагъан «Тарих-и Мыср» эсеринден алынгъан эди, А. Герайбайнынъ чалышмасы бу джеэттен, мезкюр материалларнынъ екяне басылгъан менбасы оларакъ, айрыджа бир къыймет ташымакътадыр [а. м., с. 20-21].
Юкъарыда да къайд этильгени киби, А. Герайбайнынъ чалышмасы ильк сефер 1935 с. Романьянынъ Косьтендже шеэринде, Дж. Сейдаметнинъ кириш сёзю иле дюнья юзю корьген «Къырым шиирлери» антологиясында, арап арифлери иле басылгъандыр. Даа сонъра, о, 1995 сенеси «Йылдыз» меджмуасынынъ 3-нджи санында кирил арифлер иле де нешир олунгъандыр [Герайбай, 1995]. Чалышмада ялынъыз Герай-шаирлерининъ анъылгъаны козьге чарпа, буны биз шимдилик ич бир тюрлю анълатып оламаймыз.
А. Герайбай Истанбулда озь теткъикъатлары иле огърашыр экен, Къырымда онынъ уйкен меслекдеши - О. Акъчокъракълы, ярымадада япылгъан экспедицияларда, бир де къазы
(археология) ишлеринде иштирак этип, Къырым эдебияты саасында да янъы кешифлер япмагъа девам эте эди. Бу кешифлернинъ къыскъа хронологиясы бойлер олгъандыр.
1927 с. Акъмесджитте О. Акъчокъракълынынъ «XIII-XV аа. Эски-Къырым ве Отуз язылары» макъалеси басылгъандыр. Бу макъале 1925-1926 сс. япылгъан къазы ишлери эсасында язылгъан олып, ичинде ортачагъ къырымтатар шиириети тарихи джеэтинден сонъ дередже буюк эмиети олгъан бир эпитафиягъа ер берильген эди. Бу эпитафия 776/1374 с. вефат эткен Эхи Алемдар адлы бирисининъ манзум башташ язысы олгъан, О. Акъчокъракълыгъа коре, о «чагъатайджа» язылгъан эди [Акчокраклы, 1927, с. 3, 9].
О. Акъчокъракълынынъ экинджи макъалеси 1929 с. басылгъан, онда 1928 с. япылгъан къазы ишлери девамында тапылгъан башташ язылары акъкъында малюмат булунмакътадыр. Бу макъаледе даа бир къыйметли эпитафиягъа - муэллифнинъ фикрине коре, XIV а. аит, кене де «чагъатай» тилинде ве туюгъ шеклинде язылгъан бир манзумеге ер берильгенэди [Акчокраклы, 1929, с. 2, 7].
Бу эки эпитафиянынъ эмиети шундан ибарет ки, оларнынъ метинлери XIV асыр къырымтатар эдебий тилининъ олдукъча сийрек орьнеклерини тешкиль этмектедирлер.
О. Акъчокъракълынынъ бу девирдеки учюнджи ве энъ муим чалышмасы - 1930 с. Киевде, «Схщний св^» меджмуасында, украин тилинде бастыргъан «Татарська поэма Джан-Мухаммедова про похщ Iслям-Гiрея II (III Ислям Герай олмалы - Н. А., В. М.) сптьно з Богданом Хмельницьким на Польщу 1648-1649 р.р.» макъалесидир [Акчокракли, 1930]. Белли олгъаны киби, 1925 сенеси Къырымда буюк бир этнографик экспедиция кечирильген эди. Онынъ девамында Судакъ районы Къапсихор коюнде О. Акъчокъракълы тарафындан къыйметли бир эльязма тапылгъан эди. Бу эльязмадаки манзум поэма 16481651 сенелеринде Къырым ханлыгъы иле украин казакларынынъ шляхтич Польшагъа (даа догъру: Речь Посполитаягъа) къаршы япкъан дженклерине багъышлангъан олып, муэллифи Джанмухаммед адлы бир шаир олгъандыр. Эсер, тапылгъаны иле, кендисине нисбетен буюк дикъкъат чекти, мисаль, Э. Шемьи-заденинъ берген малюматына коре, О. Акъчокъракълы о заман Харьков (о девирде - Украинанынъ пайтахты) ве Киевге давет олунгъан, бу шеэрлердеки университетлерде ве Украина илимлер академиясында марузалар иле чыкъышта булунгъан, айрыджа да, эсернинъ метни украин тилине чевирильгендир [Шемьи-заде, 1974, с. 102]. Ниает, 1930 с. Киевде О. Акъчокракълынынъ мевзумыз олгъан макъалеси де нешир олунгъандыр.
О. Акъчокъракълы бу макъледе пек тафсилятлы оларакъ эльязманынъ не ерде ве кимде тапылгъаны, эльязманынъ ильк саифесининъ олмагъаны ичюн адынынъ билинмегени, эсернинъ тили ве теркиби (къач баптан ибарет олгъаны) ве даа бир чокъ мурим шейлер акъкъында яза, айрыджа да, эр бир бапнынъ къыскъа мундериджесини бере. Алимнинъ язгъанына коре, эльязма Судакъ районы Къапсихор коюнде Али эфенди деген адамда тапылгъан, о да оны сатмагъа разы олмагъан сонъ, О. Акъчокъракълы, янында булунгъан студентлерине эсернинъ бир копиясыны яптыргъандыр. Бу - пек муим бильгилер, чюнки эсернинъ, артыкъ, энъ азындан, эки эльязма нусхасы олгъандыр (мисаль, шимди элимизде ич бир нусхасы булунмамакътадыр).
О. Акъчокъракълы поэманынъ месневи шеклинде язылгъаныны, колеми, энъ азындан, 1892 бейит олгъаныны, эсер 17 баптан ибарет олгъаныны, онынъ къараманларынынъ бир сыра белли тарихий сымалар - Къырым ханы III Ислям Герай, къалгъа Къырым Герай, Аргъын бейи Тогъайбей, украин гетьманы Б. Хмельницкий, Лех Къыралы IV Владислав, Буюк гетьман Потоцкий ве дигерлер олгъаныны къайд эте. Айрыджа, муэллиф келеджекте поэманы бутюнлей терджиме этмек истегенини де бильдире (анги тильге, анълашылмай).
Теэссюф ки, О. Акъчокракълынынъ бу тарихий эсер узериндеки чалышмалары, анълашыла, яры ёлда къалгъандыр. Эр алда, оларнынъ 1930-нджы сенелериндеки девамы акъкъында, шимдилик, ич бир шей билинмей. 1937 с. исе алим, тутукъланып, 1938 с. апрель 17-де къуршун джезасына махкюм этильген эди. Бунъа бакъмадан, О. Акъчокракълынынъ хызмети саесинде къырымтатар эдебияты сонъ дередже меракълы бир эсерге саип чыкъкъан эди. Языкъ, эсернинъ нусхалары дженк вакътында гъайып олып, бугуньге къадар ортагъа даа чыкъмагъандырлар.
О. Акъчокъракълыдан сонъ Джанмухаммеднинъ эсери устюнде А. Фетислямов ве К. Решидов (Джаманакълы) киби яш алимлер чалышкъандыр. Амма оларнынъ чалышмаларына кечмезден эвель, даа эки фактны анъмакъ еринде оладжакътыр. Булардан бири - А. Крымскийнинъ къырымтатар эдебияты тарихине даир чалышмасы иле, экинджиси исе -Хурремининъ «Тарих»ы иле багълыдыр.
Белли олгъаны киби, 1930 с. Киевде юкъарыда ады кечкен академик А. Крымскийнинъ «Къырымтатарларнынъ эдебияты» адлы очерки дюнья юзю корьген эди [Кримський, 1930]. Бу чалышма бир къырымтатар муэллифине аит олмаса да, буюк ольчюде Къырымлы эдебиятчыларынынъ чалышмалары эсасында язылгъан эди. Чюнки о заман, мисаль, О. Акъчокъракълы, А. Лятиф-заде ве Б. Чобан-заденинъ чалышмалары, артыкъ, дюнья юзю корьген эди. Бундан да гъайры, очерк устюндеки иште О. Акъчокъракълы догърудан-догъру иштирак эткендир. Меселе шунда ки, очеркнинъ сонъунда онъа кучюк бир шиирлер антологиясы иляве этильген эди. Бу антологияда, шу джумледен, мевзумыз иле алякъалы Гъазайининъ дёрт манзумеси ве Хильми Къырымининъ бир гъазели булунып, булардан Гъазайининъ «Раете мейль идериз...» сёзлери иле башлагъан мешур гъазели, айны муэллифнинъ «Долап» месневиси, бир де Хильмининъ гъазелининъ терджимеси О. Акъчокъракълы тарафындан япылгъан эди [Кримський, 2003, с. 53-55].
Хурреми Челебининъ «Тарих»ына исе кельгенде, къайд этиледжек нокъталар шулардыр. «Янъы дюнья» газетасынынъ 1936 с. март 14-де чыкъкъан санында А. Бекировнынъ «Къырым ханлары тарихи» макъалеси басылгъан эди [Бекиров, 1936]. Бу макъале XVIII а. Къырымлы тарихчы ве шаири Хурреми Челебининъ тарихий эсерининъ («Тарих-и ханан-ы Къырым» -Н. А., В. М.) бир эльязма нусхасынынъ тапылгъанына даир эди. Макъалеге коре, эльязма Акъшейх районы Бакъкъал коюнде тапылып, Къырым миллий медениет япыджылыгъы институтына алынгъан эди (бу Институт илериде А.С. Пушкин адына Къырымтатар тили ве эдебияты ильмий-теткъикъат институты оларакъ адландырыладжакъ, А. Бекиров да онынъ хадимлеринден бири олгъандыр).
Хурреми Челебининъ бу эсери менсур бир «Тарих» олса да, о, ортачагъ къырымтатар шиирининъ тарихи джеэтинден де дикъкъат чекмектедир. Месле шунда ки, онда, эсасен, Сейид Мехмед Ризанынъ «эс-Себ-ус-сеййар» эсеринден алынаракъ, бир сыра шаирлерге даир малюмат ве шу шаирлернинъ эсерлеринден орьнеклер булуна, бир де муэллифнинъ озюнинъ де айры манзумелери берильгендир.
1930-нджы сс. сонъу иле 1940-нджы сс. башында, юкъарыда да къайд этильгени киби, къырымтатар теткъикъатчыларынынъ дикъкъатыны кене де Джанмухаммеднинъ Тогъайбейге багъышлангъан месневиси чеккендир. Шу йылларда эсер иле о заман яш къырымтатар алимлери - А. Фетислямов ве К. Решидов (Джаманкълы) огърашкъан, экисининъ де эсер иле алякъалы бирер макъалеси нешир олунгъандыр.
Булардан ильки, анълашыла, К. Решидовнынъ «Тогъайбей акъкъында поэма» макъалеси олгъан, о, «Къызыл Къырым» газетасынынъ 1939 с. апрель 24-де басылгъандыр [Решидов, 1939]. Аслында, таа 1937 с., «Янъы дюнья» газетасынынъ январь 1-де чыкъкъан санында айны муэллифнинъ «Бизде ильмий ишнен огърашмагъа эр кес ичюн акъ ве мумкюнлик бар» макъалесинде Джанмуаммеднинъ эсери акъкъында бир къач сатыр кечкен эди [Джаманакълы, 1937]. О вакъыт Ильмий-теткъикъат институтынынъ хадими олгъан К. Решидов (Джаманакълы) 1936 сенесинде япкъан ильмий чалышмалары ве келеджек йылда япаджакъ ишлери акъкъында язар экен, шу джумледен, Джанмухаммеднинъ эсерини де анъгъандыр:
«... Булардан башкъа, эдебият тарихимиз ичюн гъает меракълы олгъан Ислям Герейнинъ Польшагъа олгъан походы акъкъында буюк поэманынъ терджимесини ве онынъ талилини де бастыраджагъым» [а. м.].
Корюльгени киби, даа эки йыл кечеджек (1937 ве 1938 сс.), эсернинъ къыскъа талилини булундыргъан макъале дюнья юзю кореджек, терджимеге кельгенде исе, онынъ акъкъында малюмат бираз ашагъыда оладжакътыр.
Бу ерде, бир сыра муим бильгилер булундыргъан К. Решидовнынъ «Къызыл Къырым»даки макъалесинден бир парчаны кетирмек файдалы олур:
«Бизге бу поэманынъ къол язма алында Судакъ районында къол-къолдан ве кой-койден окъулып джурьгени та 1925 сенесинден берли белли олса да, къол язманынъ асыл озю белли дегиль эди. Бизим къолумызда тек онынъ 1925 сенеси чыкъарылгъан копиясы бар эди. Бу сене, 1939 сенеси, апрель 15-те, Тиль ве эдебият ильмий тешкерюв институты поэманынъ асыл къол язмасыны, яни пек бурунгъы оригинальны Къарасувбазар районы, Джапар кою колхозынынъ багъчаджысы, 65 яшлыкъ Лятиф Ибраим деген къарттан тапты. Асла бу къол язма 1916 сенесинден берли Судакъ районы, Къапысхор коюнде Къуртибраим Усеин деген бир койлюде сакъланылып кельген. (О да оны Къутлакъ коюнде Сейдали деген бирисинден окъумагъа алгъан экен). Бу къарт 1930 сенеси оле. Поэма къартнынъ огълу Усеин Къуртибраимде къала, ондан оны 1932 сенеси шимди Джапар коюнде яшагъан Лятиф Ибраим акъай окъумагъа ала.
Иште поэма институтнынъ элине кечкенге къадар бу къартта сакъланып ве онынъ эвинде окъулып келе. Къартнынъ ве онынъ къадынынынъ айткъанларына коре, олар бу поэманы къайта-къайта бир чокъ керелер окъуйлар ве окъугъан сайын онда акс олунгъан эки халкънынъ достлугъыны ве оларнынъ къараманлыкъ кечмишлерини огренелер. Олар къол язманы къыймай-къыймай бердилер. Къол язма пек гузель сакълангъан. Булар эписи халкънынъ озь классик асабалыгъына не къадар юксек къиймет кескенини ве онъа не къадар урьмет эткенини пек ачыкъ косьтермектедир.
Поэмадаки тарихий фактларнынъ дюрюстлиги ве онынъ халкъ яратыджылыгъына якъын бир формада язылмасы поэманы даа зияде яшавчан япа. О халкъ арасында онынъ ичюн де севилип окъула.
Бунынъ джанлы факты поэманы 1916 сенесинден 1930 сенесине къадар озь къолунда сакълап кельген Къуртибраим Усеин акъайнынъ, поэманынъ къапына язып къалдыргъан шу сатырлары пек ачыкъ мисальдир. Меселя, о, «мен Къуртибраим Усеин огълу бу китапны беш сене окъудым, меним джигерими парча-парча этти, не япайым, мен де о куньде олса эдим. Мен де бир таш атар эдим» - дей. Атылмакъ истенильген бу таш ич щубесиз тышкъы интервентлерге - Польша панларына къаршы атылмакъ истенильген таштыр. Ич бир арттырувсыз, поэманынъ авторы Джанмухаммед буюк шаирлик теджрибесине малик олгъан ве халкъ яратыджылыгъынен ве халкънынъ турмушынен якъындан таныш олгъан бир шаирдир» [Решидов, 1939].
Корюльгени киби, макъаледеки базы бильгилер О. Акъчокъракълынынъ берген бильгилерине терс келе. Мисаль, О. Акъчокъракълы эльязманынъ Къапсихор коюнде Али Эфенди адлы бир шахыста тапылгъаныны яза, К. Решидовнынъ макъалесинде исе Къуртибраим Усеиннинъ ады кечмектедир. Бу киби меселелер шимдилик ачыкъ олып къалмакъталар.
Шуны да къошмакъ керек ки, «Къызыл Къырым»да, анъылгъан шу макъале иле берабер, эльязманынъ бир саифесининъ копиясы да басылгъан эди. Проф. И. Керимнинъ къайд эткенине коре: «Газетнинъ 4-нджи саифесинде, чокъ айдын олмаса да, поэманынъ бир саифесинден копия басылгъан. Копиядан корюнгени киби, поэма, бир саифеде эки сутюн (столбец) шеклинде язылгъандыр» [Керим, 2009, с. 306].
Джанмухаммеднинъ эсерине багъышлангъан экинджи макъале, кене де, о деврининъ яш мутехассысларындан олгъан Алим Фетислямовнынъ 1939 сенеси «Эдебият ве культура» меджмуасынынъ 6-нджы санында басылгъан «Тогъай бейнинъ Богъдан Хмельницкийнен бирликте Польшагъа походы хусусындаки поэма акъкъында» адлы макъалеси олгъандыр [Фетислямов, 1939]. Бу макъаледеки бир чокъ бильгилер К. Решидовнынъ макъалесинде олгъанлары иле айныдыр, амма бу язынынъ айрыджа муим бир тарафы да бардыр. Меселе шунда ки, макъаледе, муэллифнинъ талиллери ичюн мисаллер оларакъ къулланылагъан, эсерден 50 къадар бейит ер алмакътадыр. Бу парчалар - поэманынъ бугуньде элимизде олгъан фрагментлерининъ аман-аман бутюнидир.
Джанмухаммеднинъ эсери акъкъында сёзюмизни битирир экенмиз, шуны да къошар эдик. Базы бильгилерге коре, бу поэма дженктен эвель русчагъа чевирильген эди. Бунъа даир ишаретлер, мисаль оларакъ, Ш. Алядиннинъ 1972 с. чыкъкъан «Эльмаз. Икяелер ве повестьлер» китабынынъ «Эски ве енъи дефтерлерден» серлевалы кириш сёзюнде бардыр:
«1939 сенеси исе КърымЯзыджылар Союзынынъ ребери сайландым. Эдебиятымызнынъ инкишафы ичюн эппи тедбирлер омюрге кечирдим. Мешур шаиримиз Усеин Шамиль Токътаргъазынынъ бутюн эсерлерини топладыкъ, редактирледик, неширге азырладыкъ. Джанмухаммеднинъ «Сефернамесини» ишледик (бу ерде хата кечкен: Джанмухаммеднинъ эсерининъ шартлы ады «Тогъайбей»дир, «Сефернаме» исе - халкъ агъыз яратыджылыгъы эсери сайылыр - Н.А., В.М.), Москвалы тюркшынас, академик Гордлевскийге такъдим эттик. О, татарджасыны окъуп бакъты, бегенди, рус тилинде нешр этильмесини тевсие этти. Поэманынъ сатырий терджимесини япып, Москва нешриятына ёлладыкъ. Сонъ Москвада кечириледжек къырымтатар эдебияты афталыгъына азырландыкъ. Тек булар дегиль... даа чокъ шейлерге азырландыкъ. Лякин дженк... дженк башлады [Алядин, 1972, с. 6-7].
Теэссюф ки, Джанмухаммеднинъ поэмасынынъ русча бу терджимесининъ такъдири шимди белли дегильдир. Амма Москвагъа ёлланылгъаны онынъ бир кунь ортагъа чыкъа биледжегине даир умют догъурмакътадыр. Шуны да къошмалымыз ки, 1941 сенеси дестаннынъ асыл метни неширге азырлангъан эди, лякин, дженкнинъ башламасы себебинден, эсер ойле де басылмайып къалды. Дженк вакътында исе (я да ондан сонъра) дестан иле алякъалы бутюн материаллар гъайып олды, эр алда оларнынъ бугуньде булунгъан ерлерине даир малюмат ёкътыр.
XX а. ильк ярысында, даа догърусы, асырнынъ 1941 с. къадарки девринде къырымтатар эдебиятшынаслыгъында ортачагъ къырымтатар шиири саасында бир сыра муим чалышмалар япылгъандыр. Бу чалышмаларнынъ муэллифлери О. Акъчокъракълы, Абдульмеджид Шейхи, О. Мурасов, Б. Чобан-заде, А. Герайбай, А. Фетислямов ве К. Джаманакълы олгъан, оларнынъ теткъикъатлары саесинде къырымтатар эдебияты бир сыра унутылгъан шаир ве бир къач муим эсерге саип чыкъкъандыр. Умумен алгъанда, мезкюр чалышмаларнынъ сайысы чокъ олмагъан (эр алда, бугунь билинген ве элимизде булунгъан материаллар чокъ дегиль), амма оларнынъ чокъусы олдукъча эмиетли олып, бугуньге къадар озь актуаллигини эп сакъламакътадырлар.
Эдебият:
1. Абдульваап Н. Шахин Герай (о. 1717) ве къальп шеклиндеки гъазели // Йылдыз. 2007. № 1. С. 127-141.
2. Айвазов А.С. Неден бу хале къалдыкъ: учь пердели драма. Баку: «Каспий» ве «Фуюзат» мат-баасы, 1907. 78 с.
3. Айвазов А.С. Неден бу ала къалдыкъ: пьеса / кириш сёзю язгъан, арап уруфатындан чевирген, айры сёзлернинъ изаатыны берген ве неширге азырлагъан Ш. Юнусов. Симферополь, 1997. 80 с.
4. Акчокраклы О. Старо-крымские и Отузские надписи XIII-XV вв. Симферополь, 1927. 15 с.
5. Акчокраклы О. Старо-крымские надписи. (По раскопкам 1928 г.). Симферополь, 1929. 8 с.
6. Акчокракли О. Татарська поэма Джан-Мухаммедова про похщ !слям-Прея II сптьно з Богданом Хмельницьким на Польщу 1648-1649 р.р. // Схщний Свт 1930. № 12 (3). С. 163-170.
7. Акчокракли О. Татарська поэма Джан-Мухаммедова про похщ !слям-Прея II сптьно з Богданом Хмельницьким на Польщу 1648-1649 р.р. / Осман Акъчокъракълы. Эсерлер топламы / тертип эткен ве неширге азырлагъан И.А. Керим. Акъмесджит, 2006. С. 303-309.
8. Акъчокъракълы О. Къыры тюрк-татар эдебиятынынъ къыскъаджа тарихчеси // Миллет. 1919. № 50; 1920. №№ 57-59.
9. Акъчокъракълы О. Къырым тюрк-татар эдебиятынынъ къыскъаджа тарихчеси / Осман Акъчокъракълы. Эсерлер топламы / тертип эткен ве неширге азырлагъан И.А. Керим. Акъмесджит, 2006. С.93-108.
10. Алядин Ш. Эльмаз. Икяелер ве повестьлер. Ташкент, 1972 . 288 б.
11. Бекиров А. Къырым ханлары тарихы // Янъы дюнья. 1936. Март 14.
12. Гирайбай А. Къырым эдебиятына бир бакъыш // Йылдыз. 1995. № 3. С. 8-20.
13. Диван-ы Ашыкъ Умер. Багъчасарай: «Терджиман» басмаханеси, 1894. 77 с.
14. Керим И. А. Библиографик косьтергич. Библиографический указатель печатных книг, статей и
произведений на крымскотатарском языке, 1618-1944 гг. Симферополь, 2009. 324 с.
15. Керимов И. А. Медений эснас: 1920-1938 гг. Симферополь: Таврия, 1997. 497 с.
16. Кримський А. Л1тература кримських татар // Студи з Криму. Кив, 1930. С. 165-198.
17. Кримський А. Л1тература кримських татар / Республканська кримськотатарська б1блютека ¡м. i. Гаспринського; упорядник, автор вступноi стати, перекладач з украшсьш мови на росшську О. i. Губар; автор примпод i. А. Керiмов; перекладач на кримськотатарську мову Н.С. Сейтяг'яев. Фмфе-рополь: Доля, 2003. 200 с.
18. Мурасов О. Тарих ве эдебият къысмы // Миллет. 1919. Ноябрь <?> (№ 34), 20 (№ 35), <?>.
19. Решидов К. Тогъайбей акъкъында поэма // Къызыл Къырым. 1939. Апрель 24.
20. Фетислямов А. Тогъай бейнинъ Богъдан Хмельницкийнен бирликте Польшагъа походы ху-сусындаки поэма акъкъында // Эдебият ве культура. 1939. № 6. С. 32-41.
21. Чобан-заде Б. Ленинградда Къырым хатирелери // Окъув ишлери. 1925. № 4-5. С. 14-19.
22. Джаманакълы К. Бизде ильмий ишнен огърашмагъа эр кес ичюн акъ ве мумкюнлик бар // Янъы дюнья. 1937. Январь 1.
23. Шейхи А. Мефтуха-и эдебийе, яки Къырымда ислям къалемийле язылмышлара бир назар // Миллет. 1920. Февраль 19 (№ 21 (72)), 21 (№ 22 (73), <?>.
24. Шемьи-заде Э. Шаир Ашыкъ Умер ве онынъ классик эдебиятымыздаки ери // Омюр ве яра-тыджылыкъ: Эдебий макъалелер. Ташкент, 1974. С. 93-136
25. Geray(bay) H. Qirim edebiyatina bir baqi§ / Qirim §iirleri. Köstence, 1935. S. 14-33.
26. Halim Giray Sultan. Gülbün-i Hânân yahud Kirim Tarihi / haz.: Kirimli Arifzade A. Hilmi. istanbul, 1327/1909. 232 s.
27. §en F.M. Nidâî ve Kirim Tarihi Hakkinda Yeni Bir Eseri: Nusret-i Gazâ-yi Sâhib Gerây Han, Hikâyet-i Bogdan // Türkiyat Mecmuasi. 2013. C. 23. S. 145-169.
со VO
