Научная статья на тему 'Унутылгъан языджымыз'

Унутылгъан языджымыз Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
55
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
крымскотатарская литература / писатели 1930-х годов / репрессия / война / кримськотатарська література / письменники 1930-х років / репресія / війна

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Керим И. А.

В статье рассматривается жизненный и творческий путь одного из «забытых» крымскотатарских писателей довоенного периода Номана Шейх-заде. Анализируются поэтические и повествовательные структуры его произведений, выявляются их стилистические особенности. Определяется специфика словесно-образного художественного мышления автора.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

У статті розглядається життєвий і творчий шлях одного з «забутих» кримськотатарських письменників довоєнного періоду Номана Шейх-заде. Аналізуються поетичні та розповідні структури його творів, виявляються їх стилістичні особливості. Визначається специфіка словесно-образного художнього мислення автора.

Текст научной работы на тему «Унутылгъан языджымыз»

Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 26 (65). № 1, ч. 1. 2013 г. С. 104-109.

КРЫМСКОТАТАРСКОЕ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ. ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ МИРА

УДК 894. 322 (УКР=КРМТАТ)

УНУТЫЛГЪАН ЯЗЫДЖЫМЫЗ

Керим И. А.

НИЦ крымскотатарского языка, литературы, истории и художественной культуры при КИПУ

E-mail: alimes@mail. ru

В статье рассматривается жизненный и творческий путь одного из «забытых» крымскотатарских писателей довоенного периода Номана Шейх-заде. Анализируются поэтические и повествовательные структуры его произведений, выявляются их стилистические особенности. Определяется специфика словесно-образного художественного мышления автора.

Ключевые слова: крымскотатарская литература, писатели 1930-х годов, репрессия, война.

Мевзунынъ актуаллиги. Дженктен эввельки эдебиятымызнынъ тарихинде бир сыра сымалар бар ки, фаалиетлери, бир тарафтан, кендилерининъ алчакъгонъюллиги, чекинчеклиги ве, экинджи тарафтан, советлернинъ вахший сиясетлери саесинде эде-бий шаматалардан, гурьлемелерден кенарда къалып, сессиз, тынч, сакин, яваш бир шекильде озь деврини кечирдилер. Эм де базылары совет концлагерьлеринден къур-туламайып, базылары исе къуртулып къачып кетселер де, сонъундан бус-бутюн уну-тылып кеттилер. Буларнынъ арасында Джелял Меинов, Мустафа Къуртий, Веис Та-набайлы, Халид Шеитов, Ибраим Бахшыш, Юнус Умеров кибилери де булунмакъта.

Тедкъикъатнынъ макъсады. Бу парчамызда Номан Шейх-заденинъ аяты ве фаа-лиети узеринде айрыджа токъталаджакъмыз. 1928 сенесинеджек онынъ ады языджылар арасында эшитильмеген ве матбуатта корюльмеген киби келе. Эр алда о заманнынъ куньделик матбуатында онынъ ады иле багълы малюматкъа расткельмедик.

1928 сенесинден башлап исе, эки догъмуш къардашы ве «Зынджырлы»даки сыныфдашы Умер Юнусов иле бераберликте башлангъыч сыныфлар ичюн бир сыра элифбе, окъув китаплары ве дерсликлер нешир этелер1. Эм де эр биринде Номан Шейх-заденинъ ады огюнде тургъаныны козь огюне алмалымыз ки, бугуньки тиль-нен айткъанда, биринджи муэллиф сыфатында танылмасы иджап этмектедир. Бу дерсликлернинъ нешир ишлеринде оларгъа о вакъыт Янъы Элифбе Меркезий Коми-тетининъ Къырым филиалы кятибиетине аза олгъан белли шаиримиз Абдулла Ля-тиф-заде ярдымда булуна. Ишбу сыра неширлери хусусында Умер оджа Юнусов сонъундан бойле хатырлай: «Бизлер «Ильк адым» («Янъы адым») адлы элифбени тертип этип, конкурстан кечирип басылмасына къарар чыкъарылгъанда, «Крым Наркомпрос»та анълашманы... Лятиф-заде Абдулла агъанен япкъан эдик... «Ильк

адым» биринджи кере латин арифлеринен басылгъан элифба эди. Бу элифба къач керелер басылды ве учь йылдан зияде бу элифба татар мектеплеринде озюне ер тап-ты. Бунунъле берабер «Элифбаны окъув методикасы», I, II, III сыныфлар ичюн окъ-ув китаплары, V сыныф ичюн окъув китабы. Булардан башкъа, «ликбез»лер ичюн «Элифба», сонъ аз окъур-язарлар ичюн «Окъув китабы»на методик косьтеришлер бизим имзаларымызнен таб олунып «ликбез»лерде къулланылгъан эдилер»2.

Табий ки, бу китаплар дюнья юзюни корьген сонъ, мутехассыс ве оджаларнынъ козюнден къачырылмай. Шу араларда къыйметлери кесилип матбуат саифелерине чыкъарыла. Меселя, Къырымда белли оджа ве илим адамы Яя Наджип Байбуртлы «Окъув ишлери» журналында басылгъан макъалесинде бойле яза:

«Шейх-заде Номан ве Юнусов аркъадашлар тарафындан язылан бу китап хакъ-къында 20-йыллыкъ теджрибеси олан бир оджа олмакъ итибарыле кенди фикримни сёйлемеги мунасип корьдим... Йигирми йыллыкъ оджалыгъымын эр сенесинде, эр айында, хатта эр кунюнде тюшюндирен екяне бир меселе варса, о да элифба меселе-си эди. Чюнки маарифе къапусынынъ анахтары олан элифбамыз, даа бу къапудан киргенде, бизим балачыкъларынъ эсини алыюрды. Ич бир тюрлю систем ве къаиде-сиз адий бир техника иле азырлангъан бир чокъ кягъыт йыгъыны иле медениет ве маарифет тезгяхы башына янашан явруларымыз, омюрлерининъ сонъуна къадар бу сачмалыкълардан къазандыкълары ёргъунлыгъы унутмай эдилер... Иште, бугунь балалар «Янъы адым» иле о мусибет, хорлукъ ве учурымлары атлап, кениш мейда-на, табиатын, омрюн бутюн левхаларыны къаршысында джанландыран, кендисини севдирен бир сахая чыкъты. О, бугунь китабын къапында аллы-ешилли кийинмиш кендини, дерсининъ башында энъ якъын олан ана-бабасыны, бир къач саифе даа терджиме этсе, багъыны, багъчасыны ве харманыны корююр. Китабынынъ эр саи-феси онынъ саф, ойнакъ ве меракълы гонълюне кя салкъын сувлар, кя гузель чичек-лер, кя кулюнчли оюнлар бахш эте. Ойнаркен - огрене, окъуркен - ойнай. Затен окъумакъ, ойнамакъ, язмакъ, сызмакъ - эп аят шараити дегиль де, недир? Затен окъ-умакъ, язмакъ, ойнамакъ, кульмек иле о аят ы къучакълаюр, аят да авасы, сую, дагъы, ташы, хайван ве небаты иле оны къучакълаюр, дегильми? О «Янъы адым»да беден тербиелерини, темизлик вазифелерини, къоранта низамларыны, ичтимаий-сиясий, ильмий ве фенний - эр шейни козю огюнде джанланмыш корюр. Бу китапле балалар ич хабери олмадан, бир чокъ бильгиге саип олалар. Балаларгъа керек олгъ-ан эр тюрлю земане фикирлери китапта мунасип суретте верильген. «Янъы адым»ны мен озюм де бир бала мерагъыле къач керелер бакъуп чыкътым. Ресимле-ри, чичеклери, къушлары, левхалары, машиналары, аят акъынтылары - эр шейлери мени бир мектепли бала киби меракъландырды. Айны заманда, усул ве тертибине бир оджа, бир педагог козюле бакътым. Йине рухлу, гузель, теджрибели бир суретте тизильген булдум. Къырает бахсинде усула сонъ дередже эхэмиет верильген. эр халда янъы элифбанынъ бизе ялынъыз языджылар дегиль, янъы ве мукеммель китаплар да виреджегине къанаат эттим ве муэллифлери тебрик этмеги, ялынъыз «Янъы адым» иле къалмай, илерие догъру адымларыны сыкълаштырмаларыны истемекни кендиме бордж таныдым. 3.

Бугуньде къолумызда Номан Шейх-заденинъ биографиясына аит бойле малю-матлар булунмакъта. Бу малюматлар эсасен кендисининъ къардашы ве досту Умер

105

Юнусов, огълу Халюкъ Шейх-заде ве бугуньде америкада яшагъан Абляким Сарай-лынынъ хаберлерине эсаслана. Абляким агъа озь вакътында Номан Шейх-заденинъ талебеси эди. 1944 сенеси советлерден къачынып сынъырдан тыш чыкътылар ве гъарп кампларында берабер эдилер...

Номан Абдульмеджит огълу Шейх-заде 1899 сенеси Къарасувбазарда руханий-лер аилесинде догъды. Башлангъыч ве рушдие мектеплеринден сонъ, 1914 сенеси Багъчасарайгъа кетип 1916 сенесине къадар андаки «Зынджырлы» медресесинде ве сонъра 1916 - 18 сенелери арасында Истанбулдаки Мерджан медресесинде окъуды. Ама джихан дженки, инкъиляплар, ватандашлар дженклери къалабалыгъы нетидже-синде Къырымгъа къайтып оджалыкънен огърашты.

Умер Юнусов Халюкъ Шейх-задеге язгъан мектюплеринде оларнынъ «Зынд-жырлы»даки талебелик деврини бойле меракълы левханен хатырлай: «Яз-къыш эр афта дегендай, Багъчасарайгъа, шеэрге, барыр, медресенен шеэр арасы 3 км. бар эди. Бабанъыз Сейдамет акъайнен бильярд ойнар, ондан Грандотельге кирер, (биль-ярддан) енъильген (киши) къаве яки чай алыр. Джума куньлерини Хансарай азба-рында шеэрде кечирир эдик. Бахарь айларында медресе янында акъшам вакъытла-рында монастырь багъчасында кечирир, къаяларгъа тырмашыр, кезер эдик. Гузель куньлер эди.»

1925 сенеси Номан Шейх-заде аиле къурды. Бу эвлиликтен дёрт баласы: учь къызы ве огълу олды: Раъна (1926), Саадет (1928), Никяр (1931), Халюкъ (1934)

1937 сенеси Никяра къызы 6 яшында экен, скарлатина хасталыгъына огърап вефат эте. Къызынынъ вефатына янгъан языджы онынъ хатрасына «Никяргъа» адлы поэма яза4. Поэманынъ киришинде бойле эки сатыр булунмакъта:

Бу бир тюс Никяр къызыма Ольчю ёкъ къальбимдеки сызыма.

Юреги атешлер ичинде янгъан шаир озюне ер тапалмай. Яврусынынъ ёкълугъы оны сонъ дередже эзиетлей, хорлай. Поэмада язгъаны киби, «олюм» сёзюнинъ ас-лыны къызынынъ вефатындан сонъ къаны-джигеринен анълай. Мини-мини яврусы эр сание торлангъан козьлери огюнде булуна:

Ай, къара козьлю къызым, Юрдум гузеллер къызым, Мехтаб юзьлю къызым, Татлы сёзлю къызым. - дей шаир.

1938 сенеси Номан Шейхзаденинъ бабасы Абдульмеджит Мустафа да НКВД тарафындан хапс этилип къуршун джезасына огъратыла. Бундан сонъ Номан Шейх-заде НКВДнинъ соргъу ве репрессияларындан къачакълап юре ве, ахыры, Керчьке ташына. Озю бир язысында къайд эткенине коре, андаки адреси бойле эди: Керчь, Колхозная сокъагъы 18, квартира 19.

106

1932 - 37 сенелери Номан Шейхзаде Къырым педагогика институтында къы-рымтатар тили ве эдебияты факультетинде гъыябий окъуй. Институтны аля ишарет-лернен битире.

Немсе дженки заманында «Азат Къырым» газетасында онынъ базы парчалары нешир этиле. Шуларнынъ арасында: «Гериге дегиль - илериге догъру» (1943. - № 109) «Тилимиз ве эдебиятымыз акъкъында базы къайдлар» (1943. - № 26 (122) -март 30); «Черик асыр». Дестан. (1943. - № 52, 54) ве тамам шу сонъки эсеринде советлернинъ ич юзюни ачыкълай ве оларнынъ хунризлигини, алчакълыгъыны, джеллятлыгъыны, экиюзьлюлигини косьтере.

Инсанлыкънынъ къасабы - ады «ЧКА»,

Ёл косьтерип турды онъа тек «ЦКА».

Дзержинский баш эди, сакъалы чот

Эр оджакъны къаплады алевли от!

Атеш козьлю матрослар - эписи джеллят,

Котерильди коклерге бинъ ах, ферьяд.

Къалтырата юрекни оларны яд,

Яшайышта къалмады бир шалыкъ дат.5

1944 сенеси советлер Къырымгъа якъынлашкъанда, Номан Шейх-заде башкъа аркъадашлары ве бир чокъ ватандашларынен берабер Романиягъа кочь эте. 1947 сенеси гъарб лагерлерине авушып ондан да Тюркиеге кете...

Номан Шейхзаденинъ вефаты тарихчеси хусусында бугуньде къолумызда эки тюрлю малюмат булунмакъта:

Биринджиси - Истанбулдаки Дарульаджезе Муэссесе Мудирлиги тарафындан 28. 09. 2007 сенеси огълу Халюкъ Шейх-задеге берильген весикъада бойле языла: Нуман Абдульмеджит 20. 06. 1949 тарихинде къурумымызгъа къабул этильген, 06. 01. 1951 тарихинде де инфаркттан вефат этип, Меджидиекой мезарлыгъына дефн этильгендир.

Экинджиси - Номан Шейх-заденинъ талебеси ве дженк вакътында гъарп камп-ларында бераберликте олгъан досту Абляким Сарайлынынъ Саадет къартийге, яни Номан Шейх-заденинъ къызына, язгъан мектюбиндеки малюмат. Мектюпте айнен бойле ифаде этильмекте: «Бабанъызны Истанбулдаки къартлар эви (Дарульадже-зе)ге кетирдилер. Мен онынъ бу ерде олгъаныны 1955-56 сенеси бильдим. Ве эр (вакъыт) ёлум о тарафкъа тюшкенде, огъа огърап хатырыны сорар эдим. Сонъ за-манларда козьлери зайыфлагъан эди, ама анда арув бакъа эдилер оларны. Сонъ биз де Истанбулдан четке авуштыкъ. О, шеэрин о бир тарафында, биз исе терс тара-фында эдик. Бир дефа даа барсам, вефат эткенини айттылар. Олса-олса 1956 сенеси-дир, ама анги айда, оны бильмем...».

Корьгенимиз киби, весикъаларнынъ эр экиси де джиддийдир. Ве шу себептен бу меселеде айрыджа араштырмаларнынъ девамы олмалыдыр.

Номан Шейх-заденинъ Къырымда язылгъан сонъки эсерлеринден бири де Шевкъи Бектореге багъышлангъан парчасыдыр. 1943 сенеси «Азат Къырым» газе-тасында басылгъаны тахмин этиле. Бугуньде Къырым Джумхуриети архивинде бу-

107

лунгъан мезкюр газет джылтларынынъ бир чокъ номерлери етишмегенинден, бу парчаны буламайып, «Йылдыз»да басылгъан вариантнен файдаландыкъ. Эбет, «Со-ловки»де булунгъан Бекторенинъ сагъ я да эляк олгъаны хусусында о заман кимсе-чикнинъ хабери ёкъ эди. Ама Номан Шейх-заде бир шаир оларакъ гонъюль козюнен дюньяны козете ве Бекторени ольди деселер де: «Шевкъи ольмез, сиз: «Ольди» де-сенъиз де» дей.

Шан санъа шерефмен, эй Шевкъи Бекторе,

Олмайджакъ шейлерни козьлеринъ коре,

Безмеден Макъбуле сачларын оре,

Шаирлер ичинде сайгъылы торе.

Язынъны эр татар баласы биле,

Гонъюльнен эзберлей анасы биле.

Кяде бир «Силем»мен козьяшын силе,

Сёзлеринъ юрекке, мийлерге синъе6.

Нетиджелер. Номан Шейх-заде чокъ икътидарлы ве истидатлы шаиримиз ве языджымыз эди. Умер Юнусов мектюплерининъ биринде оны «язмакъны чокъ сев-ген ве чокъ язгъан» языджы оларакъ анъа ве бойле малюмат бере: «Номан Шейх-заденинъ чокъ сёзлери бар эди. О, эки бинъден зияде аталар сёзлери, не къадар чынълар, манелер топлагъан, чокъ шейлер язгъан эди».

«Тилимиз ве эдебиятымыз акъкъында базы къайдлар» адлы макъалесинде ти-лимиз ве язымызны эскидеки киби бир универсаль алына кетирип, Къырымдаки матбуат башкъа тюркий регионларда анълашылсын ве башкъа тюркий регионлар-нынъ язылары Къырымда сербест анълашылмасыны фикирлей ве гъает меракълы

7

мисаллер кетире .

Номан Шейх-заденинъ иджады бугуньде ялынъыз анды-мында сакълангъан фрагментлер шеклинде булунмакъта. Занымызджа, араштырмалар девам эттирильсе, унутылгъан языджымызнынъ иджады иле багълы даа янъы саифелер ачыла билинир.

Эдебият:

1. Шейх-заде Н, Юнусов У. Янъы адым. Ишчи-койлю элифбеси [«Новый шаг». Азбука рабочего и крестьянина]. Бутюниттифакъ Енъи Элифба Меркезий Комитеси хисабына. Къырым Енъи Элифба Меркезий Комитеси нешри. - Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты. - 1928. - 100 с. (25. 000 нусха).

Шейх-заде Н, Юнусов У. Биринджи басамакъ мектеплер ичюн элифбе [Азбука для школ первой ступени] - Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты. - 1928. - 100 с.

Шейх-заде Н, Юнусов У. Элифбеден сонъ окъув китабы. «Янъы ёл» [«Новый путь». Книга для чтения после Букваря] - Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты. - 1928. - 100 с.

Шейх-заде Н, Юнусов У. Татар 1-нджи басамакъ мектеплерининъ II группалары ичюн окъув китабы. Книга чтения для II классов татарских школ первой ступени] - Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты. - 1928. - 152 с.

Шейх-заде Н, Юнусов У. «Къызыл ёл». Окъув китабы [«Красный путь». Книга для чтения]. Иш-чи-койлю элифбеси. - Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты. - 1929. - 151 с. (тираж: 15. 000).

Шейх-заде Н, Юнусов У. «Окъу-яз» ишчи ве койлю элифбеси [«Читай-пиши». Рабоче-крестьянская азбука] - Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты. - 1929. - 104 с.

108

Шейх-заде Н, Юнусов У. Ишчи ве койлюлер ичюн олгъан «Окъу-яз» элифбе китабыны окъут-макъ ичюн ёлкосьтериджи [Руководство рабочим и крестьянам для чтения букваря «Читай-пиши»] -Акъмесджит: Къырым Девлет нешрияты. - 1929. - 32 с.

2. Умер оджа Юнусовнынъ Номан Шейх-заденинъ огълу Халюкке язгъан мектюплеринден.

3. Байбуртлы Я. Н. «Янъы адым» китабы акъкъында бир къач сёз. (Н. Шейх-заде ве У. Юнусовнынъ земане дюньяны анълаткъан мектеплер ичюн Элифба китабы хусусында) // Окъув ишлери. -1928. - № 1 (29) - С. 27 - 29.

4. Бу эсер бугуньде араб графикасында эльязма шеклинде Халюкъ агъанынъ аилесинде сакълан-макъта.

5. Шейх-заде Н. «Черик асыр». Дестан // Азат Къырым. - 1943. - № 54 (150) - июль 6.

6. Шейх-заде Н. «Шевкъи Бекторе» // Йылдыз. - 1995. - № 5-6. - С. 177. (Бу ерде шиирнинъ язылгъан тарихчеси янълыш берильген - И. К.).

7. Шейх-заде Н. Тилимиз ве эдебиятымыз акъкъында базы къайдлар // Азат Къырым. - 1943. - № 26 (122) - март 30.

P. S. Макъалени азырлагъан вакъытта, манъа бабасы акъкъында чешит малюмат берген ве якъын-дан ярдымларда булунгъан урьметли Халюкъ Шейх-задеге айрыджа миннетдарлыгъымны бильдирем. Исмаил Керим.

У статп розглядаеться життевий i творчий шлях одного з «забутих» кримськотатарських пись-менникiв довоенного перюду Номана Шейх-заде. Аналiзуються поетичнi та розповщт структури його творiв, виявляються 1х стилiстичнi особливостi. Визначаеться специфжа словесно-образного худож-нього мислення автора.

Ключовi слова: кримськотатарська лггература, письменники 1930-х рокв, репреия, вшна.

The article discusses the life and career of one of the "forgotten" Tatar writers prewar period Noman Sheikh-zadeh. Analyzes the poetic and narrative structure of his works reveals their stylistic features. Specificity of word-figurative art thinking of the author.

Keywords: Crimean Tatar literature, writers of the 1930s, the repression, the war.

Поступила в редакцию 01.03.2013 г.

109

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.