CC BY
69Абдульвапов Нариман Ремзиевич1 E_mail: Lale64@mail.ru
XVIII а. Къырымлы тарихчы ве шаири Саид Герайнынъ шахсиети ве «диван» ы иле алякъалы базы къайдлар
УДК: 821. 521. 145 «13/18»
Аннотация. Макъале XVIII а. яшагъан ве Герайлар аилесине менсюп олгъан бир Къырымлы тарихчы ве шаири Саид Герай султаннынъ шахсиети ве «Диван»ы иле алякъалы базы бир меселелернинъ тедкъикъине багъышлангъандыр. Языда къырымтатар эдебиятшынаслыгъында ильк дефа «Диван»нынъ огренильме та-рихчеси иле тертибине даир малюмат бериле, бир де ханлыкъ деври Къырым эдебиятына ве муэллифининъ шахсий аятына алякъасы олгъан эсерлери талиль олуна.
Анахтар сёзлери: Къырым ханлыгъы, шиир, «Диван».
Кириш.
XVIII асырда яшап, шаирлиги ве тарихчылыгъы иле билинген Саид Герай султан - сонъки йылларда эпейдже анъылгъан ве эсерлеринден файдаланылгъан Къырымлы муэллифлеринден биридир. Онынъ ады илим дюньясына, там манасы иле, 1970-нджи сенелеринде, Алманияда «Тарих»ына багъышлангъан бир монографиянынъ нешир олунмасы иле белли олгъан, шу неширден сонъ белли бир муддет Саид Герай, эсасен, тарихчы оларакъ анъылып кельгендир. 2001 с. Тюркиеде Саиднинъ «Диван»ы дюнья юзю корьген сонъ, о, артыкъ, бир «Диван» саиби шаир оларакъ ортагъа чыкъкъан, ве даа сонъра, кене де Тюркиеде шу «Диван»гъа багъышланып бир диссертация къорчалангъан ве бир чокъ макъалелерде онъа чешитли атыфлар япылып башлангъандыр.
Къырымны, даа догърусы, къырымтатар эдебиятшынаслыгъыны алсакъ, бу саада Саид Герайнынъ ады таа 1990-джы сенелеринден белли олса да, тарихчылыгъы олсун, шаирлиги - тек сайылы макъалелерде анъылгъан, догърудан-догъру «Диван»ыны да алсакъ, о, бугуньгедже аман-аман билинмейип кельгендир.
Саид Герайнынъ тарихий ве манзум мирасына багъышлангъан махсус чалышмаларнынъ сайысы чокъ дегильдир. Шуларнынъ арасында, ильк эвеля, Б. Келльнер-Хайнкеленинъ [19; 20; 21], [22], С. Каракосе [29], М. Абалы [11], К. Тавукчунынъ [30] монография ве макъалелерини анъмакъ керектир. Бундан гъайры, «Тарих»ы белли бир колемде Ш. Ф. Мухамедьяров [5; 6], Н. Сейятягъяев [8; 9; 10], И. Зайцев [3], Д. Пашаоглу [24; 25; 26], И. Бульбуль [12], Н. Кроликовска-Едлинсканынъ [23] тедкъикътларында ишлетильген, «Диван»ы исе даа чокъ сонъки йылларда Тюркиеде басылгъан бир чокъ макъалелерде [13; 17], бир де бизим бир къач язымызда [1; 2] анъылгъандыр. Бу чалышмалардан Саиднинъ «Диван»ына даир язылар макъаленинъ эсас къысмында танытыладжакъ, шимди исе «Тарихы» иле алякъалы чалышмаларгъа къыскъа бильги бермек еринде олур.
Саид Герайнынъ тарихчылыгъы, онынъ бир «Тарих» саиби олгъаны акъкъында ильк язгъан, элимиздеки малюматкъа коре, белли алман тюркшынасы Барбара Флемминг олгъандыр. 1968 с. Висбаденде онынъ тарафындан азырланып нешир олунгъан «Türkische Handschriften. Teil 1. (Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland, Bd. XIII, 1.)» чалышмасында «Тарих-и Саид Герай» эсерининъ Берлиндеки Девлет китапханесинде («Staatsbibliothek zu Berlin») сакъланмакъта олгъан екяне эльязмасы акъкъында да язылгъан ве муэллифининъ шахсиети иле алякъалы базы бир тюшюнджелерге ер берильгендир [14; 18, s. 32].
Даа сонъра «Тарих-и Саид Герай» иле Б. Флеммингнинъ ватандашы Б. Келльнер-Хайнкеле огьрашкъан ве, аслында, Саиднинъ «Тарих»ыны илим дюньясына там манасы иле таныткъан - бу белли тедкъикъатчы олгъандыр. Б. Келльнер-Хайнкеле, ильк эвеля, 1974 с. Бонн шеэринде кечирильген бир конференцияда эсерни «Eine krimtatarische Quelle zur Lage der Nogayer im 18. Jahrhundert» («XVIII асырда ногъайларнынъ
1 Абдульвапов Нариман Ремзиевич, к.филол.н., вед. научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
вазиети иле алякълы бир къырымтатар менбасы») серлевалы марузасында такъдим эткен, бу марузанынъ метни 1976 с. «Altaica Collecta...» джыйынтыгъында [21], бир де, бир къач йылдан сонъ, 1982 с., тюркчеге чевирилип, къырымтатарларнынъ Тюркиедеки диаспорасынынъ нешри олгъан «Emel» меджмуасында басылгъандыр [18]. Амма алимнинъ эсас чалышмасы - «Aus den Aufzeichnungen des Sa'id Giray Sultan. Eine zeitgenössische Quelle zur Geschichte des Chanats der Krim um die Mitte des 18. Jahrhunderts» монографиясы олгъан, бу эсер 1975 с. Гамбургда дюнья юзю корьген ве онда, Саид Герайнынъ Кырым тарихчылыгъы ичюн сонъ дередже къыйметли олгъан эсери олдукъча тафсилятлы бир шекильде талиль олунгъандыр [19].
Б. Келльнер-Хайнкеленинъ Саид Герайнынъ «Тарих»ы иле алякъалы чалышмалары булар иле сынъырланмагъан. Йыллар кечкен сонъ, 1996 ве 1998 сенелеринде онынъ кене де Авропада даа эки макъалеси - «Crimean Tatar and Nogay Scholars of the 18th Century » [20] ве «Who was ' Abdulghaffar el-Qirimi? Some Notes on an 18th Century Crimean Tatar Historian» [22] дюнья юзю корьген, булардан экинджиси бир къач йылдан сонъ, 2002 с. Къазанда, «Источниковедение истории Улуса Джучи (Золотой Орды). От Калки до Астрахани. 1223-1556» джыйынтыгъында да русчагъа терджиме олунып басылгъандыр [4].
Б. Флемминг ве Б. Келльнер-Хайнкеленинъ чалышмаларындан сонъ, Саид Герайнынъ ады ве «Тарихы»на атыфлар, атта эсерден файдаланылып язылгъан салмакълы тедкъикъатлар артыкъ бир сыра Русиели араштырмаджыларында да корюльген, бу саада, айрыджа оларакъ, Ш. Ф. Мухамедьяров [5; 6] ве И. Зайцевнинъ [3] чалышмаларыны къайд этмек мумкюндир.
Авропа ве Русиеде Саид Герай даа чокъ тарихчы оларакъ анъылса, Тюркиеде, бунъа къаршылыкъ, узун муддет о, даа чокъ шаир оларакъ билингендир (бакъ ашагъы). Амма сонъки йылларда Тюркиеде де Саид Герайнынъ тарихчылыгъы устюнде чалышмаларнынъ япылып башлангъаныны корьмек мумкюндир ве бу саада, ильк эвеля, Д. Пашаогълунынъ макъалелерине ишарет этмелимиз [24; 25; 26]. Бу тедкъикъатчынынъ тарафындан эсернинъ транслитерация ве неширге азырлыкъ ишлери де япылмакътадыр [24, s. 9]. Д. Пашаоглундан гъайры, эсер иле олдукъча файдалангъан Тюркиели араштырмаджыларынынъ арасында И. Бульбульнинъ чалышмаларыны да къайд этер эдик [12].
Къырымны алсакъ, бу ерде Саид Герайнынъ ады, юкъарыда да ишарет этильгени киби, 1990-джы сенелиринде анъылып башланды, ве кене де, «Тарих»ындан долайыдыр. Бу саада, ильк эвеля, Н. Сейтягьяевнинъ чалышмаларыны къайд этмелимиз ки, араштырмаджы озюнинъ «XV-XVIII аа. къырымтатар тарихий несирджилиги» адлы монографиясы ве айры макъалелеринде бу эсер иле олдукъча файдалангъан, хусусан да, эсердеки Къырымнынъ эдебий аяты иле алякъалы меракълы парчаларны талиль эткендир [10, с. 126-127, 132; 8, с. 77-78, 84, 85-86, 89; 9, с. 106-108]. Н. Сейтягьяевнинъ бу чалышмаларында Саиднинъ «Тарихы»нда булунгъан базы бир манзум парчаларгъа да ишарет этильген, шу джумледен, олдукъча дикъкъат чекиджи бир «шехренгиз»нинъ метни биле нешир олунгъандыр [9, с. 94-95].
Сонъки заманда илим дюньясында Саид Герайнынъ «Тарихы»на нисбетен дикъкъатнынъ эп арткъаныны корьмектемиз. Бу къыскъа эдебият талилининъ сонъунда 2019 с. дюнья юзю корьген даа бир тедкъикъатны -Полоньялы араштырмаджы Н. Кроликовска-Едлинсканынъ «Law and Division of Power in the Crimean Khanate (1532-1774). With Special Reference to the Reign of Murad Giray (1678-1683)» адлы монографиясыны анъар эдик [23].
Саид Герайнынъ тарихчылыгъы не къадар муим олса, шаирлиги де о къадар къыйметлидир. Шиир саасында онынъ эсас чалышмасы, «Тарих»ында булунгъан базы манзумелеринден башкъа, эльбетте, «Диван»ыдыр. Бу «Диван»гъа даир белли бир чалышмалар Тюркиеде япылгъан ве япылмакъта, амма Къырымда, теэссюф ки, о, аман-аман бельгисиз олып къалмакътадыр. Табий ки, ондаки Къырым «мотивлери» иле махсус огърашкъан да олмагъандыр. Бу макъаленинъ макъсады да, иште, къырымтатар эдебиятшынаслыгъында ильк дефа Саиднинъ «Диван»ыны эсас хатлары иле танытып, айрыджа, ичиндеки Къырым, ханлыкъ деври Къырым эдебияты ве муэллифининъ шахсий аяты иле алякъалы эсерлерге даир умумий бильги бермек олгъандыр.
Эсас материалнынъ ачыкъламасы.
Саид Герай султан - Къырым ханы III Саадет Герайнынъ (1716-1724) огълу ве мешур Къырым ханы Хаджи I Селим Герайнынъ (1671-1678, 1684-1691, 1699-1699, 1702-1704) торуныдыр. Яшлыгъыны Румелиде кечирген (тахминен, Янболу дживарындаки Сырадж-эли коюнде; бугуньде Булгъаристан топракъларында булунгъан бу койдеки чифтликте озь вакътында онынъ бабасы - Къырым ханы III Саадетнинъ ве агъасы -Къырым ханы Халим Герайнынъ яшагъаны билинмектедир), агъасы Халим Герайнынъ (1755-1758) ханлыгъы заманында Едисан сераскерлигини япкъандыр [15, s. 95-96]. Саид Герайнынъ белли бир вакъыт Истанбулда да яшагъаны анълашылмакътадыр [29, s. VIII]. Аятынынъ сонъу белли дегиль, олюми 1181/1767-68-де я да
ондан сонъра, чюнки бу сенеге аит онынъ бир тарих манзумеси мевджуттыр [30, s. 210].
Саид Герайнынъ заманында я да бираз сонъра мейдангъа кельген менбаларда онынъ аяты иле шахсиетине даир бильгилерни ялынъыз онынъ «Тарих»ы иле «Диван»ында, бир де Халим Герайнынъ «Гульбун-и Ханан»ы [15, s. 95-96] иле Франция консулы Шарль де Пейссонельнинъ «Едисан ногъайларынынъ исъянына даир эсабат...» [7, с. 55, 58-59] эсерлеринде булмакъ мумкюндир. Мисаль, Халим Герай озь эсеринде онынъ «асхаб-ы дирает ве эрбаб-ы къиясет ве маарифетден» олгъаныны яза, амма, бунынънен берабер, «къабиле адетлерини яхшы бильмегени»ни де къайд эте [15, s. 95-96].
Саиднинъ тарихчы ве шаирлигине кельгенде исе, - сонъ дередже дикъкъат чекиджи бир алдыр ки, -амма османлы ве Русие императорлыгъы девирлерине аит ич бир менбада (бираз ашагъыда танытыладжакъ эсерден гъайры), яни не османлы тезкирелеринде, не де дигер био-билиографик я да историографик, шу джумледен, Къырымлы муэллифлерине аит эсерлерде - онынъ ады ич анъылмамакътадыр. Атта озь «Гульбун-и ханан»ында Саиднинъ Едисан сераскерлигини япкъанына ишарет эткен Халим Герай, онынъ не шаирлиги, ве не де тарихчылыгъы акъкъында ич бир шей язмай!
Бугуньде Саиднинъ, - озю де ялынъыз шаирлиги ве «Диван»ы акъкъында язылгъаны билинген екяне менба - франсыз консулы Шарль де Пейссонельнинъ юкъарыда анъылгъан «Эсабат»ыдыр [7]. 1754-1758 сс. Къырым ханлыгъында консуллыкъ япкъан Ш. де Пейссонель бу эсерде Саид Герайны олдукъча ольчюли, сакин табиатлы, санатсевер бир инсан ве пек «къыйметли» шиирлер «Диван»ынынъ муэллифи оларакъ тасвирлей:
«Ногайцы Иедзана послали в Порту одного арцмахара, чтобы пожаловаться на насилия Сеадет-Герая, и просить правосудия; ожидая, они изгнали Саад-Герая, их сераскира, игравшего уже давно очень нелепую роль. Этот принц, умеренного и спокойного характера, писатель, любитель искусств, творец сборника стихотворений, очень ценимого, обладая всей кротостью и приятностью нравов, порождаемых неизбежно любовью к литературе [къою шрифт бизимки. - Н. А], этот принц, <...>, не оказал никакого сопротивления и спокойно возвратился писать стихи в Румелию» [а. м., с. 58-59].
Бу сатырлар Саиднинъ озь вакътында къыйметли бир шаир оларакъ билингенини косьтере. Буны ве, бир де, онынъ белли бир муддет Истанбулда яшагъаныны козь огюне алсакъ, шаир оларакъ ич бир башкъа менбада анъылмагъаны - тюшюндириджи бир факттыр. Бу, махсус огрениледжек бир меселе, эр алда, бунда Саиднинъ аятынынъ сонъки деврининъ Къырымнынъ ве умумен Османлы девлетининъ пек фаджиалы ве къарышыкъ бир деврине расткельмесининъ тесири олмакъ мумкюндир.
Саид Герайнынъ манзум мирасынынъ тедкъикъатчыларнынъ тарафындан огренилип башланмасы, элимизде олгъан малюматларгъа коре, - 1960-джы сенелерине аиттир. 1969 с. онынъ «Диваны» Анкара университетининъ Тюрк тили ве эдебияты болюмининъ мезуны Неджати Алайнынъ мезуниет тезининъ мевзусы олгъандыр. Буны И. Унвернинъ 1972 с. «Türkoloji Dergisi»нде бастыргъан «Türk Dili ve Edebiyati Bölümü Çalijmalari» чалышмасындан огренмек мумкюндир [31, s. 157]. Теэссюф ки, «Sait Giray Divaninin Transkripsiyonu» адлы бу чалышманынъ мундериджеси ве сонъраки такъдири бизге малюм дегильдир.
Айны шу йылларда, юкъарыда косьтерильгени киби, Саиднинъ «Тарих»ы да огренилип башлангъандыр. Амма Б. Флемминг ве Н. Алайнынъ бир-бирлерининъ япкъанларындан хаберлери олмаса керек, чюнки аксий алда Саиднинъ шахсиети иле эсерлерине даир бир чокъ меселелер таа о йылларда чезильмек мумкюн эди.
Бу ерде шуны да къайд этмек керек ки, эм Б. Флеммингнинъ 1968 с. аит чалышмасында, эм де ондан сонъраки Б. Келльнер-Хайнкеленинъ чалышмаларында Саид Герай ялынъыз тарихчы дегиль, шаир оларакъ да ортагъа чыкъкъан эди. Ве бу меселеде алман тедкъикъатчылары меракълы бир тахминде булундылар. Ильк эвеля, олар «Тарих»та базы бир манзумелернинъ бар олгъанына ве булардан бир къачынынъ «Саид» махлясы иле имзалангъанына ишарет эттилер [18, s. 33-34]. Яни, Саиднинъ шаирлик тарафы да олгъаны анълашылгъан эди. Бундан гъайры, Б. Флемминг озь чалышмасында «Тарих-и Саид Герай»нынъ булунгъан бир эльязма джыйынтыгъында «Диван-ы Хурреми Къырыми» деп адландылыргъан даа бир эсернинъ ер алгъаны акъкъында язды ве, бу эки эсердеки базы ортакъ унусарларны къайд этип, «Диван»нынъ «Хурреми» махлясы иле шиир язгъан Саид Герайгъа аит олгъаныны тахмин этти [а. м.]. Даа сонъра бу фикирге Б. Келльнер-Хайнкеле де къошулгъан ве атта 1974 с. аит макъалесинде буны исбатламагъа чалышкъандыр [а. м.].
Бу тахмин ильмий бир «факт» оларакъ даа сонъра базы бир макъалелерге биле кечкендир [16, s. 86]. Амма шимди бу меселе, артыкъ, тамамы иле чезильген сайыла билир: Саид Герай султан ве Хурреми Челеби - деерлик айны девирде яшагъан эки Къырымлы шаири ве тарихчысыдыр ки, экисининъ де, Къырым тарихына даир бирер эсери ве, айны заманда, «Диван»лары бар - Саиднинъ бир, Хурремининъ атта эки данесидир.
Саиднинъ «Диван»ы иле алякъалы чалышмаларнынъ хронологиясына къайтсакъ, Н. Алайдан сонъ онынъ иле огърашкъан - тюрк эдебиятчысы Саадет Каракёсе олгъан. О, «Диван»ны там манасы иле илим дюньясына таныткъан: «Диван» онынъ тарафындан азырланып, шаирнинъ аяты, шахсиети ве шаирлигине даир къыскъа кириш сёзю иле, бир де факсимилеси иляве олунып, 2001 с. Денизлиде ильк дефа нешир олунгъандыр [29].
Бундан сонъ «Диван»нен багълы тедкъикъатларгъа Мурат Абалы да къошулгъан ве 2006 сенеси о, С. Каракёсенинъ данышманлыгъы алтында, «Saîd Giray Divâni Tahlil » мевзулы юксек лисанс тезини къорчалагъандыр [11].
Бу эки тедкъикъатчынынъ чалышмаларына бакъылса, бирисинде, «Диван»нынъ транслитерация иши япылып, шаирнинъ аяты ве шахсиети устюнде турулгъан, экинджисинде, эсасен, «Диван»нынъ поэтикасы талиль этильгендир. Теэссюф ки, о заман Тюркиеде Б. Флемминг ве Б. Келльнер-Хайнкеленинъ чалышмалары пек билинмесе керек, бойледже Тюркиели тедкъикъатчыларынынъ чалышмаларында Саиднинъ керчек аяты иле шахсиетине даир бильгилер чокъ сынъырлы олып, даа чокъ онынъ эсерлеринден чыкъарылгъандыр.
2009 сенеси Саиднинъ «Диваны» иле алякъалы чалышмаларгъа О. Тавукчунынъ тедкъикъаты да къошулгъандыр. Ады анъылгъан араштырмаджы 2008 с. Къырымда кечирильген «Халкъара II Тюрколожи Конгрессинде» «XVIII. Yuzyil Sebk-i hindi çairlerinden Said Girayln uslup ozellikleri» мевзусылы бир маруза иле чыкъышта булунгъан, даа сонъра онынъ метнини конференция материалларындан ибарет макъалелер джыйынтыгъында бастыргъандыр [30]. О. Тавукчунынъ макъалесинде артыкъ Б. Келльнернинъ чалышмасындан да файдаланылгъан, лякин язы, эсасен, серлевада косьтерильген меселе узеринде къурулгъан - онда Саид Герайнынъ бир себк-и хинди шаири олгъаны танытылмагъа арекет этильгендир.
Шу йылларда «Диван» узериндеки тедкъикъат ишлери, артыкъ, Къырымда да япылып башлангъан, мисаль оларакъ, бизим эки язымызда «Диван» акъкъында умумий малюмат берильген, ондаки Къырым ве Къырым эдебияты иле алякъалы унсурларгъа дикъкъат чекильген эди [1; 2]. Ашагъыда бу бильгилер даа да кениш бир шекильде ачыкъланмакътадырлар.
Саид Герай султаннынъ «Диван»ынынъ дюньяда екяне нусхасы белли олгъан эльязмасы бугуньде Анкара иль кутюпханесинде, Эски эсерлер къысмында, 933 номери алтында булунмакътадыр [28]. 45 япракълы бу эльязма - классик тарзда тертип этильген бир «Диван»дыр. Онынъ башында шиир акъкъында эки бейитлик бир дибадже (яни мукъаддиме) булуна, даа сонъра еди болюмде фаркълы шекиль ве тюрлерде язылгъан эсерлер ер ала. Ильк болюм - месневилер болюми, бу ерде месневи шеклинде дёрт эсер - бирер тевхид (68 бейит), нат (29 бейитлик) ве чахар-яр-ы гузин (яни «дёрт халифе») медхиеси (26 бейитлик) иле «себеб-и телиф» деп адландырылгъан бир манзуме (85 бейит) булунмакътадыр. Экинджи болюм - къасиделер болюми, о, учь къасидеден - бирер мираджие (69 бейит) ве рамазание (60 бейит, бу да нат шеклинде) иле Къырым ханы Халим Герай ичюн тарихлы бир медхиеден (39 бейит) ибареттир. Учюнджи болюм - мусамматлар болюми, онда бир теркиб-и бент (7 бент), бир мурабба (5 бент), бир муселлес (6 бент) ве учь тахмис (14, 5, ве 5 бент) мевджут. Дёртюнджи болюм - «эль-Мукъаттат», яни къыталар болюми - мында 6 къыта ер ала. Бишинджи болюм - «Гъазелият», яни гъазеллер болюми, бу ерде 167 манзуме булуна. Ниает, сонъки эки болюм -«Тарихлар» ве «Рубаилер» болюмлеридир ки, буларда дёрт ве отуз учь манзуме ер алмакъта. Топлам оларакъ «Диван»да 223 манзуме булунмакътадыр.
«Диван» бир чокъ тарафтан дикъкъат чеке. Башта бир, Къырым эдебиятында билинген «Диван»ларнынъ сайысы чокъ сынъырлы олып, эр бири (Мустафа Мюдами (XVI а.), Фейзи Кефеви (о. 1614), Ашыкъ Умер (о. 1707), Саид Герайнынъ (XVIII а.) бирер «Диван»ы, Хурреми Челебининъ (XVIII а.) эки кучюк «Диваны», бир де Гъазайининъ (о. 1607) «Диванче»си; даа бир къач «Диван» ве «Диванче» эсасен Къырым тышында яшагъан Къырым асыллы диван шаирлерине (Хасан Веджихи (о. 1660), Омер Бесим (о. 1781), Мустафа Рахми (о. 1752), Абдуллах Рамиз (о. 1813), Халим Герай (о. 1823), Эбубекир Рифат (о. 1832)) аиттир) хусусий бир къыйметке маликтир. Теэссюф ки, бир чокъ дигер Къырымлы шаирлерининъ буюк эксериети я бир къач манзуме, я да ялынъыз ады иле билинмектедир.
Экинджиден, Саид Герайнынъ «Диван»ы озь мундериджеси иле де дикъкъат чеке. Онынъ олдукъча фаркълы шекиль ве тюрлерге аит эпейдже эсерден ибарет олгъаны, ичинде Саид Герайны шаир оларакъ етиштирген муитнинъ темсильджилери олгъан онларнен белли ве белли олмагъан шаирлернинъ адларынынъ ве базыларына язгъан назирелернинъ булунгъаны, муэллифининъ шаир ве шиириетке даир фикирлерининъ, инсанлыкъ ве джемиет иле алякъалы тенкъитлерининъ булундыргъаны, кене де, муэллифининъ себки-и хинди шаири олып, мешур Иран шаири Саадини устад бильгени, даа бир мешур Иран
шаири Омар Хайямнынъ «такъипчиси» оларакъ шурет къазанып, озюнинъ де фарсча бир чокъ манзуме, шу джумледен, рубаилер язгъаны ве саире - бу аспектлерден эр бири айры-айры макъалелернинъ мевзулары ола билир.
Лякин «Диван»да ойле бир эсерлер де бар ки, олар догърудан-догъру Къырым ве муэллифининъ шахсий аяты иле алякъалы олып, бойледже, даа да зияде меракъ догъурмакъталар. Бойле эсерлерде шаир, мисаль оларакъ, озюнинъ укюмдар Герайлар ханеданына аит олгъаныны ве Дженгиз союндан кельгенини ургъулай [29, с. 63], мешур Къырым ханлары Хаджи Селим Герайнынъ торуны ве Саадет Герайнынъ огълу олгъаныны бир къач кере къайд эте [а.м., с. 22, 130]. Даа бир манзумесинде Саид Румелидеки яшайышындан безгенини ве Къырымгъа къайтмакъ истегенини, бир де «Къырым мулькюнинъ» башына (я да «Селим тахтына») кечмек, яни Къырым ханы олмакъны хаяаллангъаныны ифаде эте [а.м., с. 41-45].
Шаирнинъ даа бир къач эсери - Герайлар аилесининъ аяты иле алякъалы тарих манзумелеридир. Булардан бири - месневилер къысмында булунгъан, Къырым ханы Халим Герайнынъ тарафындан Чагъыргъан сарайынынъ («Къаср-ы Чагъыргъан») къурдурылмасына даир бир эсердир [а. м., с. 37-41]. Дигер учь эсер тарихлар къысмында булуна, булар: кене де, Халим Герайнынъ Чагъыргъан сарайы иле чешмесини къурдургъанына даир эки медхие [а. м., с. 178-181], ве ады косьтерильмеген бир Къырым нуреддинининъ Ахмед Герай адлы огълунынъ догъмасына тюшюрильген бир тарихтыр [а. м., с. 182]. Тарихлар къысмында бир де Абдульазиз Челеби бин Шейх Осман адлы бирисининъ олюмине тюшюрильген бир тарих бар, амма бунынъ шахсиетине даир ич бир малюмат булунмамакътадыр [а. м., с. 181-182].
Ниает, «Диван»нынъ Къырым иле алякъалы даа бир муим тарафы - онда базы бир Къырымлы шаирлерининъ адларынынъ анъылмасыдыр. «Диван»да, энъ азындан, алты Къырымлы шаирининъ ады кече, булардан дёрдю - Саиднинъ бирер назире язгъан шаирлери, даа экиси исе - манзум парчалары эсасында Саиднинъ тарафындан бир тахмис язылгъан шаирлердир.
Назирелер язылгъан шаирлерден энъ эскиси - белли Къырым ханы, Гъазайи махлясы иле шиирлер язгъан II Гъази Герайдыр (о. 1607) [а. м., с. 86-87]. Экинджи шаир (хронологик сыра иле) - II Гъази Герайнынъ кучюк замандашы, белли шейх ве шаир Фейзи Кефевидир (о. 1614) [а. м., с. 169]. Учюнджи шаир - Резми махлясыны къуллангъан Къырым ханы I Бахадыр Герайдыр (о. 1641) [а. м., с. 88]. Дёртюнджи шаир - XVII а. 2-джи ярысы - XVIII а. ильк чериги девринде яшагъан Къарасувбазарлы Хильми Эфендидир [а. м., с. 137].
Тахмиске кельгенде, о, Саид Герай тарафындан эки Къырымлы шаирининъ эсерлери (бир матла бейти ве гъазели) эсасында язылгъан ки, бу шаирлер - XVIII а. Къырым ханларындан II Менъли Герай (о. 1739) ве акъкъында шимди ич бир малюматымыз булунмагъан шаир Меали Къырымидир [а. м., с. 54-55].
Бу эсерлер мунасебети иле, эки нокъта устюнде турмакъ истер эдик. Ильк эвеля, Саиднинъ «Диван»ында бир чокъ шаирлернинъ адлары кече, олардан базыларына назирелер де язылгъандыр. Буюк эксериети адлары яхшы билинген Османлы шаирлери олгъан буларнынъ арасында башкъа Къырымлы шаирлерининъ де булунмасы мумкюндир, амма буны шимди бельгилемек кучьтир. Экинджиден, Саиднинъ «Диван» ында Къырымлы шаирлерининъ анъылмасы, атта оларнынъ эсерлерине назирелер язылмасы - ханлыкъ деври Къырым эдебиятында чокъ сийрек расткельген бир алдыр, шу себептен, бу эсерлер хусусий бир дикъкъат талап эте ве айры бир макъалеге ляйыкътырлар.
Нетидже.
XVIII асырда яшап, бирер «Тарих» иле «Диван» муэллифи оларакъ билинген Саид Герай - ады сонъки йылларда сыкъ-сыкъ анъылып, шахсиети ве эсерлери узериндеки тедкъикъатларнынъ эп артмакъта олгъан Къырымлы муэллифлеринден биридир. Онынъ 1756-1758 сс. къалемге алынгъан ве шу асырнынъ ильк ярысы иле орталарында Къырым ханлыгъында юзь берген вакъиаларгъа даир сонъ дередже къыйметли бильгилер булундыргъан «Тарих»ы бугунь буюк алякъа корьмекте, эсернинъ, айрыджа, трансилитерация шеклининъ нешир олунмасы да бекленильмектедир. Саиднинъ «Диваны»на кельгенде, дюньяда екяне нусхасы билинген бу эсер 2001 с. латин арифлери иле дюнья юзю корьген сонъ, онъа нисбетен де дикъкъат къат-къат арткъан, «Диван», кене де, Тюркиеде бир юксек лисанс тезининъ мевзусы олгъан ве сонъки йылларда бир чокъ макъалалерде анъылып башлангъандыр. Бунъа бакъмадан, Саид Герайнынъ «Диван»ы иле алякъалы бир чокъ меселелер даа тедкъикъ олунмайып къалмакътадыр. Шу меселелернинъ арасында Къырым эдебияты ве муэллифнинъ шахсиети иле алякъалы олдукъча дикъкъат чекиджи меселелер де бар ки, юкъарыдаки языда оларгъа айрыджа оларакъ ишарет этилип, умумий хатлар иле узерлеринде турулмагъа чалышылгъандыр.
Абдульвапов Нариман Ремзиевич.
Некоторые замечания по поводу личности и поэтического
наследия крымского историка и поэта XVIII в. Саида Герая
Аннотация. Статья посвящена исследованию отдельных аспектов биографии и поэтического наследия крымского историка и поэта XVIII в. Саида Герая. Впервые в крымскотатарском литературоведении представлена историография исследований жизни и творчества данного автора, рассмотрены вопросы жан-рово-тематического содержания его поэтического «Дивана», а также проанализированы произведения, вызывающие интерес с точки зрения истории крымскотатарской поэзии ханского периода и личной жизни автора.
Ключевые слова: Крымское ханство, поэзия, «Диван».
Abdulvapov Nariman Remzievich.
Some Remarks on the Personality and Poetic Heritage of the
Crimean Historian and Poet XVIII Century Said Geray
Summary. The article deals with certain aspects of the biography and poetic heritage of the Crimean historian and poet of the XVIII century Said Geray. For the first time in the Crimean Tatar literary criticism the historiography research of the author's life journey and oeuvre is presented, some issues related to the genre and thematic content of his poetic "Divan" are considered. His texts generating interest from the point of view of the history of the Crimean Tatar poetry and the author's interior life are thoroughly analyzed.
Keywords: Crimean Khanate, poetry, "Divan".
Эдебият
1. Абдульвапов Н. Литература в Крымском ханстве / Н. Абдульвапов / История татар с древнейших времен в семи томах. Том IV. Татарские государства XV-XVIII вв. - Казань, 2014. - С. 549-575.
2. Абдульвапов Н. Суфизм и крымскотатарская поэзия дивана / Н. Абдульвапов // Ученые записки Таврического национального университета им. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - Симферополь. - 2013. - Т. 26 (65). - № 1, ч. 1. - С. 231-240.
3. Зайцев И. Крымская историографическая традиция XV-XIX вв.: пути развития: рукописи, тексты и источники / И. Зайцев; Ин-т востоковедения РАН. - М.: Вост. лит., 2009. - 304 с.: ил.
4. Келлнер-Хайнкеле Б. Кто был Абдулгаффар ал-Кирими (Заметки о крымско-татарском историке XVIII века) / Б. Келлнер-Хайнкеле // Источниковедение истории Улуса Джучи (Золотой Орды). От Калки до Астрахани. 1223-1556. - Казань, 2001. - С. 378-390.
5. Мухамедьяров Ш. Крымскотатарская хроника «Тарихи Сайид Гирей-Хан» как источник по истории и этнографии ногайцев / Ш. Мухамедьяров // Основные аспекты историко-географического развития Ногайской Орды. - М.-Терекли-Мектеб, 1991. - С. 30-32.
6. Мухамедьяров Ш. «Тарих-и Сайид-Гирей-хан» и его автор / Ш. Мухамедьяров // Восток: прошлое и будущее народов. IV Всесоюзн. конф. востоковедов. Тез. докл. и сообщ. Т. II. - М., 1991. - С. 45-51.
7. Пейссонель Ш. Отчет о восстании ногайцев Едисана, послужившего причиной свержения Алим-Герай-хана и восшествия на престол Крым-Герай-хана, в 1758 г., посланный в 1759 - министрам короля господином де Пейссонель / Записка о Малой Татарии / / Ш. Пейссонель; пер. с фр. В. Лотошниковой, вступ ст., прим. и комм. В. Грибовского. - Днепропетровск: Герда, 2009. - С. 54-66.
8. Сейитяхья Н. Къырым диван эдебиятынынъ муэллифлери ве эсас хусусиетлери: умумий бакъыш / Н. Сейитяхья // Йылдыз. - 2004. - № 4. - С. 65-105.
9. Сейитяхья, Н. Къырым диван эдебиятынынъ муэллифлери ве эсас хусусиетлери: умумий бакъыш. Иляве: Къырымтатар диван эдебиятынынъ аз билинген базы эсерлери / Н. Сейитяхья // Йылдыз. - 2004. - № 5. - С. 83-108.
10. Сейтягъяев Н. Крымскотатарская историческая проза XV - XVIII вв. / Н. Сейтягъяев. - Симферополь, 2009. - 203 с.
11. Abali M. Saîd Giray Divâni Tahlili: Yüksek Lisans Tezi. - Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilmler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali. Danijman Yrd. Doç. Dr. Saadet Karaköse / M Abali. - Denizli, 2006. - 245 s.
12. Bülbül i. Yedisan-Bucak Nogaylarmin 1756 ve 1768 isyanlari / i. Bülbül // Türk Tarihi Arajtirmalari Derdisi. -2016. - Sayi 1. - S. 74-113.
13. £alka M. Divan §airlerinin Gözüyle Fars §airi Ömer Hayyam / M. ^alka // Osmanli Mirasi Arajtirmalari Dergisi. -2015 (Kasim). - Cilt 2. - Sayi 4. S. 30-40.
14. Flemming B. Türkische Handschriften. Teil 1. / Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland, Bd. XIII, 1 / B. Flemming. - Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1968. - XIX + 392 pp., 10 plates.
15. Giray H. Gülbün-ü Hänän (Kirim Hanlari Tarihi) (Degerlendirme, Metin ve Tipkibasim) / Editör: Bekir Günay, Hazirlayanlar: Apler Bajer, Alper Günaydin / H. Giray. - istanbul, 2013. - 121 s. + tipkibasim.
16. isen M. Kirim hanedaninin jairligi / M. isen // Bilig. - 2000 (Güz). - Sayi 15. - S. 81-90.
17. Kayaokay i. 17. Asir ve Sonrasi Divan §airlerinin Beyitlerinde Nef'i / i. Kayaokay // Uluslararasi Sosyal Arajtirmalar Dergisi. - 2015 (Aralik). - Cilt: 8. - Sayi: 41. - S. 220-240.
18. Kellner-Heinkele B. 18. Yüzyilda Nogaylarin Durumu ile ilgili bir Kirim Tatar Kaynagi / B. Kellner-Heinkele; geviren E. Özbilen / // Emel. - 1982 (Eylül-Ekim). - Sayi: 132. - S. 32-34.
19. Kellner-Heinkele B. Aus den Aufzeichnungen des Said Giray Sultan. Eine zeitgenössische Quelle zur Geschichte des Chanats der Krim um die Mitte des 18. Jahrhunderts / B. Kellner-Heinkele. - Hamburg, 1975. - 330 p.
20. Kellner-Heinkele B. Crimean Tatar and Nogay Scholars of the 18th Century / Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries / B. Kellner-Heinkele, M. Kemper, A. Kügelgen, D. Yermakov. - Berlin: Klaus Schwarz, 1996. - Pp. 279-296.
21. Kellner-Heinkele B. Eine krimtatarische Quelle zur Lage der Nogayer im 18. Jahrhundert / B. Kellner-Heinkele // Altaica Collecta. Berichte und Vorträge der XVII. Permanent International Altaistic Conference, 3-8. Juni 1974 in Bonn / Bad Honnef. Walther Heissig. - Wiesbaden: Harrassowitz, 1976. - Pp. 155-161.
22. Kellner-Heinkele B. Who was 'Abdulghaffar el-Qirimi? Some Notes on an 18th Century Crimean Tatar Historian / B. Kellner-Heinkele // Journal of Asian History. - 1998. - Vol. 32. - No 2. - Pp. 145-156.
23. Krolikowska-Jedlinska N. Law and Division of Power in the Crimean Khanate (1532-1774). With Special Reference to the Reign of Murad Giray (1678-1683) / N. Krolikowska-Jedlinska. - Leiden-New York: Brill, 2019. - 320 p.
24. Pajaoglu D. Kirim Hanligi'nda Umdetü'l-Ahbar Örneginden Tarih Yaziciligi / D. Pajaoglu // I. Uluslararasi Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih Yaziciligi Sempozyumu, Zonguldak, Türkiye, 23-25 Ekim 2014. - Zonguldak, 2015. - S. 7-14.
25. Pajaoglu D. Kirim Yerli Kaynaklarina Göre XVIII. Yüzyilda Kirim Hanligi'nda Mejäyih Makami / D. Pajaoglu // Uluslararasi Karadeniz incelemeleri Dergisi. - 2016. - Sayi: 20. - S. 89-116.
26. Pajaoglu D. Tarih-i Said Giray'a göre 18. Yüzyil Kirim Hanliginda Nogay Ulemasi / D. Pajaoglu // Сборник материалов Международной научно-практической конференции «Исламское образование в Крыму: исторические вехи и пути возрождения», посвященной 515-летию Зынджырлы медресе и памяти его основателя Менгли Герай хана. 10-12 октября 2015 г., г. Ялта. - Симферополь, 2016. - С. 97-131.
27. [Said Giray b. Saadet Giray Han]. Tarih-i Said Giray. - Staatsbibliothek zu Berlin. Preussischer Kulturbesitz. Turkische Handschriften. Hs. or. oct. 923, Teil 3. - Blatt 87a - 135a.
28. Said Giray Diväni. - Ankara: il Halk Kütüphanesi. - Eski Eserler Kismi. - № 933. - 45 v.
29. Said Giray Diväni (Hayati, Sanati, Divan Metni) / Haz.: Saadet Karaköse. - Denizli, 2001. - 189 s. + Metin.
30. Tavukgu K. XVIII. Yüzyil Sebk-i hindi jairlerinden Said Girayln üslup özellikleri / K. Tavukgu / Uluslararasi II. Türkoloji Kongresi. Bildiriler. (Kirim Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi, 22-24 Mayis 2008) / Yayina hazirlayan: F. Unan. - Simferopol, 2009. - S. 210-219.
31. Ünver i. Türk Dili ve Edebiyati Bölümü ^alijmalari / i. Ünver // Türkoloji Derdisi. - 1972. - Cilt 4. - Sayi 1. - S. 147-164.
