CC BY
20УДК 821.512.19(477.75-25)
Абдульвапова Леннара Куртэюповна1 E mail: yasimin@mail.ru
Джынгъыз Дагъджынынъ эсерлеринде мекян оларакъ Акъмесджит
Анълатма. XX асыр тюрк дюньясы эдебиятында муим ер къазангъан мешур къырымтатар романджысы Джынгъыз Дагъджынынъ бир чокъ эсерлеринде вакъиаларнынъ мекяны Къырымнынъ пайтахты - Акъмесджит олгъандыр. Ашагъыдаки макъаледе языджынынъ Къырым мевзулы эсер-леринден арекет этип, онынъ керчек ве эдебий аятында Акъмесджитнинъ алгъан ерини бельгилемеге, сёз мевзусы эсерлерде бу шеэрге аит олгъан муим мекянларнынъ тарихи ве бугуньки вазиетлерине даир малюмат бермеге арекет этиледжектир.
Анахтар сёзлер: Къырым, Акъмесджит, хатырлавлар, мекян.
Джынгъыз Дагъджынынъ 1988 сенесинде Тюркие языджылар бирлигининъ мукяфатыны къазангъан «Анама мектюплер» романында бойле сатырларгъа расткелине: «Меним дюньям кучюк ве тар эди. Амма меним дюньям ичинде манъа аит олгъан Къызылташ бар эди, Салгъыр, Токъал джамиси, Он учюнджи нумюне мектеби, Субхи мезарлыгъы да бар эди...» [2, с. 395]. Бу парчада адлары анъылгъан беш ер адындан бири языджынынъ бала-лыгъы кечкен ери олса, дигер дёртю - Къырымнынъ пайтахты олгъан Акъмесджитке аит-тир. Дж. Дагъджынынъ яратыджылыгъында бу шеэр - азиз Гурзуф ве Къызылташындан сонъ энъ чокъ анъылгъан бир мекяндыр. Бу да бир тесадуф дегиль, чюнки Акъмесджитте Дж. Дагъджынынъ яшлыгъы кечкен ве, энъ муими, эдебий шахсиети шекилленген эди.
Акъмесджит мекян оларакъ Дж. Дагъджынынъ «Къоркъунч йыллар», «Юртуны гъайып эткен адам», «Ушюген сокъакъ», «Халюкънынъ дефтеринден ве Лондра мектюплери», «О топракълар бизим эди», «Янсылар» (беш китап хатырлавлар, булардан, айрыджа, учюнджи китапны къайд этер эдик) ве «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» кибибир чокъ эсеринде кече. «Анама мектюплер» романы исе там бир «Акъмесджит романы» оларакъ эльге алына билир.
Энъ меракълысы да, бутюн бу эсерлерде Акъмесджит абстракт оларакъ дегиль, озю-нинъ пек чокъ тарихий ерлери, зенгин микротопонимикасы иле огюмизге чыкъа. Табий ки, шу бир чокъ ерлер арасында ойле сойлары бар ки, башкъаларгъа нисбетен къат-къат зияде анъыла, ве, атта, символик бир мана къазанмакъталар.
Юкъарыда адлары анъылгъан эсерлерде 1930-джы сенелери Акъмесджит аятынынъ джанлы манзарасыны коребилемиз. 1944 сенеси Къырымдан сюргюн этильген, Ана-Ватан-лары тышында эки несили етишкен къырымтатарлар ичюн бу киби тасвирлер бугунь айрыджа бир эмиетке саиптирлер.
Малюм олгъаны киби, Дж. Дагъджы Акъмесджитке 12 яшында, 1932 сенеси келе. Шеэрге оны, апстен чыкъып, Къызылташкъа къайтмамакъ къарарына кельген бабасы чагъырткъан ола. Акъмесджитте Джынгъызнынъ аятынынъ экинджи муим деври башлай, мында о, мек-тепни битире, пединститутта окъуй, окъувнен берабер, «Комсомолец» (эски ады «Яш къу-вет») газетасында чалышып башлай, ордугъа алына. Йыллар кечеджек, ве Акъмесджитнинъ
1 Абдульвапова Леннара Куртэюповна, аспирант, преподаватель кафедры крымскотатарской литературы и журналистики ГБОУ ВО РК КИПУ (Симферополь).
сокъакълары, Салгъыр озени ве пек чокъ дигер ерлери языджынынъ эсерлеринде муим ер аладжакъ, оны, хаялен, севимли Ватанына къайтараджакътыр.
Дж. Дагъджынынъ, Акъмесджит анъылгъан эсерлерини романлар ве хатыралар кита-плары оларакъ экиге айырмакъ мумкюндир. Бу эсерлерни бирер-бирер козьден кечирейик.
1956 с. нешир олунгъан «Къоркъунч йыллар» романы баш къараманы Садыкъ Туран-нынъ генчлик деврине аит хатырлавларындан башлай. Садыкъ Туран Къырымнынъ ялыбо-юнда ерлешкен бир койде догъгъан, факъат даа сонъра, Советлер системасынынъ къур-баны олгъан аилесинен берабер Акъмесджитке кочьмеге ве бу ерде тавукъ кумесине ошагъан бир ерде яшамагъа меджбур олгъандыр. Вакъыт кечкен сонъ, о, тасилини тамам-лап, «Орта къумандан мектеби»не окъумагъа кире ве, ахыры, шу арада башлагъан II Дюнья дженкине кете.
«Къоркъунч йыллар»нынъ девамы олгъан «Юртуны гъайып эткен адам» (1957 с.) романында баш къараманы Садыкъ Тураннынъ Тюркистан батальоны эркянында кечирген дженк йыллары акъкъында икяе этиле. Эсернинъ орта къысмында Садыкъ, изин алып, алманларнынъ ишгъали алтында булунгъан Ватаны - Къырымгъа, Акъмесджитке келе. Бу ерде о, Къадыаскер сокъагъында яшагъан аилесине къавуша, бир къач кунь якъынлары иле корюше, шеэрни долаша, даа сонъра исе кене озь батальонына къайта. Эсернинъ Кырым иле алякъалы болюминдеки вакъиалар керчек фактларгъа эсаслана, чюнки дженк йылларында языджы, акъикъатен де, Акъмесджитке келип, аилесинен корюшкен эди.
«Олар да инсан эди» (1958 с.) романы - Къырымнынъ ялыбоюнда ерлешкен Къызыл-таш коюнинъ аяты ве сакинлери акъкъындадыр. Романда мекян оларакъ Къызылташ ве онынъ чевресиндеки койлер косьтериле, языджы да сёз мевзусы мекяннынъ сынъырлары тышына пек чыкъмай. Амма эсернинъ сонъунда Акъмесджит анъыла: койни баскъан совет аскерлеринден ахыргъа сакълангъан, ве ильк эвлядыны о ахырда тапкъан, Бекирнинъ (эсернинъ баш къараманы) къызы Айше, янъы догъгъан баласыны койнинъ миллетчи ген-члеринден Селимге эманет этип, онъа, Акъмесджитке къачып, къуртулмаларыны риджа эте. Айше, адыны Алим къойгъан огълунынъ, Акъмесджитте миллетине ляйыкъ бир эвляд осип чыкъкъан сонъ, бир кунь, ольдюрильген акърабанынъ, акъаретленген миллетининъ интикъамыны аладжагъыны умют эте. Бу романда Акъмесджит маариф ве медениет мер-кези оларакъ, янъы несиль ичюн бир сыгъынакъ ери оларакъ анъыла.
«Олар да инсан эди» романынынъ девамы олгъан «О топракълар бизим эди» (1966 с.) романында вакъиаларнынъ Къызылташтан Акъмесджитнинъ янындаки Чукъурча коюне акътарылгъаныны коремиз. «Бу эсер, бир бакъышта, Чукъурчанынъ икяесидир. Чукъурча, шимдики Симферополь (Акъмесджит) шеэрининъ дёрт километр узагъында бир кой эди», -деп яза Дж. Дагъджы эсернинъ киришинде [5, с. 5]. Романда 1938 - 1944 йыллары ара-сында Чукъурчада олып кечкен вакъиалар тасвир олуна.
Чукъурча - бугуньки Акъмесджитнинъ бир районыдыр, факъат ады, къырымтатарджа олгъанбутюн кой адлары киби, денъиштирильген, «Луговое» олгъандыр.
Дж. Дагъджынынъ невбеттеки, модерн услюбинде язылгъан «Ушюген сокъакъ» (1972 с.) романында белли бир вакъиа ёкъ, амма мекян оларакъ Акъмесджитнинъ «Фонтанная» сокъагъы кечмектедир. Бу сокъакъ - языджынынъ керчек аятында яшагъан «Малофонтанная» сокъагъынынъ янында булунгъан, онъа къомшу олгъан бир сокъакъ-тыр. Романда, баш къараманы Халюкънынъ Фонтанная сокъагъында ерлешкен бир эвде бир къач кунь яшагъаны ве онынъ козьлери огюнде бу сокъакънынъ, дженк ве ишгъаль нетиджесинде, «инсанлардан, аяттан, сыджакълыкътан арынгъаны» ве «бир ушюген сокъакъкъа чевирильгени» акъкъында икяе этиле.
Дж. Дагъджынынъ «Анама мектюплер» (1988 с.) романы, онынъ баш къараманынынъ анасына язгъан он беш мектюбинден ибареттир. Роман, Дж. Дагъджынынъ бутюн эсерлери киби, чифт заманлыдыр. Вакъиаларнынъ мекяны исе тамамы иле Акъмесджиттир. Эсернинъ баш къараманы Топкъаяджы, аилесинен Къызылташтан Акъмесджитке кочип,
Фонтанная сокъагъында тек одалы бир эвде яшай. О, баштаорта мектебинде окъуй, ве даа сонъра институткъа кире. Эсернинъ меркезинде исе - Топкъаяджынынъ генч мектеп оджасы Сафиеге олгъан ашкъыдыр. Эки яш инсаннынъ севги маджерасы да эп Акъмесджитнинъ мааллелеринде илерилей.
Ниает, Дж. Дагъджынынъ беш джылтлыкъ «Янсылар» (1988, 1990, 1991 ве 1993 сс.) ве «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» (1998 с.) адлы китапларыны алайыкъ. Акъмесджитнинъ кенъиш ве джанлы манзарасы чызылгъан бу эсерлер шеэрнинъ сакинлери ве бу ерде яшагъан белли къырымтатар зиялыларына даир пек меракълы бильгилер булундыра. Бу эсерлерде, языджынынъ Акъмесджиттеки янъы аяты башлангъан «Малофонтанная» сокъагъындаки эви, Он экинджи нумюне мектеби, Джынгъызнынъ генч ве индже рухуна тесир эткен Токъал джамиси, Субхи мезарлыгъы, Педагогика институты, къырымтатар теа-три ве даа нидже ерлерге даир де чокъ къыйметли малюмат бардыр.
Артыкъ, бу эсерлерде энъ чокъ анъылгъан ве языджынынъ шахсиетининъ шекилленме-синде буюк роль ойнагъан, шеэрнинъ базы бир ер ве биналары узеринде турайыкъ.
Он экинджи там олмагъан нумюне татар мектеби. Языджынынъ эм романларында, эм хатырлавларында сыкъ-сыкъ анъылгъан мекянлардан бири - Он экинджи нумюне мек-тебидир. Языджынынъ бу мектепте кечкен йыллары, онынъ аятынынъ энъ муим деври олгъандыр. «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» эсеринде бу мектеп иле багълы чокъ меракълы тафсилятларгъа расткелине:
«Демир пармакълыкълы ве чифт къанатлы къапыдан кечип мектепнинъ кениш азба-рына аякъ баскъан кунюм меним ичюн аятымнынъ дёнюм нокътасы олгъандыр. <...> Мектепни Субхи сокъагъындан юксек бир дивар айыра эди. Мектеп эки больмели эди: тюз олмагъан азбарнынъ юксекче еринде башлангъыч мектепни тешкиль эткен дёрт сыныф, тюптеки больмеде исе 5-нджи «А», 5-нджи «Б», 6-нджы, 7-нджы сыныфлар; долайысы иле, «Он экинджи нумюне» адына «Там олмагъан орта» иляве этилир эди. Бу мектептен мувафакъиет иле чыкъкъан талебелер тасилини Къараим сокъагъындаки, 1930-да къурулгъан «Он учюнджи там орта»да девам эте эдилер.
Мудир тарафындан къыскъа бир имтиан кечирильген сонъ 5-нджы «Б» сыныфына язылдым. Ве айны кунь дерслерге башладым. Учь йыл сюреджек олгъан нумюне мекте-бининъ эм рухий, эм де реалист алы буюк бир тесир быракъты узериде [3, с. 45 - 47].
Он экинджи мектепке язылмакъ - баба-огъул ичюн буюк бир вакъиа олгъан эди. Чюнки, апстен чыкъкъан инсангъа баланы мектепке ерлештирмек - буюк бир проблема эди. Заман пек агъыр, Эмирусеин-агъанынъ психологик алы да сонъ дередже фена эди. «Янсылар»-нынъ учюнджи китабында къайд этильгени киби, о заманларда Акъмесджитте ачлыкъ олгъан, Дж. Дагъджынынъ аилеси де, бир чокъ дигер къырымтатарлар киби, зорлукълар чеккен, амма, эр шейге рагъмен, яшамакъ, аяткъа бир мана къазандырмакъ ичюн арекет эткен эди. Иште, бу аят курешининъ ильк зафери - Джынгъызны мектепке яздырмакъ олды.
Он экинджи мектепнинъ бинасы кунюмизге къадар еткен, факъат тамирге мухтадждыр. Субхи сокъагъы шимди «Крылова» олды, эв номери исе денъишмеди (№ 60). Архив малю-матларына коре, 1940 с. мектепте 13 сыныф одасы олгъан, бир сменада 170 талебе окъу-гъан, талебелернинъ топлу сайысы - 468, оджаларнынъ - 23, мектепнинъ мудири - Мамут Медин олгъандыр. Дженктен сонъ о, кене де мектеп оларакъ къулланылгъан, даа сонъра картинг-клуб ичюн айырылгъан, шимди исе туризм иле огърашкъан бир муэссисенинъ къулланымында булунмакътадыр.
Токъал джами. Он экинджи мектепнен къомшу азбарында ерлешкен бир джамидир. Языджынынъ харырлавлары ве «Къоркъунч йыллар» романында бу джамиге даир чокъ эеджанлы сатырларгъа расткелине. Мисаль, «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» эсерин-ден бир къач сатыр:
«Сыныфнынъ кунешли пенджересинден мектепнинъ сынъырлары ичиндеки Синанвари (Мимар Синан) стилинде джамининъ минаресини корьген куню, фаркъында олмайып
буюли табиат ве рухий дегерлер иле орюльген аятнынъ шиирли ёлу ачыладжакъ эди. <...> Дерслер арасы джамининъ минаресине далар эдим. Минареге бакъып, джойгъан эски менлигиме янъыдан къавушкъаанымны ис эткен киби ола эдим... Мен ольмейджек эдим [3, с. 47].
О заманларда джами, артыкъ, бир ибадет ери оларакъ къулланылмаз эди, ичинде намаз-лар къылынмаз, дуалар окъунмаз оларакъ тура эди. Онынъ бинасы 12-джи мектепнинъ ихтияджларына айырылып, мында талебелернинъ эмек дерслери кечириле эди.
Айны джами иле багълы, сонъ дередже тесирли парчаны «Къоркъунч йыллар» рома-нында да окъуй билемиз. Романнынъ баш къараманы Садыкъ Туран, артыкъ, он учюнджи мектепте окъур экен, онынъ пенджересинден дерс сырасында сейир эткен Токъал джамининъ «назлы минаре»сининъ, бир кунь, козьлери огюнде йыкътырылмасынынъ шааты ола:
«Минаре ойле бир салланды ки... Менияшаткъан шей эди, о саллангъан... <...> Токъал джамининъ минареси козюмден гъайып олды. Минаре иле бирликте багъчанынъ гузел-лиги де сёнди.<...> Минаре йыкъылды кетти, мен не йыкъылам, не де аякъта тура билем.<...> Аят меним ичюн манасыз бир сёз эди...» [4, с.19].
Бу киби сатырлар бизге языджынынъ маневий дюньясыны даа да яхшы анъламагъа ярдым эте.
Дж. Дагъджынынъ эсерлеринде бир символик мана къазангъан Токъал джами кунюмизге къадар сакълангъандыр. Тарихий малюматкъа коре, о, XIX-нджы асырнынъ орталарында Къырымлы улемасындан Сейид Халиль эфенди тарафындан къурдурылгъан ве ресмий оларакъ онынъ адынен анъылгъандыр. Къырымтатарларнынъ сюргюнинден сонъ, онынъ бинасы бир мескен оларакъ къулланылгъан, бу бинагъа бир къач аиле ерлештирильген-дир. Бу аилелер але даа о бинада яшай, джами бинасы, бойлеликнен, мусульманларгъа къайтарылмагъан олып къалмакътадыр.
Субхи мезарлыгъы. Дж. Дагъджынынъ эсерлеринде Акъмесджитнинъ энъ сыкъ анъылгъан ерлеринден даа бири - Субхи мезарлыгъыдыр. Бу мезарлыкъ - Он экинджи нумюне мектебининъ там къаршысында, Субхи сокъагъынынъ къаршы тарафында ерлеше эди. «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» китабында языджы бу ер иле багълы озь дуйгъула-рыны бойле ифаде эте:
« <...> сыныф аркъадашларым иле якъын достлукълар къурамай эдим. Ёкъ, анъ-лайышсыз дегиль эдим. Факъат, аятымда ер алгъан денъишмелерге бир тюрлю алыша-май эдим. Къызылташсыз къалманынъ кедери мени янъгъызлыкъкъа итей эди. Тенеф-фюслерде вакътымны мектепнинъ къаршы якъасындаки (сокъакътан юксек дивар иле айырылгъан) мезарлыкъта кечире эдим. Мезарлыкъ юдже эди. Оны экиге больген ве уджу «Казанский» мааллесине чыкъкъан кенъ топракъ ёлда кезине, башташлары сарыкълы эски мезарларнынъ арасында, макъсатсыз, долана эдим. Хош, бельки, макъсатсыз дегиль, шууралты тюшюнджелерим иле «Анама мектюплер» романымнынъ темелини азырлай эдим, бельки» [3, с. 47].
Бу парчада «Анама мектюплер» романынынъ анъылмасы тесадуф дегильдир. Шу романда Субхи мезарлыгъы - девамлы текрарлангъан мотивлерден биридир. Затен, Дж. Дагъджынынъ эсерлеринен таныш олгъанлар билир, языджынынъ эсерлеринде олюм ве мезарлыкъ - сыкъ-сыкъ текрарлангъан мотивлердир, ве олар иле багълы образлар сонъ дередже терен, атта метафизик маналар иле юклюдирлер.
Субхи мезарлыгъына къайтсакъ, онынъ кунюмизге къадар сакъланмагъаныны къайд этмелимиз. Шимди шу ерде бала багъчасы, ИИИ («УВД») бинасы ве бир сыра башкъа бина-лар иле шахсий эвлер къурулгъандыр. Бугуньки «Футболистов» сокъагъындан «Красноармейская» сокъагъына къадар узангъан бу мезарлыкъ эски хариталарда «Эски татар мезарлыгъы» оларакъ косьтерильген. «Красноармейская» сокъагъындан юкъарыгъа исе даа бир - «Янъы татар мезарлыгъы» олгъан, шимди шу ерде мектеп ве бир чокъ башкъа биналар турмакътадыр.
13-нджи Нумюне къырымтатар мектеби. Бу мектеп иле алякъалы парчаларны языджынынъ «Къоркъунч йыллар», «Анама мектюплер», «Халюкънынъ дефтеринден ве Лондон мектюплери», «Янсылар», «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» киби эсерлеринде окъуй билемиз. Буларнынъ арасында «Анама мектюплер» романыны айрыджа къайд этер эдик ки, онынъ бир чокъ вакъиалары эп Он учюнджи мектепнинъ этрафында олып кече: эсернинъ баш къараманы бу мектепте окъуй, даа сонъра, артыкъ пединститута окъугъанда, онынъ ашыкъ олгъан инсаны - айны шу мектепнинъ яш оджапчеси ола.
1936 сенеси, 7-йыллыкъ 12-нджи Къырымтатар мектебини битирген сонъ, Дж. Дагъджы 13-нджи нумюне мектебине авуша. «Хатыраларда Дж. Дагъджы» эсеринде бунъа даир догърудан-догъру ишарет бардыр: «1936 сенеси. <...> Мен Он экинджи нумюне мектебин-ден мувафакъиет иле чыкътым ве айны йыл Къараим сокъагъындаки Он учюнджи там орта мектебининъ секизинджи сыныфында дерслериме башладым» [3, с. 51].
Мектепке даир энъ муим парчаларгъа, ич шубесиз, «Янсылар»нынъ учюнджи китабында расткелине. Бу китаптаки мевзу иле алякъалы къысымларгъа муэллиф мектепнинъ аба-данлыгъына даир сатырлар иле башлай: «Мектеп янъы эди. О къурулгъан йылларында бизим аиле даа Къызылташта отура эди. Бинасы узун ве учь къатлы эди. Эр сыныфы къыркъ талебе сыгъдыраджакъ къадар кениш, авалы ве кунешли эди. Коридорлары о къадар узун эди ки, юкъары сыныфларнынъ талебелери (хусусан, татиль заманы ве ягъ-мурлы куньлерде) бу коридорларда марафон къошу ичюн тренинг япа эдилер» [6, с. 26].
Бу сатырлардан сонъ, чокъ самимий бир парча келе ки, мектеп азбарынынъ тена бир кошесинде чечек ачкъан эрылгъанаргъа багъышлангъандыр:
«<...>азбарнынъ энъ тена бир кошесинде, мор ренкининъ энъ гузели иле чечек ачкъан бир эрылгъан тереги бар эди. Шу терек, зенгин чечеги ве ешиллиги иле<...> майысларда чагъырыр эди мени кендисине. Кимсе кетмез эди о ерге, ялынъыз мен. Терекнинъ чече-гини элим иле охшар эдим, гузель бир къадыннынъ дудакъларыны охшар киби. Шимди бу ерде (Лондонда - Л.А.) бу сатырларны язаркен, эп: «Мен бу дюньягъа инсан оларакъ дегиль де, бир чечек оларакъ кельсе эдим, даа бахтлы олмаз эдимми?», - деп тюшю-нем»» [2, с. 26 - 27].
Парчанынъ девамында Дж. Дагъджы даа да назик шейлерге токъуна, окъуйыджылар ичюн даа да муим шейлерни ача. Муэллифнинъ язгъанына коре, шу эрылгъанлар алтында онынъ ичюн шаирлер дюньясы ачылгъан, шу эрылгъанлар алтында о озюни маневий бир хузур ичинде ис этип башлагъан экен. Айны заманда, кене шу эрылгъанлар арасында оны келеджекке узун ве зорлукълар иле толу ёл беклемекте эди... Дж. Дагъджынынъ иджадий терджимеийалы ичюн сонъ дередже муим олгъан бу сатырларны олгъаны киби беремиз:
«...санаткъа ве гузелликке ашкъым - о эрылгъан тереклери алтындан кечмеген экенми, деп тюшюнем арада... Шаирлернинъ дюньясыны о ерде таныдым. Оларнынъ чечеклер киби темиз, чечеклер киби гузель рухларына - о эрылгъан тереги алтында кирдим. О ерде уяндырды терен юкъулар иле юкълагъан тюшюнджелеримни А. Токъай. Гузельнинъ анасыны о ерде такъдим этти манъа А. Блок. Рухума истикъамет, джош-къума къанат- о ерде берди манъа Б. Чобан-заде... Къызылташнынъ къаранлыкъ кокюн-ден къопарып кендим иле бирликте кетирген боз чадырым - о ерде чёкти, ве мен эрыл-гъаннынъ даллары арасындан, булутлы заманларда биле, мавысы силинмез, бельки де, иляхий кок юзюни ильк сефер - о ерде корьдим... О ерде мени, аркъада быракъаджакъ тюшлеримни керчекке дёнюштиреджек узун бир ёл беклей эди. Мен кечеджек эдим бу ёлны. Бинъ-бир зорлукъ иле, тюше-къалкъа, ягъмур алтында, къар фыртынасы ве къа-сыргъа ичинде, олип тирилерек, олюмсиз ашкъымны энъ гузель ерлериме сакълаяракъ, кечеджек эдим о ёлны...» [2, с. 27 - 28].
Бу сатырлар шуны косьтере ки, Дж. Дагъджынынъ Акъмесджиттеки Он учюнджи нумюне мектебинде кечирген заманы онынъ иджадий аятында сонъ дередже муим бир ер алгъан эди. Шу мектепнинъ азбарындаки «эрылгъанлар алтында» онынъ «санаткъа ве гузелликке
ашкъы» догъа, «шаирлер дюньясы»ны о,шу ерде танып башлай, ве, энъ муими, айны шу Он учюнджи мектепте окъугъанда, озю де, артыкъ, шу шаирлер дюньясына аякъ баскъан ола - ильк шиирлерини язып башлай.
Шуны да къайд этмек керек ки, бу мектеп муэллифнинъ тек шаирлигине дегиль, несирджи-лигининъ де догъмасына тесир эткендир. «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» эсеринде муэллиф шуларны яза: «... пек генч яшымда шиирге авеслилигим (сонъралары, Гъарп эдебиятына дуйдугъым рухий якъынлыкъ басамакъларындан кечерек) эдебий чалышма-ларымда муим бир роль ойнады. Керчектен де, романларымны шууралтым («подсознание» - Л.А.) даа Акъмесджитнинъ Он учюнджи орта мектебинде экеним язмагъа башлады десем, ольчюни къачырмайджагъымны тюшюнем» [3, с. 53 - 54]. Керчектен де, эки йыл кечер-кечмез, Дж. Дагъджынынъ ильк менсур эсери - «Янгъын» серлевалы эсери пейда ола, дженктен сонъра исе языджы бус-бутюн несир саасына кече - онынъ махсулдар къа-леминден отузгъа якъын менсур китап (роман, повесть, икяе, хатырлавлар) чыкъа.
Корьгенимиз киби, Он учюнджи нумюне мектеби Дж. Дагъджынынъ аятында пек муим бир ер алгъан эди.
Он учюнджи мектепнинъ бинасы шимди де еринде тура. 1936 сенеси ачылгъан бу мектепте о заман еди юзден зияде талебе окъуй эди. Оджаларнынъ эксериети къырымтатар-лар, мудири - Фатиме Къадымуллаева эди. Дженктен сонъ да, мектеп эп чалышты, бугуньде о, шеэрнинъ энъ муим мектеплеринден бири сайылмакътадыр.
Къырым педагогика институты. Дж. Дагъджыны Акъмесджит иле багълагъан муим мекянлардан даа бири - онынъ 1937 с. орта мектебини тамамлагъан сонъ тасилини девам эттирген Акъмесджиттеки Къырым педагогика институтыдыр. «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» эсеринде языджы Пединституткъа киргенине даир шуларны яза:
«1937 сенеси. Орта мектептен сонъра Акъмесджит педагогика институтында дер-ске башладым. О йылларда Акъмесджитте эки юксек окъув юрту бар эди: бириси Акъмесджит тиббиет универститети, дигери Акъмесджит педагогика институты. Меним иле бирликте Он учюнджи орта мектептен чыкъкъан талебелернинъ эксериети (Къы-рымда къырымтатар мектеплери ичюн оджалар азырлагъан) Педагогика институты-нынъ къырымтатар тили ве эдебияты факультетини, бир къачы Тиббиет университе-тини, бир-экиси Куйбышев юксек арбий мектебини, къалгъанлар да техник окъув юртларыны сече эдилер. Мен Педагогика институтынынъ тарих факультетини сеч-тим. Нечюн тарих?.. Керчексебебини бильмейим...» [3, с. 58 - 59].
Корьгенимиз киби, факультет сечими, башындан, - яш Джынгъызнынъ анълы сечими дегиль эди. Лякин бираздан сонъ эр шей денъише - Дж. Дагъджы тарих фенини пек беге-нип башлай. Онынъ бу мунасебетининъ денъишмесинде университеттеки бир сыныф аркъадашынынъ («Кезлевли достунынъ») буюк ролю олгъандыр. «Янсылар-Ш» хатырлав-ларында бунъа даир шуларны окуй билемиз:
«Токътап артыма айланып бакъам кене: мен тарих факультетине насыл бир макъ-саднен киргеним фаркъында олмасам да, Кезлевли достумнынъ макъсады белли ве къа-рарлы эди. Тасилини битиргенинен, бир йыл, керек олса, эки йыл даа институтта къа-ладжакъ, намзетлик диссиртациясыны япаджакъ ве Къырым акъкъында, хусусан Къырымнынъ ханлыкъ деври мевзусында буюк бир тарих китабы язаджакъ эди...» [6, с. 85 - 86].
Аркъадашнынъ тесири иле Дж. Дагъджы китаплар дюньясына комюле. Онынъ эсасен вакъыт кечирген ери - институтнынъ китапханеси ола. Бу ер, айны заманда, онынъ мане-вий сыгъынагъына да чевриле. «Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы» эсеринде языджы шуларны къайд эте:
«Орта мектепте экенде, файдалана бильген екяне китаплыгъым Къантарда (Кан-тарная сокъгъында) эки одалы кучюк бир китаплыкъ эди. Педагогика институтынынъ
зенгин китапханеси иле - меним ичюн янъы дюньянынъ къапылары ачыла эди. Бу ерде мен, къайгъы-истирапкъа, арада чаресизликке итеген тыш факторлардан къуртула, китапханенинъ тылсымлы сессизлиги имаесинде ве окъугъан китапларым иле, рухумны темизлейиджи бир сюзгечтен кечерек, къаранлыкътан айдынлыкъкъа чыкъмакъта эдим» [3, с. 59].
Яш Джынгъыз ичюн тарих, артыкъ, энъ муим бир саа ола, о, атта онынъ шиирли дюнья-сындан биле усьтюн чыкъа... Эльбетте, тарихчы-талебенинъ эсас окъугъаны да - тарих китаплары, энъ зияде дикъкъатыны чеккен - Алтын Орда, Ханлыкъ девирлери ола:
«Шиирли аванынъ да узагъында эдим, артыкъ. Меним ичюн энъ муим олгъан - тарих эди... Лякин, китапханеде Къырым тарихи иле алякъалы китапларгъа сийрекрасткели-нир эди. Окъугъан китапларымда Къырым ярымадасы эски (грек) «Таврида» ады иле анъылыр эди. Советлер деври бу тарих китапларында Къырымнынъ ханлыкъ девринден сёз этильмей эди; анъылгъанда да, хусусан, Багъчасарай, - «айдутлар ювасы» дие анъылыр эди. Бельки бу юзьден, мен озь мерагъымны Ключевскийнинъ «Русиенинъ орта-чагъ тарихи» эсеринде могъол-татар истилясы ве Алтын Орда мевзуларыны булун-дыргъан болюмлер иле къанаатлендирмеге чалыша эдим» [а.м.].
Къырымнынъ ортачагъ тарихине бу меракъ Дж. Дагъджыгъа даа сонъра салмакълы бир тарихий эсер - «Генч Темучин» романыны яздыраджакътыр.
Бутюн буларгъа институт бинасына даир бир къач тарихий бильги къошар эдик. Дженктен эвель Къырым педагогика институтынынъ бинасы Акъмесджитнинъ энъ буюк ве дюльбер биналарындан бири эди. Шеэрге даир къылавуз китапларында о даа чокъ «Станишевская-нынъ гимназиясы» («Гимназия Станишевской») оларакъ кече. Чокъ йыллардыр мында ерлешкен Акъмесджит пединституты (там ады: М. И. Фрунзе адына Акъмесджит девлет педагогика университети), 1918 с. ачылгъан Таврия университетининъ (Таврический университет) 1925 с. бир къач институт ве техникумгъа болюнмеси нетиджесинде мейдангъа кельген эди. Даа сонъра, 1972 сенесинде бу институтнынъ эсасында Акъмесджит девлет универститети («СГУ») къурулды, онынъ бугуньки ады ве статусы - В. И. Вернадский адына Къырым Федераль университетидир.
Ич шубесиз, Акъмесджит пединституты, - дженктен эвель олсун, ондан сонъра, - Къырымнынъ энъ муим юксек окъув юрту олгъандыр. Къырымтатарларны исе алсакъ, олар ичюн онынъ эмиети къат-къат даа буюктир: бу институтта бир чокъ къырымтатар алим ве оджалары дерс берген (Асан Шумин ве Мустафа Бекиров киби алимлердиректорлары биле олгъан), онынъ мезун ве талебелери арасындан да юзлернен энъ белли къырымтатар оджа ве алимлери чыкъкъандыр.
Нетидже оларакъ, шуны айта билемиз. Джынгъыз Дагъджынынъ эсерлеринде Акъмесджит муим бир ер алгъан, языджынынъ шахсиетининъ, онынъ санатчы рухунынъ шекил-ленмесинде бу шеэрнинъ пек буюк ролю олгъандыр.
Языджынынъ бир чокъ эсеринде шеэр абстракт оларакъ дегиль де, озюнинъ бир чокъ тарихий ерлери, зенгин микротопонимикасы иле огюмизге чыкъа. Нетиджеде, окъуйыджы-нынъ огюнде шеэрнинъ кениш ве тафсилятлы бир манзарасы джанлана.
Эсерлерде кечкен тарихий ерлерден базылары дигерлерине коре даа чокъ анъылгъан ве атта символик бир мана къазангъандыр (мисаль, Токъал джами, Субхи мезарлыгъы). Бу тарихий ер ве биналарындан бир чокълары кунюмизге къадар сакъланып кельген, ялынъыз къулланым шекиллери денъишкендир.
Дж. Дагъджынынъ эсерлери, ильк эвеля, там бир «Акъмесджит романы» оларакъ эльге алына биледжек «Анама мектюплер» романы, Акъмесджит мевзулы эдебияткъа кирген ве оны олдукъча зенгинлештиргендир. Эминликнен айтыла билир ки, Дж. Дагъджынынъ яратыджылыгъы саесинде Акъмесджит бутюн тюрк эдебияты харитасында да ер алгъандыр.
Къулланылгъан эдебият:
1. Çetin M. Cengiz Dagci Hakkinda Bir Bibliyografya Çali§masi // Emel. - 1985. - № 150. -50 s.
2. Dagci C. Anneme mektuplar.- istanbul, 1996. - 503 s.
3. Dagci C. Hatiralarda Cengiz Dagci (Yazarin Kendi Kaleminden). - istanbul, 1998. - 271 s.
4. Dagci C. Korkunç Yillar. - istanbul, 1997. - 228 s.
5. Dagci C. O Topraklar Bizimdi. - istanbul, 1998. - 445 s.
6. Dagci C. Yansilar-III. - istanbul, 1991. - 340 s.
7. Kocakaplan i. Kirim'in Edebi Sesi Cengiz Dagci. - istanbul, 2012. - 224s.
8. Çahin i. Cengiz Dagcinin Hayati ve Eserleri. - Ankara, 1996. - 604 s.
Абдульвапова Леннара Куртэюповна
Симферополь в творчестве Джингиза Дагджи
Аннотация. События многих произведений выдающегося крымскотатарского романиста Джингиза Дагджи происходят в столице Крыма - Симферополе. В данной статье на материале «крымских» романов и книг воспоминаний автора анализируется место и значимость города в творческой биографии Дж. Дагджи, даются сведения об истории и современном состоянии наиболее часто упоминаемых им городских мест и объектов.
Ключевые слова: Крым, Симферополь, воспоминания, хронотоп.
Abdulvaapova Lennara Kurteyupovna
Simferopol in the creative work of Jingis Dagji
Abstract. The events of many of the works of the outstanding Crimean Tatar novelist Jinghiz Dagdi take place in the capital of Crimea - Simferopol. In this article, based on the "Crimean" novels and books of the author's memories, the author analyzes the place and significance of the city in the creative biography of J. Dagdzhi, gives information about the history and current status of the most frequently mentioned city places and objects.
Keywords: Crimea, Simferopol, memories, chronotope.
