CC BY
23УДК 821.152.19«17»
Абдульвапов Н.Р.
ШЕЙХ МЕХМЕД ФАКЪРИНИНЪ КЪАРАСУВБАЗАРДАКИ ТЕКИЕ-ХАН-ДЖАМИНИНЪ АЧЫЛЫШЫНА ТЮШЮРГЕН ТАРИХЫ
Аннотация. Тарих тюшюрме санаты орьнеклери эм эдебиятшынаслыкъ, эм де та-рихчылыкъ джеэтинден дикъкъат чекмектедирлер. Сыкъ-сыкъ оларакъ бойле эсерлер башкъа менбаларда расткельмеген бильгилер булундырмакъталар ки, булар чешитли тартышмалы меселелернинъ чезильмесине ярдым эте. Макаледе такъдим олунгъан тарих бунъа бир мисаль ола билир: о, ханлыкъ деври Къарусбазарнынъ (шимди Белогорск) энъ белли ибадет оджакъларындан бири олгъан Текие-Хан-Джамининъ къурулышы иле алякъалы бильгилерни арттырмагъа имкян бере. Бундан гъайры, тарих онынъ муэллифи олгъан мешур Къырымлы шейх-шаири Мехмед Факърининъ шахсиети иле яратыджы-лыгъына даир де бильгилер даиресини кенишлете.
Анахтар сёзлер: шиир, тарих, хронограмма, текие, шейх.
Абдульвапов Н.Р.
СТИХОТВОРЕНИЕ С ХРОНОГРАММОЙ ШЕЙХА МЕХМЕДА ФАКРИ (XVIII в.) ПО СЛУЧАЮ ЗАВЕРШЕНИЯ СТРОИТЕЛЬСТВА ТЕКИЕ-ХАН-ДЖАМИ В КАРАСУВБАЗАРЕ
Аннотация. Образцы жанра поэтической хронограммы вызывают интерес как с литературной точки зрения, так и историографической. Часто подобные произведения содержат уникальные сведения, которые позволяют решить те или иные дискуссионные вопросы. Хронограмма, анализируемая в статье, является одним из таких образцов: она позволяет скорректировать и обогатить сведения, касающиеся истории сооружения одного из наиболее известных культовых сооружений г. Карасувбазара (ныне г. Белогорск) ханского периода. Помимо этого, анализируемый текст дает возможность расширить имеющиеся сведения о личности и творчестве автора хронограммы - известного крымского шейха и поэта Мехмеда Факри.
Ключевые слова: поэзия, история, хронограмма, суфийская обитель, шейх.
Abdulvapov N.R.
A POEM WITH THE CHRONOGRAM BY SHEIKH MEHMED FAKRI (XVIII c.) ON THE OCCASION OF COMPLETION OF THE TEKIYE-KHAN-JAMI IN KARASUVBAZAR
Summary. Exemplars of the chronogram poetic genre are of interest both from a literary point of view, and historiographical one. Often these works contain unique information that help resolve certain controversial issues. The chronogram, analyzed in the article, is one of these exemplars: it allows to adjust and enrich the data relating to the history of the construction of one of the most famous places of worship of Karasuvbazar (now Belogorsk) of Khanate period. In addition, the analyzed text makes possible to expand the available data about the person and creative work of the chronogram's author - prominent Crimean sheikh and poet Mehmet Fakri.
Key words: poetry, history, chronogram, sufi monastery, sheikh.
Меселенинъ къоюлмасы. Тарих тюшюрме санатынынъ къырымтатар эдебиятындаки инкишафы бир къач асырлыкъ тарихкъа маликтир: онынъ ильк билинген орьнеклери XV а. 2-нджи ярысына, сонъкилери исе XX а. башына аиттирлер. Тарихлернинъ язылмасына ве-силелер олдукъча фаркълы эди: девлетнинъ ичтимаий-сиясий аяты, ханедан, девлет эрбабы, улеманынъ шахсий аяты, мимарий япылар ве саире. Нетиджеде, тарих манзумеле-ринде сыкъ-сыкъ деврининъ пек индже ве меракълы фактлары озь аксини тапар эди. Асыр-
лар кечкен сонъ, хусусан да, белли шартларда, буларнынъ къыймети даа зияде артмакъта эди, чюнки тарих манзумелери, бир тарафтан, тарихий бир весикъа эди, экинджи тарафтан, муэллифлерине даир де муим бильги булундырмакъ мумкюн эди. Къырымтатар эдебия-тындан бунъа бир чокъ мисаллер кетирмек мумкюндир. Ашагъыда метни берилип, талиль олунгъан эсер - бойле манзумелерден биридир.
Эдебиятнынъ талили. XVIII асыр мешур Къырымлы шейх-шаири Мехмед Факъри-нинъ ады къырымтатар неширлеринде, олдукъча узун бир сукюнет девринден сонъ, ильк дефа 1995 сенеси «Янъы дюнья» газетасында басылгъан бир макъаледе кечкен эди. Белли къырымтатар шаири Риза Фазылнынъ Къырымнынъ танылгъан моллаларындан Ваит Сах-тарадан Къарасувлы шейхлерине даир язып алгъан хатырлавларындан ибарет олгъан бу макъледе, эсасен, Мехмед Факъри ве онынъ неслинден кельген базы Къырымлы шейхлер иле алякъалы риваетлерге ер берильген эди [1].
Бу макъаледен сонъ, шейхнынъ ады чешитли популяр ве ильмий-популяр неширлерде басылгъан даа бир сыра языда анъылды [2-4]. Айрыджа, Мехмед Факърининъ ады 2000 с. Анкарада басылгъан «Osmanli Dönemi Kirim Edebiyati» (азырлагъан: Cemal Kurnaz, Halil Qeltik) китабында да ер алды [5, с. 14]. Ниает, 2008 с. «Йылдыз» меджмуасында Н. Абдуль-ваповнынъ «XVIII асыр мешур Къырым шейхлеринден Мехмед Факъри (о. 1764 [?]) ве иляхилери» макъалеси нешир олунды ки, бу макъаледе ильк дефа олдукъча тафсилятлы оларакъ шейхнынъ омюр ёлу ве эдебий мирасы устюнде турулды [6]. Бу макъаледе, бир де, ильк дефа Мехмед Факърининъ йигирми къадар иляхиси нешир олунгъандыр ки, бу иляхи-лер шейхнынъ неслинден олгъан белли къырымтатар зиялысы Ильми Ильясовгъа аит бир эльязмадан алынгъан эди.
Бу материалларнынъ нетиджесинде Мехмед Факърининъ аяты иле алякъалы энъ эсас бильгилер, - Къырымнынъ Къарасувбазар шеэринде бир шейх аилесинде догъгъаны, Вата-нында тасиль алгъан сонъ, Эдирне шеэрине барып, бир чокъ йыллар мешур Османлы шейх ве шаири Эдирнели Хасан Сезайининъ (о. 1738) мюриди олгъаны, даа сонъра тувгъан шеэрине къайтып, мында вефатына къадар шейхлыкъ япкъаны ве саире, - артыкъ белли олды. Бир де, шейхнынъ, энъ азындан, бир сыра манзум эсер ве бир терджиме китабынынъ муэл-лифи олгъаны анълашылды.
Мехмед Факърининъ иляхилери узеринде чалышма япылыркен, шейхнынъ даа бир манзум эсери ортагъа чыкъкъан эди. Бу эсер - бир тарих (хронограммалы шиир) орьнеги олып, Къарасувбазардаки мешур Текие-Хан-Джамининъ ачылышына даир бир манзуме эди. Бу макъаленинъ макъсады муэллифининъ эдебий мирасы иле алякъалы бильгилерни арттыргъан ве, айны заманда, Къарасувбазарнынъ энъ белли ибадетханесининъ тарихы иле алякъалы шу эсернинъ метнини берип, оны талиль этмек олгъандыр.
Эсас малюматнынъ ачыкъланмасы. Мехмед Факърининъ тарих манзумеси белли къырымтатар шаир ве терджиманы А. Къадри-заденинъ (1876-1938) кунюмизге еткен ве араштырмаджылар ичюн олдукъча къыйметли бир менша олгъан эльязма шиирлер дефте-ринде тапылгъан эди [7, с. 8]. Мезкюр шиирнинъ бу дефтерде булунмасы тесадуфен ол-магъандыр. Дефтерде А. Къадри-заденинъ кендисининъ де язгъан 35 къадар тарих манзу-меси булунмакътадыр. Яни, ортачагъ къырымтатар эдебиятынынъ тюрлеринден бири олгъан тарих, бу эдебиятта 1920-нджи сс. къадар яшагъан, онынъ сонъки муэллифлерин-ден бири, бельки де сонъкиси, А. Къадри-заде олгъандыр.
Мехмед Факърининъ тарихы - 17 бейиттен ибарет бир манзумедир. Онынъ башында бир джумлели серлева булуна: «Qarasuda Meñli Geray han hazretleriniñ binákerdesi olan Han-Cámi'-i §erífiniñ §eyhFaqri efendi (q. s.) tarafindan in§á' olunan tárih-i in§á'si».
Яни, «Къарасувда Менъли Герай хан азретлерининъ къурдургъан Хан-Джами-и шери-фининъ [ачылышына] Шейх Факъри эфенди (къуддисе сырраху - «сырры мукъаддес олсун!») тарафындан язылгъан тарих-и иншасы (къурулыш тарихыдыр)». Тарихнынъ метни шудыр:
Tärih-i in§ä
Hazret-i Meñli Geray Han ya'ni ol sáhib-i kemál Himmetiyle yapdi bir tekye ki oldi bi-misál
Qevre etráfini hücerátiyle tezyin etdi kim Haqq'a táat iderler iginde erbáb-i kemál Minber ve mihrábiyle kürsi ve pi§háni[?]hem Ar§-i a'ládan nümüne birisi kürsi misál
Halqa-i tevhid iginde zikr idecek á§iqán Devr iderler ho§ neváyile bulurlar vecd-i hál
Günde bir kez hatm-i Qur'an etmekgin háceler itdi evqáfi aniñ ol pádi§áh-i ho§-hisál
Hem dahi §ám ü seherde oquna «Feth-i §erif» Feth ide ebváb-i hayri ol Kerim-i lá-yezál
Bir tarafdan ge§me-i áb-i zülál oldi reván Nü§ idenler didiler yoqdir buña hig qil ü qál
Bir mináre yapdi kim iki §erefe vaz' idüp Qevre etráfini qandillerle etdi mál-a-mál
Her qagan yandiqga qandiller cihán pür-nür olur Zirve-i a'láya giqmi§dir ucu sanki hilál
Bir imáret dáhi bünyád etdi ol §áh-i güzin Kim gidásin bulurlar anda süfiler máh u sál
Bir harem yaptirdi §eyhe ol §eh-i Tái sahá' itdi vaqf ani aniñ ebnásina bi-infisál
Devlet-i dünyáya qáni' olmayub olpádi§áh izzet dárina rágib oldi etdi bezl-i mál
Haq qabül ide aniñ ásár-i hayrátini Virmeye hergiz zevál ol Pádi§áh-i lá-yezál
Cümle maqsüdin aniñ ásán ide Rabbü'l-enám Yerin Ugmaq ide yarin ol Hudá-yi zü't-Teál
Ehl ü evládina ecdádina hem ahbábina Rahmet ide Haq hacálet virmeye yevmü's-suál
§eyh ve mi'mári Mehmed ibn Hámid'dir aniñ Pes odir olpádi§áhin cümle hayrátina dál
Cán ü dilden bir duá idüb aña tárih igün
Didi Faqri: «idesin Mevlám bu hayri bi-zevál» «1141»
fáilátün/fáilátün /fáilátün/fáilün [7, с. 8].
Шиир бир чокъ тарафтан дикъкъат чеке. Ильк эвеля, манзуме, мундеридже джеэтинден, бинанынъ къуруджысы Къырым ханы II Менъли Герай (1724-1730, 1737-1740) адына бир къасиде оларакъ эльге алына билир: шиирнинъ ильк бейтинде бу ханнынъ ады кече, бутюн манзуме боюнджа Менъли Герайнынъ хайраты сёзге алына ве онынъ ичюн Аллахтан эр чешит эйиликлер истениле. Ильк он бир бейитте, текие-джамининъ бир чокъ мимарий унсурлары иле алякъалы оларакъ, эп ханнынъ арекетлери тильге алына: «япды», «тезьйин этди» (зийнетлендирди), «буньяд этди» (къурды, мейдангъа кетирди), хан адресине че-шитли макътав сыфатлары къулланыла: «сахиб-и кемаль» (мукеммеллик саиби), «падишаах-ы хош-хисаль» (гузель табиат чизгилери саиби падишах), «шах-ы гузин» (сеч-кин укюмдар) ве илх. Айрыджа, шиирден, Менъли Герайнынъ текие шейхынынъ (анълашыла, Мехмед Факърининъ) ве онынъ бала-торунларынынъ файдасына бир вакъыф къурдургъаныны да огренмек мумкюндир - бунъа даир ишарет он биринджи бейитте бу-лунмакътадыр.
Шиирдеки дикъкъат чеккен даа бир меракълы нокъта - онынъ муэллифи иле алякъалы-дыр. Шаирнинъ ады манзумеде «Мехмед ибн Хамид» оларакъ кече. Яни, билинген ма-люматкъа толусынен уя [5, с. 14]. Аднынъ огюнде, айрыджа, «шейх ве мимар» сёзлери бу-луна, бундан бинанынъ «лейхасы» шахсен шейхнынъ тарафындан япылгъаны анълашыл-масы мумкюндир.
Бу ерде, Мехмед Факърининъ ады ве эдждатларынен багълы даа бир фактны къайд этмек зарурдыр. Танылгъан мимар ве араштырмаджы Б.Н. Засыпкин, У. Баданинскийнинъ буламагъанымыз бир макъалесине эсасланаракъ, Текие-Хан-Джамининъ Коньядан кельме шейхлер ичюн къурулгъаныны яза [8, с. 148]. Ильми Ильясовнынъ да хатырлавларында Конья шеэри кече эди, лякин кендиси бу меселеде там эмин дегиль эди.
Боссоли К. Къарасувбазар. 1840-42 сс. Литография
Ш
Къарасувбазар ш. Текие-Хан-Джами. Фото: У. Бадаттскгш. 1925 с.
Раффе О. Къарасувбазардаки Хан-Джамиде намаз. 1837 с. 19 октябрь. Гравюра
Ортагъа сонъки йылларда чыкъкъан бильгилерге коре, бу киби фикирлернинъ янълыш сайылмасы керектир. Ильк эвеля, Мехмед Факъри олсун, онынъ бабасы Сеййид Хамид ол-сун, ич шубесиз, Къырымлы эдилер. Буны тасдикълагъан, шу джумледен, - XVIII асыр Къырымлы шаир ве тарихчыларындан, Мехмед Факърини шахсен бильген Саид Герай сул-тандыр. Онынъ «Тарих»ына коре, Сеййид Хамид эфенди Къарасувнынъ белли шейхлерин-ден олгъандыр [9, т. 100-101].
Экинджиден, тарикъат тасилини Мехмед Факъри Коньяда дегиль де, Эдирнеде, мешур
османлы шейхы Хасан Сезайининъ (о. 1738) текиесинде алгъан эди. Буны, кене де, Саид Герайдан ве дигер менбалардан огренмек мумкюндир. Мисаль, Саид Герайгъа коре, Мехмед Факъри башта Истанбулгъа бара, мындаки Къоджа Мустафа Паша ве Эйюп маал-лелериндеки мешур текиелерде булуна, сонъра исе, Эдирне шеэрине барып, Хасан Сезайининъ муриди ола [9, т. 100 Ь].
Шиирдеки даа бир, дикъкъат чеккен нокъта - ибадетханенинъ къуруджысы иле багълыдыр. Манзуменинъ серлевасы иле биринджи бейтинде, текие-джамининъ Къырым ханы Менъли Герайнынъ тарафындан къурдурылгъаны къайд этиле. Халкъ риваетлери иле бир сыра тарихий менбалардан да Текие-Хан-Джамининъ Къырым ханы II Менъли Герай тарафындан къурдурылгъаныны билемиз. Буны, мисаль, даа бир Къырымлы шаир ве та-рихчысы Халим Герай султан «Гульбун-и ханан» адлы белли тарихында яза [10, с. 119, 256].
Бунда, ялынъыз, бир меселе чезильмейип къала. Меселе шунда ки, Халим Герайда II Менъли Герайнынъ Къарасувда «бир текие ве бир де джами» къурдургъаны язылмакъта-дыр [10]. Сёз, санки, эки айры япы акъкъында кете. Бунда я хата бар, я да Менъли Герай-нынъ Къарасувда къурдургъан башкъа бир джамиси де бар эди. Буны огренмек керек.
Сёз келими, Текие-Хан-Джамининъ укюмдар тарафындан къурдурылгъаныны косьтер-ген даа бир хусус бар ки, о да - ибадетханенинъ минаресининъ эки шерефели олгъаныдыр, шиирде бунъа даир ишарет секизинджи бейитте кече. Малюм олгъаны киби, эки шерефели минаре къурдурмакъ - ялынъыз падиша (укюмдар) ве онынъ аилесине менсюп шахыслар-нынъ акъкъы олгъандыр.
Бу мунасебет иле, япынынъ анги вазифелер ичюн къурулгъаны меселеси де дикъкъат чеке. Меселе шунда ки, манзуменинъ серлевасында бина «Хан-Джами-и шерифи» оларакъ танытыла, шиирнинъ биринджи бейтинде исе «текие» сёзю кече. Ибадетханенинъ ичинде диварлар бою худжрелер япылгъаныны козь огюне алсакъ (буны экинджи бейитте шаир озю де къайд эте; худжрелерни ибадетханенинъ чешитли ресимлеринде де корьмек мумкюндир), сёз мевзусы япынынъ Текие-Хан-Джами олгъанындан бир шубе къалмай. Яни, бина эки хызметни де япа эди.
Шиирде, джами-текиенинъ минареси анъылгъаны киби, япынынъ бир сыра башкъа ми-марий къысымлары да анъылмакътадыр. Булардан базыларыны, - худжрелерни, авизелер-ни, минберни ве илх., - кене де, Хан-Джамининъ элимизде булунгъан ресимлеринде корьмек мумкюндир. Ялынъыз, метинде кечкен «шейх хареми», «чешме» ве «имарет»лер акъкында шимдилик бир шей айтып оламаймыз. Буларны айрыджа огренмек керектир.
Аслында, Текие-Хан-Джамининъ асыл сыфаты, даа неден ибарет олгъаны меселеси чезильмеген олып къалмакътадыр. Юкъарыда анъылгъан Б.Н. Засыпкин, озь макъалесинде ибадетханенинъ ич планыны берип, худжрелернинъ булунгъан ерлерини ве япынынъ бир чокъ мимарий хусусларыны тасвирлеп, шу джумледен, шойле яза: «В настоящее время от многочисленных построек монастыря осталось лишь главное здание, представляющее в ряде татарских памятников особый интерес» [8, с. 148-150]. Бу сёзлер текие-джамининъ бир заманлары буюк бир куллие (комплекс) тешкиль эткенине ишарет эте. Бу меселе де махсус огренмелидир.
Джами-текиенинъ чешитли ресимлери бар, деп къайд эткен эдик. Булардан энъ белли олгъанлары - франсыз рессамы Огюст Раффенинъ, 1837 с. аит эки гравюрасыдыр. Та-нылгъан итальян рессамы Карло Боссолининъ, 1840-1842 сс. аит мешур Къарасувбазар ли-тографиясында да, анълашыла, Текие-Хан-Джами тасвирленген: ресимдеки бир ибадетха-ненинъ минареси эки шерефелидир.
Текие-Джамининъ фоторесимлерине кельсек, Б.Н. Засыпкиннинъ макъалесинде бу-лунгъанларнен берабер, У. Баданинскийнинъ 1925 с. япкъан фоторесмини де къайд этер эдик.
Тарих манзумеси иле алякъалы даа бир муим меселе манзуменинъ сонъки бейтинде бу-лунгъан тарих (хронограмма) иле багълыдыр. Эскиден бери, Текие-Джамининъ къурулыш сенесине даир бир фикир мевджут эди: Б.Н. Засыпкинге коре, У. Баданинский оны «1140 (1727) сенеси», деп бере эди (аслында, хиджрий 1140 сенеси милядий 1727-1728 сенеле-
рине расткеле - Н.А.) [8, с. 148]. Лякин, Мехмед Факърининъ манзумесинден бираз башкъа тарих чыкъа.
Тарихнынъ чешиди, сонъки мысрада бунъа даир ишарет булунмаса да, - тамдыр. Яни, керекли ракъам - «idesin Mevläm bu hayri bi-zeväl» джумлесиндеки бутюн арифлернинъ эбджед къаршылыкъларынынъ топланмасы нетиджесинде белли ола. Керекли бу эсаплар-ны япсакъ, «1141» сенеси чыкъа. Бу сене эльязмада, сонъки мысранынъ сонъунда ракъамларнен де косьтерильгендир. Хиджрий 1141 сенеси исе милядий 1728-1729 сенеле-рине догъру келе.
Бунъа бакъылса, джамининъ къурулыш сенесини тюзетмек зарурлыгъы пейда ола. Лякин, бу иште бир инджелик бар. Меселе шунда ки, тарих тюшюрме санатынынъ къаиделе-рине коре, тюшюрильген тарихнынъ (сененинъ) я бир йыл арткъач, я бир йыл эксик олмасы мумкюндир. Яни, метинде 1141 сенеси чыкъса биле, оны «1140» оларакъ да саймакъ мум-кюндир.
Бойледже, меселе, кене де, ачыкъ къала - эр эки ракъам да («1140» ве «1141») догъру олмакъ мумкюндир. Яни, ибадетханенинъ къурулыш сенесини там оларакъ тайин эттире-джек даа башкъа фактларны къыдырмакъ керектир.
Тарих манзумесининъ такъдирине даир, яни текиенинъ диварында китабе оларакъ ер-лештирильген эдими-ёкъ, шимдилик, бир шейлер кучьтир. Амма, таш бир левхада язылып, диваргъа къалангъан олса, мисаль, Багъчасарайдаки Хан-Джамининъ тарихли китабелери киби, бу левханынъ сакъланмасы да мумкюндир. Араштырмакъ керек.
Текие-Хан-Джамининъ озюнинъ де такъдири дикъкъат чекмектедир. Белли олгъаны киби, XVIII а. Къарасувда, энъ азындан, 28 джами, бир къач медресе ве текие булунмакъта эди [11, с. 109]. Булардан шимди аякъта тургъан - ялынъыз «Йылдырым» мааллесиндеки бир джамининъ бинасыдыр. Кендиси де ибадетке ачыкъ дегиль, бир къач къоранта яшагъан бир эвдир. Бойледже, Текие-Хан-Джами - шеэрнинъ гъайып олгъан бир чокъ диний оджакъларындан бири сайыла билир. Шимди тарихий ибадетханенинъ еринде шахсий эв турмакътадыр.
Текие-Джамининъ этрафында булунгъан мезарлыкънынъ, шу джумледен, Мехмед Факърининъ ве ондан сонъраки шейхлернинъ башташларынынъ такъдири де меракъ догъурмакъта. Ильми Ильясовнынъ хатырлавларына коре, сюргюнлик йылларында, олар бабасы Сеит-Ибраим Ильясов иле Къырымгъа келип, эдждатлар мезарларынынъ зияретине баргъанда, о ерде, артыкъ, не къабирлер, не де текие-джамининъ озю мевджут эди. Амма, кене де, базы бир башташларнынъ бирде-бир ерден чыкъмасы мумкюндир.
Нетидже оларакъ, шуны къайд эте билемиз. XVIII а. мешур Къырымлы шейх-шаирлеринден Мехмед Факърининъ Къарасувбазарнынъ энъ белли диний-тасаввуфий оджакъларындан олгъан Текие-Хан-Джамининъ ачылышына тюшюрген тарихы бир къач джеэттен дикъкъат чекмектедир. Ильк эвеля, о, рек аз огренильген муэллифининъ яра-тыджылыгъына даир олгъан бильгилерни арттырмакътадыр. Экинджиден, эсер, Текие-Хан-Джамининъ къурулыш йылы ве ичиндеки донатымына даир муим малюмат булундырма-кътадыр. Учюнджиден, шиир, айны заманда, япынынъ къуруджысы Менъли Герай хан-нынъ адына бир медхие олып, тасаввуф, тарих ильми ве шиириетке мейилли бу укюмдар-нынъ иджадий шахсиетине дикъкъат чектирмектедир.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Къырымнынъ айтувлы шейхлери. Ускютли Муаммет огълу Ваит агъа Сахтаранынъ хатырлавла-рындан / язып алгъан Риза Фазыл // Янъы дюнья. - 1995. - Январь 27.
2. Абдульваап Н. Крымские татары в общественно-политической и культурной жизни Османской империи / Н. Абдульваап // Научный бюллетень (кафедра крымскотатарской и турецкой филологии КИПУ). - 2003. - № 3. - С. 5-9.
3. Гайворонский О. Дервиш, повелевающий огнём / О. Гайворонский // Полуостров. - 2004. - 30 июля-5 августа.
4. Абдульваап Н. Шейх Мехмед Факри - духовный наставник, чудотворец, поэт / Н. Абдульваап // Полуостров. - 2004. - 3-9 сентября.
5. Osmanli Dönemi Kirim Edebiyati / Cemal Kurnaz, Halil £eltik. - Ankara: Kültür Bakanligi, 2000. - 414 s.
6. Абдульвапов Н. XVIII асыр мешур Къырым шейхлеринден Мехмед Факъри (о. 1764 [?]) ве иля-хилери / Нариман Абдульвапов // Йылдыз. - 2008. - № 3. - С. 99-146.
7. Къадри-заде А. Шиирлер дефтери. Эльязма / А. Къадри-заде. - Копия. Н. Абдульваповнынъ шахсий архиви.
8. Засыпкин Б.Н. Памятники архитектуры крымских татар / Б.Н. Засыпкин // Крым. - 1927. - № 2(4). -С. 111-168.
9. Said Giray b. Saadet Giray Han. Tarih-i Said Giray. - Staatsbibliothek zu Berlin. Preussischer Kulturbesitz. Türkische Handschriften. Hs. or. oct. 923, Teil 3. - Blatt 87 a - 135 a.
10.Halim Giray Sultan. Gülbün-i Hänän yahud Qmm tarihi / Esernin sade Türk?ege fevirilmesi, izahatlar ve iläveler A. Hilminin, transkripsiya K. Hüseyinovnin. - Aqmescit, 2004. - 288 s.
11. Абдуллаев И. Мечети Карасубазара (1783-1939 гг.) / И. Абдуллаев // Мир Бекира Чобан-заде: сборник материалов I Крымской международной тюркологической конференции. Белогорск (Карасубазар), 23-25 мая 2012 г. / сост.: А.Р. Эмиров. - Симферополь: НАТА, 2013. - С. 109-116.
