CC BY
15ДРАМАТУРГИЯ - ДРАМАТУРГИЯ
С.А. КЕРИМОВА1 E-mail: alimes@mail.ru
Къырымтатар девлет театрининъ минген янъы басамакълары (19251928)
Керимова Севиль Асановна.
Новые ступени развития Крымскотатарского государственного драматического театра (1925-1928)
В статье исследуются оригинальные постановки Крымскотатарского
государственного драматического
театра в 1920-е годы. На основе малоизвестных и раритетных источников показывается драматургическое и актерское мастерство У. Ипчи, Дж. Меинова, И. Грабова, Х. Гурджу, Э. Парикова и других известных деятелей крымскотатарского театра. Сделаны попытки реконструкции таких постановок, как «Шахин Герай», «Слёзы эмиграции», «Арзыкыз», «Ненкеджан ханыма», «Таир и Зёре», «Бахчисарайский фонтан слёз», сыгравших выдающуюся роль в развитии крымскотатарского сценического искусства в 1920-е годы.
Ключевые слова: Крымскотатарское сценическое искусство, театр в Крыму в 1920-е годы, драматургия У. Ипчи, режиссерское мастерство Дж. Меинова.
Kerimova Sevil Asanovna.
New Stages of Development of the Crimean Tatar State Drama Theatre (1925 - 1928)
The article examines the original performances of the Crimean Tatar State Drama Theater in the 1920s. On the basis of
1 Керимова Севиль Асановна, к. искусствоведения, доц., старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
УДК: 070:82-92.792.2
little-known and rare sources, the dramatic and acting skills of U. Ipchi, J. Meinov, I. Grabov, H. Gurdzhu, E. Parikov and other people of name of the Crimean Tatar theatre are demonstrated. Attempts have been made to reconstruct such perfomances as "Shahin Giray", "Tears of emigration", "Arzykyz", "Nenkejan khanyma", "Tahir and Zohre", "The Bakhchisarai fountain of tears", which played an outstanding role in the development Crimean Tatar performing arts in the 1920s.
Keywords: Crimean Tatar Performing Arts, Theatre in Crimea in the 1920s, Dramaturgy by U. Ipchi, Directing Craft of J. Meinov.
Къырымтатар театросынынъ сыфат дереджеси баягъы юксельгени 1924-1928 сенелердеки постановкаларда ачыкъ корюнмекте. Бир сыра мукеммель янъы сценарийлер, Айше Тайганская, Эмирамет Париков, Хайри Эмирзаде, Халит Гурджу, Эмине Челебиева, Ава Къылычева, Ибадулла Грабов, Эмине Фейзуллаева киби гъает истидатлы актёрлар, Джелял Меинов ве Умер Ипчи киби уста режиссёрлар къырымтатар миллий театроны бутюн девлет мыкъясында танылгъан ве алгъышланылгъан бир театрогъа чевирдилер. Эм ялынъыз театр дегиль, къырымтатар зиялыларынынъ чалышмалары нетиджесинде эм тасиль, эм медениет, эм илим, эм де умумен Къырым ичтимаиетининъ бир чокъ сааларында башкъа тюркий республикалардан артта къалмай, базы позицияларда исе, илери кеткени ачыкъ корюне эди [Павлович, 1926]. Театр бинълердже сейирджилернинъ медений юксельмесине, санат анълайышларына, дюнья бакъышларына энъ джиддий тесирлер быракъкъандыр. Спектакллерден сонъ Къырымнынъ чешит газета ве
журналларында басылгъан такъризлерде сахна санатынынъ бутюн инджеликлери айдынлатыла, спектакллернинъ мусбет ве менфий тарафлары профессиональ суретте косьтериле ве театрнинъ сыфат дереджеси даа да юксельмесине ёл ачыла. Бойле эртарафлама кучьлю такъризлерден бири Халиль Чапчакъчынынъ 1926 сенеси театримиз акъкъында язгъан парчасыдыр. О, бойле дей: «Теллери, агъачлары, тюрлю къумашлары, ташы, балчыгъы, ренк ве боясы, сеси ве сёзю, бакъышы, юрюши ве дигер хэр харекети ве даха нидже джанлы, джансыз махлюкълары, левхалары ишлеерек, тизерек, инсаннынъ ве инсан джемиетининъ айры-айры дуйгъуларына, фикирлерине тиль вермее, онлары сёйлендирмее муваффакъ олан чешит санатлары бирлештиререк, инсаннынъ ве инсан джемиетининъ акъыны-къарасыны, дюнюни ве бугунюни косьтермек ве бу суретле джемаатнынъ ярыныны хазырламакъ ёлунда керекли дуйгъулары, фикирлери уяндырмакъ, нихает, эмек ве иш, ве куньделик мешгъулиетлер эснасында ёрулан рух ве вуджуда истирахат вермек, онлары тазертмек - иште, театронынъ ильк ве ахыр ве айны заманда агъыр вазифелери. Онынъ ичюндир ки, медениет ёлунда театронынъ догъмасы иши хэр заман кечиктиги киби, онынъ ачылмасы, инкишаф итмеси ве осьмеси де сенелер истер. Чюнки театронынъ тамамланмасы инсанлыгъа ве халкъын яшайышына аит нефис эдебият, халкъ рухуны охшаян музыканынъ, ресимджилик, тюркюджилик, оюнджылыкъ ве булар киби назик санатларын да догъмасына ве театрода косьтерилен эсердеки гъаейи, тип ве характерлери ве омюри деренден анълаян, керчектен джанландыран мюневвер ве уста артист ве актёрларын булунмасына багълы къалыюр...» [Чапчакъчы, 1926].
О заманларда театрнинъ эмиети ве халкъ арасында онъа авеслик о къадар оськен эди ки, аман-аман эр бир спектакльде 1100 (бинъ юз) кишилик госдрамнынъ залы рыкъма толгъан сонъ, бир чокъ адамлар тышары къалып спектакльнинъ сонъуна къадар къайтмай эдилер. Шу девирлерде госдрамтеатрде артистлик япкъан Сельме Муратова кендисининъ хатырлавында бойле яза: «Халкъымыз театрге буюк истекнен, севип, авес этип бара эди.
Билетлер эр кеске етмегенинден, залгъа къошма отургъычлар къоюла тургъан, ве энъ сонъунда халкънынъ чареси тапылмагъанда, театрнинъ къапылары артынадже ачылып, тышарыдакилер де ичери дала эдилер» [Муратова, 1989]. Фикримизни кене бир дефа тасдыкъламакъ ичюн заманына аит матбуатта театр акъкъында басылгъан парчадан мисаль кетирейик. Озенбашлынынъ (репрессия олунгъан Амет Озенбашлы дегиль) госдрамда къоюлгъан бир спектакльге такъризинде бойле сатырлар бар: «Бу акъшам театроны сейир этмек ичюн пек чокъ халкъ кельди. Акъмесджит эхалисинден гъайры, Багъчасарай ве дигер ерлерден мусафирлер бар эди. Театро бинасы толгъан сонъ, билет тапып оламадан тышары къалгъанлар да ёкъ дегиль эди...» [Озенбашлы, 1929]. Къырымтатар госдрамтеатрининъ чалышмасыны
сейирджилерге уйгъунлаштырмакъ ичюн бир чокъ чарелер корюльди. Кениш кутьлелерни, ве шу джумледе талебелерни, театрге джельп этмек макъсадынен билетлерни баягъы уджузлаткъан сонъ, билетнинъ энъ уджузы 5 капик, энъ паалысы исе, 75 капик олгъандыр [Театро, 1928, янв. 18]. Меракълы шей! Бу ал да бегенильмейип, бир чокъ сейирджилер тарафындан протесто этильди !!! Мегер, билетлер уджузлагъан сонъ, театрогъа тюрлю «толчок чапкъынлары» кирип, кендилерининъ чешит сархош къылыкълары ве медениетсизликлеринен сейирджи ве атта сахнада ойнагъан актёрларны раатсызлай эдилер [Театро, 1928, янв. 22]. Даа бир меракълы факт. О заманда Акъмесджит шеэр трамвайы саат 23-ке къадар чалышкъаны себебинден, спектакллернинъ башланмасыны саат 20-ден 19-гъа чевирген эдилер. Ве бундан гъайры, бир къач вакъыттан спектакллернинъ темашасыны джума акъшамындан, джума кунюне кечирдилер.
Айрыджа къайд этмек керек ки, 1920-нджи сенелерининъ орталарында пьеса язмакъ мерагъы Къырым ичинде баягъы яйрап, халкъ кутьлелерининъ чешит къатламларыны къаврагъан эди. Девамлы язып тургъан танымлы ве кучьлю языджыларнен берабер пьесаджылыкъта къалемини янъычыкъ сынамагъа башлагъан бир сыра зиялылар ве атта
Новые ступени развития Крымскотатарского государственного драматического театра (1925-1928)
талебелер пейда олдылар. Язылгъан, ама нешир олунмагъан пьесалар халкънынъ къолунда эльязмалар шеклинде юзьлердже юрюмекте эди. Бу аджайип алны анълатаракъ, шу арада баш режиссёр вазифесинде булунгъан Джелял Меинов бойле яза: «...Кечен сезонда ойле бир хафта ёкъ иди ки, меним портфелиме бир къач дане енъиден язылмыш пьеса кирмесун... Бу ёлда муаллим аркъадашларымыз да эйи чалышмакътадырлар... /Оларнынъ язгъан/ базы пьеслери къабул этип, онлары Къырым хюкюмет сахнасында ойнадыкъ биле. Бунлардан базылары буюк муваффакъиет къазандылар» [Меинов, 1927].
Пьесаджылыкъкъа верильген базы авескяр къырымтатар зиялылары харика, айрет этиледжек мисаллер косьтердилер. Гаспра коюнде яшагъан Абдурахим Пармакъсыз 20-ге якъын пьеса язып, оларнынъ чокъусы кой ве район сахналарында ойналгъаны, ве шулардан экиси, яни «Не иди, не олду» ве «Догъаджакъ йылдызлар къурбаны» пьесалары госдрамда ойналмасы ичюн Акъмесджитке ёллангъаны акъкъында [Къутупзаде, 1928].
Нешир этильмеген, лякин 192030 сенелери Къырым девлет театри тарафындан ойналгъан къырымтатар пьесаларыны козьден кечирсек, бойле аджайип бир сыраны корьмектемиз: Айше Тайганскаянынъ «Башмагъым» (1924), Сулейман Ибраимовнынъ «Арзы къыз» (1924), Вели Габилевнинъ «Адиль» (1925), Мемет Нузетнинъ «Мен де шаштым, апакъай» (1925), Ислям Аппазовнынъ «Мусульман бюросы»(1926) ве«Хакъёлунда хакъсыз олюм», Яя Наджи Байбуртлынынъ «Заваллы Айше» ве «Юсуфчик», Джелял Меиновнынъ «Турмуш оюн дегиль» (1923) ве «Къан къарышты» (1926), Умер Ипчининъ «Айлан, айлан джельтирмен»
(1926), «Ненкеджан ханыма» (1926), «Таир ве Зоре» (1927) ве «Шахин Герай» (1929), Сейдамет Абдуллаевнинъ «Къара чора» (1927), Осман Акъчокъракълынынъ «Багъчасарай козьяш чешмеси» (1927), Мустафа Бекировнынъ «Тарикъ бин Зияд» (1927), Эмирамет Париков Ипчи иле соавторлыкъта «Залда къалабалыкъ»
(1927), Умер Самининъ «Эки олю» (1928), Бешэвлининъ «Бюрократ» (1928), ве «Джанлы дженазе» (1928), Ибадулла Грабовнынъ «Байрам гиджеси» (1929),
Джафер Гъафарнынъ «Сайлав йырлары» (1929), Ибраим Халильнинъ «Ярым ат» (1932), Халид Гурджунынъ «Боран ве суаль» (1932), Сервер Джетеренинъ «Ким кимни» (1932), «Агъыр куньлер» (1934) ве «Эки къардаш» (1935), Амди Алимнинъ «Решат» (1933), Абдуреим Алтанълынынъ «Енъиш бизим» (1933), Асановнынъ «Къара къыз» (1934), Юсуф Болатнынъ «Узюльмез багълар» ве бир чокъ дигерлери.
«Пьесаджы муаллимлер»ден
драматургия тарихимизде алупкалы Кязим Усеинов(1886-1938)айрыджа ертутмакъта. Бу оджа гъает истидатлы бир фольклорджы ве алим эди. 1923 сенесинден Алупка орта мектебинде дерс бермек иле берабер этраф койлерден бир чокъ фольклор материаллары, шу джумледе масаллар, эфсанелер, тюркюлер, топлады. Бу саадаки чалышмалары сонъундан «Къырымтатар масаллары ве легендалары» (1936) ве «Насреддин оджа акъкъында лятифелер» (1937) адлы китаплар шеклинде нешир олунды [Омельчук, 1997].
Кязим Усеиновнынъ «Мухаджир козьяшы» адлы учь пердели драмасы исе, биринджи дефа девлет театринде 1926 сенеси февраль 5-те ойналды. Къырымтатарларынынъ фаджиалы
кечмишини косьтерген бу пьеса, зал толусы халкъны дуйгъуландырып, аджындырып окюр-окюр агълатты. Анълагъанымз киби, Кязим Усеинов истидатлы бир къалем устасы оларакъ бедий джихэттен баягъы кучьлю эсер ярата бильди. Чокъ кечмеден, сейирджилернинъ истеги иле март 5-те «Мухаджир козьяшы» госдрам сахнасына экинджи дефа къоюлды. Пьесанынъ озю нешир этильмесе де, сейирджилер тарафындан язылгъан рецензияларда сюжети бойле косьтериле: «. Чар зулумларына даянмагъан. ве зорнен эллеринден топракълары алынгъан къырымтатар койлюсининъ догъгъан ери - севимли Къырымы ташлап, Тюркиеге, Адана батакълыкъларына, кочип
кеткенини, икълимине ве яшавына алышмадан чешит хасталыкъларгъа тутулып инкъиразгъа юзь
туткъанларыны тасвир эткен бу пьеса, къырымтатарларынынъ юрегинде дюнки бир вакъиа киби, сакълы тургъанындан, бу аджыныкълы левхайы корьмек ичюн кельгенлер, театро залыны тамамиле толдургъан эдилер» [Сейирджи, 1926].
Джелял Меинов бу пьесагъа къыймет кесеркен, юзьлернен эсерлернинъ ичинден
айырып «Фахише», «Ненкеджан ханыма» киби пьесалар сырасына кирсеткен эди [Меинов, 1927]. Эбет, о йыллары советлер идареси пекинмекте экен, онынъ кийик ве акс-и-табий анъламлы идеология цензуралары къырымтатар тарихи, шу джумледе мухаджирлик деври, акъкъында эшитмеге биле истемей эди. Бу ве бунъа бенъзеген пьесаларгъа къаршы бутюн матбуатта къыямет къопарылып, оларны сахнадан алып ташлап, муэллифлерини исе сыкъыштырмагъа ве чешит теджавузларгъа огъратмагъа башлагъан эдилер...
Тамам шу араларда советлер цензурасынынъ юкъусыны къачыргъан даа бир пьеса сахнаны «девирмекте» эди. Бу эсер 1926 сенеси госдрам тарафындан ойналгъан Умер Ипчининъ «Ненкеджан ханыма»сыдыр. О
вакъытнынъ матбуат хаберлерине коре, ишбу пьесанынъ сюжетини У.Ипчи Осман Акъчокъракълынынъ 1899 сенеси Санкт-Петербургда айры китапче шеклинде нешир эткен «Ненкеджан ханым дюрбеси» повестинден алгъан. Ама бу повесть ве халкъ агъзында юрьген Ненкеджан акъкъында риваетлерден гъайры, орталыкъта Лидия Защукнынъ 1903 сенеси язгъан «Ненекеджан» адлы лирик поэмасы да булуна эди.
Анълагъанымызгъа коре, У. Ипчи «Ненкеджан ханыма» сыны язаркен, буларнынъ эпсинден файдаланып пьесанынъ сюжет ёлагъыны озьджесине япа. Бир сыра янъы эпизодлар ве левхалар кирсетип, табий оларакъ, эсернинъ мефкюревий, гъаевий ёнелишини башкъаджа чевирип, эсернинъ умумий тесиратыны озьгюнлештире.
5 перде ве 12 левхалыкъ «Ненкеджан ханыма» Къырым девлет театринде биринджи дефа 1926 сенеси октябрь 22-де джума куню къоюла. Бизим махусус тедкъикъатларымызгъа коре, «Ненкеджан ханыма» эпси олып девлет труппасы тарафындан 5 кере ойналды. Учюнджи дефа къоюладжакъта, матбуатта бойле хабер бериле: «Укюмет драмтеатросында декабрь 24-те (1926 с.) джума куню бу мевсимде учюнджи кере Умер Ипчи аркъадашын «Ненкеджан ханыма» нам 5 перде, 12 левхалы тарихий пьеси ойналаджакътыр. Бу дефа баш роллери артист аркъадашлар денъишип ойнаджакълар. Оюн там саат 8-де башлар. Льготалы билетлер саат 2-ден 6-гъа къадар, къаланлары сабах саат 11-ден 2-ге ве 6-дан 9-гъа къадар театро кассасында сатылыр» [Укюмет драмтеатросында, 1926]. 4-джи кересинде исе, девлет труппасы «Ненкеджан ханыма»ны 1927 сенеси майыс 22-де Багъчасарайда, Санайи-нефисе техникумынынъ сахнасында ойнагъан олса, кене шу араларда Къарасувбазарда да къойгъандыр. [Афиша хаберлери, 1927]. Эр кересинде театр салонлары толу олгъанларындан гъайры, билет алып оламайып тышарыда къалгъан юзьлердже адамлар да бар эди. Бунъа бакъмадан 1926-27 сенелерининъ афишаларында Октябрь революциясы ве советлернинъ «кулак ве душманларле курешини» ве кунь-куньден эртарафлама «юксельмесини» косьтерген пьесалар адым сайын корюнип турсалар да, «Ненкеджан ханыма» къыскъа корюништен сонъ, сахнадан бус-бутюн гъайып олгъан эди.
Эдебият:
1. Павлович М. Культурные достижениея тюрко-татарских народностей со времени Октябрьской революции // Новый Восток. 1926. № 12. С. 17-18.
2. Чапчакъчы Х. Алды ёлуны // Енъи дюнья. 1926. Ноябрь 19.
3. Муратова С. Къальбимнинъ хатырасы // Ленин байрагъы. 1989. Апрель 1.
4. Озенбашлы. «Шахин Гирай» // Енъи дюнья. 1929. Ноябрь 28.
5. Театро яшайышындан // Енъи дюнья. 1928. Январь 18.
6. Театро яшайышындан // Енъи дюнья. 1928. Январь 22.
7. Меинов Дж. Пьесалар хакъкъында // Илери. 1927. № 4. С. 42.
8. Къутупзаде В. Не ичюн бизде пьеса ёкъ // Енъи дюнья. 1928. Ноябрь 11.
9. ОмельчукД. Признание обвиняемого есть основание для расстрела // Голос Крыма. 1997. Апрель 18.
10. Сейирджи. «Мухаджир козьяшы» // Енъи дюнья. 1926. Февраль 7.
11. Меинов Дж. Пьесалар хакъкъында // Илери. 1927. № 4. С. 45.
12. Укюмет драмтеатросында // Енъи дюнья. 1926. Декабрь 21.
13. Афиша хаберлери // Енъи дюнья. 1927. Апрель.
