CC BY
62Литература и язык
УДК 070(038)
Дженктен эввельки къырымтатар эдебияты
ве матбуатында расткельген тахаллюслер ве оларнынъ
ачыкъламалары
Исмаил Асаногълу Керим
(Къырым муэндислик ве педагогика университети; Татарстан Джумхуриети Илимлер Академиясы, Ш. Марджани адына тарих Институтынынъ Къырым ильмий меркези)
Анълатма: Ишбу чалышмада къырымтатар матбуатында дженктен эввель растлангъан бир сыра тахаллюслер ве муэллифлернинъ такъма адларынынъ ве базыда ялынъыз баш харфлери къайд этильген имзалары тедкъикъ этильмекте. Махлясларнынъ ачыкъламалары керек сакъланып къалгъан эльязмалар ве керексе муэллифлер иле замандаш олгъан языджыларнынъ хатраларына, ве сийрек олса да, четэль чалышмаларгъа эсасланмакъта. Бунынъ иле берабер бир сыра муэллифлернинъ къыскъа терджиме-и-аллары берильмекте. Эпси оларакъ 120-ден зияде махляс талиль этильмекте. Эм де ишбу махляслар анги менбалардан алынгъаны айрыджа косьтерильмекте.
Анахтар сёзлер: махляс, тахаллюс, такъма ад, къырымтатарджа махляслар, дженктен эввельки эдебият, тахаллюслернинъ ачыкъламалары.
Чалышманынъ макъсады ве актуаллиги. Сюргюнлик ве ачыкътан-ачыкъ сойкъырымгъа (геноцидге) огърагъан къырымтатар халкъынынъ фаджиасы бу меселеде, яни эски тахаллюслернинъ (псевдонимлернинъ) ачыкъланмасы меселесинде, айрыджа дуюлмакъта. Китап, брошюра, куньделик матбуат, эльязма ве эр тюрлю язылы менбасындан айрылгъан ве йылларджа миллий не бир сыныф, не бир мектеп корьмеген къырымтатары чокъкъа бармадан истер-истемез кенди эдебияты ве медениети иле багълы бир чокъ шейлерни унутмагъа башлады. Шойле ки, 1920 ве 1930 сен ел ери къырымтатар зиялылары арасында «Керчли Мебсюсе», «Умби», «Джарлы», «Тюйревич», «Чиркий» киби лагъапларны ташыгъан эрбаплар ким олгъанларыны
бильмеген пек сийрек эди. Чюнки оларнынъ адлары куньделик матбуат саифелеринде сыкъ-сыкъ корюнди. Бу лагъаплар алтында белли маарифпервер ве языджыларымыз Мамут Недим, Умер Ипчи, Шевкъи Бектуре, Мемет Нузет, Абдураман Къадри-заделернинъ эсерлери нешир этильди. Лякин матбуатта къулланылгъан тахаллюслер ич бир ерде ресмий къайд олунмагъаны себебинден, дженктен сонъ, сюргюнлик девринде, языджыларнынъ адлары орталыкъта юрьсе де, лагъаплары чокъ адамларнынъ хатрасындан силинди...
Бугуньде-бугунь бу ве бойле тахаллюслерни бильгенлер даа да аз къалгъанларындан гъайры, тахаллюслери аслы да унутылгъан бир чокъ муэллифлеримиз бар. Меселя, «М.Айтуре», «Байдар-Увалы» «Алачлы», «Рахимли», «Хабал», «Аркъадаш», «Нурий М.», «Япыштырыджы», «Кягъыт япыштырыджы», «Токътамаз», «Къырымлы», «Кьарангьытлы», «Къонакъбай», «Йылдыз», «Таныш», «Салиха», «Азам», «Амиде», «Адымчокъракълы», «Келям», «Оджа», «Тенкъитчи», «Балкьурт», «Хаберджи», «Земанели», «Яш», «Джайлавлы», «Орлы Мурат», «Джавкьайтар», «Сынмаз», «Ешиль тон» киби лагьапларны ким ташыгьаны, олар алтында кимлер булунгьаны, бугуньде белли дегиль. Атта 1971 сенеси Ташкентте «Эдебият хрестоматиясы» китабыны нешир эткенде биле, библиография къысмында, башкьалардан айырды оларакь, «Аркъадаш»нынъ макьалелери аньылып, кендисининь ады ве сойады ачыкьланмай. Демек ки, бунынъ киби лагьапларнынь ачыкьламалары не языда, не де эски зиялыларымызнынь акълында сакьланмадылар. (Ама «Аркъадаш» А. Дерменджининь махлясы олгьаны ихтималы да булунмакъта).
Базыда кьырымтатарджа махляс алтында ич де кьырымтатары олмагьан муэллифлер де булуна. Меселя, 1920-нджи сенелерининь экинджи ярысында куньделик матбуатта «Нурие» махлясы баягьы сыкъ растлана. Айны тахаллюс, яни «Нурие» тахаллюси, «Илери» (1926-1930) дергисинде де онларджа дефа корюнмекте. Лякин бу тахаллюс алтындаки материалларнынь бутюнчиги рус языджылары ве рус мевзуаты (Москва, Санкт-Петербург) иле багьлыдыр. Занымызджа, бу алдан ялыньыз бир нетидже чыкьармакь мумкюн - «Нурие» кьырымтатар языджысы, муэллифи дегильдир.
Корюнгени киби, бугуньде эски махлясларны дикькьатнен огренмек ве ачыкьламакь меселеси актуаль ве сорунлы меселелерден бири оларакь турмакьта. Бу иш япылмаса, кьырымтатар тили, эдебияты, матбуаты, тарихи ве медениетининь огренильмесинде яньлышлар ве аньлашылмамазлыкьлар догьурылмасы мумкюндир. Меселя, бир аркьадашымызнынь сонь сенелерде азырлагьан докторлыкь монографиясынынь эльязмасында 1917 сенеси нешир этильген «Кьырым оджагьы» газетасынынь редакторларындан А. Ариф ве А. Ильмий эки киши оларакь косьтерильген эди. Албу ки, «А. Ариф» Абляким
Ильмийнинь тахаллюсидир, яни А. Ариф ве А. Ильмий эки киши дегиль де, бир киши олгьаны догьрудыр. КьМПУ-даки кафедрамызда эльязманынь музакереси эснасында шу хата вакьтында тюзетильген эди.
Ашагьыда элифбе сырасы иле берильген тахаллюслернинь чокьусы айдынлатма ве изаатлары кенди тарафымыздан 1970-1980-1990 сенелери топланып, бир кьысмы эски матбуатымыздаки материаллар ярдымынен ачыкьланып исбатланды. Меселя, «Умби» махлясы алтында басылгьан парчагьа, соньрадан Умер Ипчи сильтем япып, «меним бастыргьан шейимде...» дей ве шу ерде газета нусхасынынь кечкен номери, чыкькьан куню ве парчанынь ады аньыла. Яни Умер Бекирогьлу Ипчи озь адындан баш харфлерни алып «Умби» шеклинде кендине бир тахаллюс ясай.
Тахаллюслер ачыкьламаларынынь дигер кьысмы архив материаллары узеринде ве бир чокьлары эсли-башлы языджы ве оджаларымыз тарафындан тешкерилип тасдыкьлангьандыр.
Нетиджелер. Ашагьыдаки тахаллюс ве криптонимлер алтында булунгьан муэллифлернинь акьикьий адлары огренильген сонь, яратыджылыкьлары хусусында кьошма малюмат, яньы эсерлери, терджимелери ве дигер язылары мейдангьа чыкькьаныны коремиз. Шунынь ичюн бу менбалар кьырымтатар эдебиятыны даа да темелли огренмек ичюн ёл ачмакьталар.
Тахаллюс ве криптонимлер сырасы
1. А. С. - Асан Сабри Айвазов (1878-1938). Бу криптоним иле муэллифнинь бир кьач парчасы 1913 сенесинден башлап «Терджиман» газетасында басылды.
А. С. Айвазов Ялта больгесининь Алупка коюнде догьды. Кендисинден гьайры, хоранталарында даа дёрт бала бар эди. Ильк тасилини кой мектебинде алды. Ерли медреседе окьуды. 1889 сенеси Истанбулгьа кетип андаки дарульмуаллиминде окьуды. Сиясий меселелер иле огьрашмагьа башлады. Бу фаалиети ичюн хапс этильди. Ама Русие тебаасы олгьанындан хапстан кьуртулып 1898-де Кьырымгьа дёнди. Алупкада савти усул мектебини ачып, ясакь олса да, мектеп программасына дюньявий фенлерни де кирсетип дерслерини кечирди. 1902 сенеси шу мектепнинь биринджи мезунлары корюндилер. А.С. Айвазов 1903 сенесинден башлап Кьырымда гизли шекильде булунгьан «Неджат» адлы миллий партиягьа реислик япты. Сиясий арекетлери нетиджесинде чар охранкалары тарафындан такьип олунып 1904 сенеси Кьырымдан чыкьмагьа меджбур олды. Шу сенеси Москвагьа кетип анда Лазаревнинь Шаркь тиллери институтында тюркче дерслер кечирди. Биринджи рус инкьилябы заманында
Къырымгъа къайтты. Р. Меди ев иле берабер Къарасувбазарда 1906 сенеси майыс 1-ден башлап «Ветан хадими» газетасыны чыкъарды. Айны заманда Азербайджанда нешир этильген «Хаят» газетасы ве «Фююзат» дергисинен алякъадар олып анда бир сыра актуаль сиясий меселелер иле багълы макъалелер бастырды. 1907 сенеси А. С. Айвазов административ суретте кене Къырымдан чыкъарылды. 1908 сенесининъ январь айында астма хасталыгъындан тедавийленмек ичюн Мысыргъа кетти. 1909 сенеси Москвагъа барып Лазарев институтында дерс кечирмесинен берабер Шиняев университетинде окъуды. Кене сиясий арекетлери ичюн учь дефа хапс олунды. 1911 сенеси Исвечреге, Базель шеэрине кетип, анда булунгъан белли сиясетчилер иле иш тутты. В. И. Ленин иле танышты. Айны сенеси Истанбулда «Тюрк юрду» журналынынъ тешкилятчыларындан бири олды. 1913 сенеси Романовлар ханеданлыгъынынъ 300-йыллыгъы мунасебетинен амнистия олунып Багъчасарайгъа кельди ве И. Гаспринский иле берабер «Терджиман»нынъ нешринде иштирак этти. Исмаил-бейнинъ вефатындан сонъ, 1917 сенесининъ февралине къадар мезкюр газетанынъ баш мухаррири вазифесинде булунды. 1917-1918 сенелери Акъмесджитте Къурултайнынъ органы олгъан «Миллет» газетасынынъ баш мухаррири олды. Айны девирде I Къурултайнынъ ишлеринде иштирак этип, белли бир муддет Къырымтатар Миллий Парламентосынынъ реиси вазифесинде булунды. 1921 сенеси бир къач ай девамында «Енъи дюнья» газетасынынъ хадими, ве шу сенелерининъ ачлыгъы заманында Къырым укюметининъ Тюркиедеки темсильджиси олды. 1926-1928 сенелери Енъи Элифба Достлары Джемиетининъ реиси, 1927 сенесинден исе «Козьайдын» дергисининъ баш мухаррири сыфатында чалышты. Къырым иле багълы бир чокъ ильмий, медений ве сиясий чалышмалырынынъ муэллифидир.
2. Ариф - Абляким Ильмий (1887-1962). 1917 сенеси нешир этильген «Къырым оджагъы» газетасындаки имзалары. (Бакъынъыз: «Алтайлы»).
3. Къ. - Амет Къаракъая. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай. -2010. - № 63-64)
4. А. Ф. - Абдульбакъи Февзи. (Малюмат: «Илери». - 1929. -№ 16 (51).
5. А. Сабри - Асан Сабри Айвазов (1878-1938). Бу махляс иле «Миллет» газетасында (1917-1920) бир къач парчалары басылгъандыр. (Бакъынъыз: «А»).
6. Ф. - Абдульбакъи Февзи. (Инф.: «Илери». - 1929. - № 16 (51).
7. Абдураим. - Шейх-заде Абдуреим. (Алтанълы: 1898-1976). Бу тахаллюс алтында муэллифнинъ «Илери» дергисинде (1927. - № 11) «Душман» серлевалы икяеси басылды.
8. Абдураман - Абдураман Усеин. 1920-нджи сенелери Багьчасарайда оджалыкь япты. О заманда нешир этильген «Еньи дюнья», «Яш кьуввет» газеталарында ве «Илери» дергисинде тенкьидий парчалары басылды.
9. Абляй - Февзи Абдульхай (1907-1980). Кезлевде догьды. Тотайкой педагогика техникумыны битирди. 1920 ве 1930 сенелери эдебиятымыз ве театримиз акькьында язгьан макьалелери иле беллидир. 1928 сенеси «Кефинсиз мезар» адлы икяеси нешир этильди («Козьайдын». - 1928. - № 22, 23, 24). Кьалемини шиириетте сынагьан мисаллери де булунмакьта. 1939- 41 сенелери арасында онынь мектеплилер ичюн эдебият дерсликлери ве хрестоматиялары дюнья юзюни корьди. 1941 сенеси Кьырым девлет нешриятында Ф. Абляйнинь терджимесинде алман языджысы Э. Распенинь «Мюнхаузеннинь башына келип кечкен аллар» («Приключения барона Мюнхаузена») китабы дюнья юзюни корьди. Дженк вакьтында Акьмесджитте нешир этильген «Азат Кьырым» газетинде чалышты. Эски зиялыларымыздан Гьани Тевфикьовнынь хаберине коре, Февзи Абляй дженк заманында четэльге авушты. Джафер Сейдаметнинь «Гюнлюгю»нде (2003 с.) Абляйнинь июнь 1959-да Америкадан язылгьан мектюби аньылмакьта. Ф. Абляйнинь 1940-нджы сенелери араб уруфатыле язгьан эльязмалары кьызы - Велядиенинь кьолунда булунмакьта эди.
10. Абурчубурджы - Джафер Гьафар (1898 - 1938). (Бакьыньыз: «Дервиш»).
11. А. З. - Абдулла Зихни Сойсал. [Бакьыньыз : «Сойсал»] (Унсал Акьташлыдан // Багьчасарай. - 2010. - № 63-64).
12. Айнур - Юсуф Болат (1909-1986). Алуштада догьды. Мектеп битирген сонь, 1924 сенеси Ялтадаки педагогика техникумына кирип окьуды. Ялта район комсомол комитетинде чалышты. 1931 сенеси Акьмесджит педагогика институтынынь кьырымтатар тили ве эдебияты факультетине кирди. Институттан сонь аспирантурада окьуды. 19371939 сенелери Кьырым языджылары тешкилятынынь месуль кятиби, ве 1939 - 1941 сенелери «Совет эдебияты» дергисининь мухаррири сыфатында чалышты. Алман дженкининь башында «Кьызыл Кьырым» газетасынынь мухаррир муавини ве 1942 сенесинден Москвада Умумиттифакь радиокомитетинде кьырымтатар тилиндеки радиоэшиттирювлернинь месуль мухаррири вазифесинде булунды. Дженктен сонь 1958-1961 сенелери Ташкентте бедий эдебият нешриятында, соньра 1961-1984 сенелери «Ленин байрагьы» газетасында болюк мудири, месуль кятип ве баш мухаррир муавини олып чалышты. Бир чокь драма, икяелер ве «Алим» (1940), «Саф юреклер» (1962), «Анифе» (1969) романларынынь муэллифидир.
13. Айронтокъ - Али Осман (1876-1952). Добруджалы къырымтатар шаири. (Малюмат: «Йылдыз». - 2012. - № 3. - С. 59-67. Аилевий фотосы да булунмакъта).
14. Айсерезли - Якъуп Мусанниф (1900-1938). Багъчасарай больгеси Гулюмбий коюнде догъды. 1920-нджи сенелери Крым ЦИК-нинъ кятиплеринден бири олды. 1929 сенеси Кезлев тасиль болюгининъ мудири вазифесинде булунды. 1920 ве 1930 сс. эдебиятымыз иле багълы макъалелери ве китапларынен беллидир. Солджулыкъ гъаелерине садыкълыкъ бильдиргени эр бир ишинден корюнмекте. Бутюн язылары тиль джиэтинден гъает мукеммельдир. 1934 сенеси коммунист партиясы сафларындан чыкъарылып НКВД хадимлери тарафындан такъип этильди. 1936 сенеси тевкъиф олунып 1938 сенеси апрель 17-де къуршунгъа тизильди.
15. Акъманайлы - Ибраим Асанов (1913-1943). Кефе больгесининъ Акъ-Манай коюнде догъды. Советлер девринде педагогика техникумыны битирди. Дженк башлангъан сонъ Озьбекистангъа, Фергъана виляетиндеки «Къудаш» сакъатлар эвине, эвакуация олунды. 1943 сенеси март 29-да шу сакъатлар эвинде вефат этти. Дженктен эввельки газета ве дергилерде «Майыс тюркюси», «Тракторджылар йыры», «Кузь кельгенде», «Мектепке» киби шиирлери ве «Ельпиреди ал байракъ» балладасы нешир этильди.
16. Акъсачлы - Асан Сабри Айвазов (1878-1938). Бу тахаллюс алтында 1918 сенеси Акъмесджитте русча чыкъкъан «Крым» газетасында (майыс 10. - № 1) муэллифнинъ «Крымский университет» адлы макъалеси басылды.
17. Алкедай - Умер Ипчи (1897-1955). Багъчасарайда догъды. Ильк тасилини янъы усулнен (усул-и-джедитнен) чалышкъан мектепте алды. 1914-1917 сенелери Уфада «Галия» медресесинде окъуды. 1917 сенеси Къырымгъа къайтып оджалыкъ иле огърашты. Багъчасарай театр труппасына къошулып артистлик япты. 1920 сенелери Къырымтатар девлет театринде артист, режиссёр ве сонъра директор вазифесинде булунды. Белли бир муддет «Енъи дюнья» газетасынынъ хадими сыфатында чалышты.1936 сенесининъ язында Къырым укюмети тарафындан У. Ипчининъ иджадий фаалиетининъ 20-йыллыкъ юбилейи кениш суретте (Республика мыкъясында) кечирильди.
1937 сенеси НКВД тарафындан миллетчиликте къабаатланып 12 йылгъа тюрьмеге быракъылды. 1949 сенеси джеза муддети толгъан сонъ да, азат этильмейип Томск шеэриндеки руху зайыфлар хастаханесине ерлештирильди. Шу ерде 1955 сенеси январь 11-де вефат этти.
У. Ипчининъ «Медресе» адлы ильк шиири 1915 сенеси язылды. Бедий эдебиятнынъ эсас жанрларынынъ эпсинде къалемини сынап назм, несир ве драма эсерлерини язды. 1920 ве 1930 сенелери арасында 17 китап нешир этти. «Фаише» (1924), «Алим» (1925), «Ненкеджан ханыма»
(1926), «Шахин Герай» (1929) киби драмалары Кьырымтатар девлет театри тарафындан сахнагьа кьоюлды. «Алим», «Ачлыкь» ве «Оджалар» романларыны язгьаны акькьында матбуат хаберлери булунмакьта.
18. Алт. - Алтайлы (Абляким Ильмий) (1887-1962). (Бакьыньыз: «Алтайлы»).
19. Алтайлы - Абляким Ильмий (1887-1962). Багьчасарай больгесининь Эски-Эль коюнде догьды. Башлангьыч ве орта тасилини ерли мектепте ве Багьчасрайда алды. 1908-1914 сенелери арасында Истанбул дарульфунунында окьуды. Андаки «Кьырымтатар Талебе Джемиетининь» тешкили ве сиясий фаалиетинде иштирак этти. 1914 сенеси джихан дженки башланмасынен Кьырымгьа кьайтып Тавдаир медресесинде мудеррислик япты. 1916 сенеси бир кьач ай девамында «Терджиман» газетасынынь баш мухаррири вазифесини эда этти. 1917 сенеси Акьмесджитте «Кьырым оджагьы» газетасыны чыкьарды. Айны заманда А. С. Айвазов ве Дж. Аблаев иле бераберликте Кьырымтатар Миллий Парламентосынынь риясетине сайланды. 1918 сенесинден «Зынджырлы» медресесинде джогьрафия ве тарих дерслерини кечирди. 1920 сенелерининь башында белли бир муддет оксюз балалар ювасында чалышты.
1928 сенеси миллетчи сыфатында якьаланып 5-йыллыкь шиддетли хапс джезасына махкюм олунды. Джеза муддети толгьан сонь, Украинада чешит ишлерде чалышты. 1943 сенесининь декабринде бир группа ветандашлары иле берабер Романиягьа ташынды. Кьарарнен 1962 сенеси Бухарест дживарындаки кьартлар эвинде вефат этти.
А. Ильмий иджадий-ильмий фаалиетини Кьырым тарихи саасында башлады. 1909 сенеси Истанбулда Алим Гирайнынь «Гульбуни ханан» эсерини саде тюркчеге чевирип, кьыйметли ильмий изаатларынен берабер нешир этти. 1913 сенесинден «Терджиман» газетасында дин исляхы иле багьлы бир сыра парчалары басылды. «Чубарым, балам» серлевалы биринджи икяеси 1913-те «Терджиман»да дердж этильди. Онынь «Ачлыкь хатирелери» (1926), «Кьуртчу Бекирчик» (1928) повестьлери кьырымтатар эдебиятынынь инкишафында муим ер тутмакьталар. Миллий тербие иле багьлы язылары бугуньде де эмиетини джоймадылар.
20. Алтанълы - Абдуреим Шейхзаде (1898 - 1976).
21. Амеле - Сеит Ахмет Абдуллаев. 1920-нджи сенелери Акьмесджитте яшагьаны ве Кьырымтатар девлет театри тарафындан сахналаштырылгьан «Кьара чора» пьесасынынь муэллифи олгьаны беллидир.
22. Арбатлы - Хафуз Умер Сами (1881-1951). Белли оджа, языджы ве публицист. Романияда Добруджа виляетининь Топчу коюнде догьды. Ильк тасилини бабасынынь мектебинде алды. 9 яшында экенде,
Истанбулгъа ёлланылып Фатих медресесинде окъуттырылды. 1899-да Истанбул Дарульмуаллимине кирип 1905 сенеси онынъ рушдие къысмыны битирди. Бир къач айлар укъукъ мектебинде окъуды. 1905 сенеси Къырымгъа келип оджалыкънен огърашты. 1910 сенеси Багъчасарайда «Чоджукълара аркъадаш» адлы къыраат китабыны нешир этти. Ичинде кендиси язгъан шиирлери де булунмакъта. 1914 сенеси кене Багъчасарайда онынъ русчадан чевирген «Эсап меселелери меджмуасы» ве 1918 сенеси «Ана тили» киби китаплары нешир олунды. 1920-нджи сенелерининъ матбуатында къырымтатар медениети иле багълы бир сыра макъалелери дердж этильди. «Будамы тенкъит яхут нефис эдебиятымыздан парлакъ бир саифе» (1928), «Матбуат куню мунасебетиле» (1927), «Латин харфлери ве Тюркие тюрклери» (1927) киби макъалелери шулар джумлесиндедир. 1928 сенеси Къырымтатар девлет театри онынъ «Эки олю» пьесасыны сахналаштырды. 1929 сенеси Тюркие тебаасы сыфатында Истанбулгъа дёнди. Бу ерде 1951 сенеси март 14-те вефат этти.
23. Ариф-заде - Абляким Ильмий (1887-1962). (Бакъынъыз: «Алтайлы»).
24. А. Я. - Арыкъан Якъубогълу. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай. - 2010.- № 63-64).
25. Багъчасарайлы - Абдураман Усеин. (Бакъынъыз: «Абдураман»).
26. Бельгисиз - Асан Чергеев (1879-1946). Ор уездининъ Ачикеч коюнде догъды. Башлангъыч тасилини ерли мектепте алды. 1892-1899 сенелери Акъмесджиттеки къырымтатар оджалар семинариясында окъуды. Бир къач вакъытлар ерли земствода чалышты. «Бельгисиз» тахаллюси алтында муэллифнинъ 1909 сенеси Джанкойде М. И. Абкиннинъ озель матбаасында «Эшит, мевта не севлиюр» поэмасы 12 саифели айры китапче шеклинде кирил харфлериле нешир этильди. Ишбу эсер чар акимиети ичюн гъает зарарлы танылды. 1912 сенеси чарлыкъ режими Асан Чергеевни махкеме этип тюрьмеге атты. Лякин 1913 сенеси Романовлар ханеданлыгъынынъ 300-йыллыгъы мунасебетинен илян этильген амнистияда азат олунды. 1914-1920 сенелери арасында арбий хызметте ве джихан дженкинде булунды. Сонъра Къырымнынъ Буюк-Янкой, Алма-Тархан, Сарайлы-Къыят койлеринде оджалыкъ япты. 1923 сенеси Арфие Джемилевагъа эвленди. Дёрт эвлятнынъ бабасы эди. 1931-1933 сенелери Сталин режими тарафындан тюрьме джезасына огъратылды. 1944 сенеси хорантасынен Уралгъа, «Старая Ляля» деген ерге, сюргюн этильди. 1946 сенеси Озьбекистангъа догъмушларына кетеркен, ёлда къатты сувукъланды. Андижан шеэрине келип бирден хастаханеге тюшти. Бу ерде 23 март 1946 сенеси вефат этти.
Эдебий фаалиети Акьмесджит семинариясында окьугьан вакьытта башлады. «Кьарт багьчаджы» (1899), «Козьяш хан чешмеси» (1908), «Такьдир» (1911), «Аджы Ислям молла», «Омюр чыракь» (1920) ве дигер эсерлеринде индже дуйгьулар иле бераберликте кескин сатирасы корюнмекте.
A. Чергеевнинь дженктен эввель «Такьдир» (1917), «Айванлар не айта» (1928), «Тильки ве кьоян» (1928), «Тильки ве койлю» (1928), «Йыл дёнюми» (1928) киби эсерлери айры китапчыкьлар оларакь басылдылар.
Бир терджимеджи сыфатында 1914 сенеси И. Муфти-заденинь русча язылгьан «Кьырым мусульманларынынь аскерий хызмети» китабыны кьырымтатарджагьа чевирип бастырды.
27. Берке - Мустафа Кьуртий (1881-1957). [Фотосы «Голос Крыма»да бар. Басылды: 2004. - № 44] Кефеде догьды. Ильк ве орта тасилини Кьырымда алды. 1903-1906 сенелери Санкт-Петербург университетининь медицина факультетинде окьуды. Чарлыкь акимиетине кьаршы сиясий арекетлерде фааль иштирак эткени себебинден 1906 сенеси университеттен кенар этильди. 1909 сенесинеджек аяты кене Кьырымда кечти. 1909 сенесинден Санкт-Петербургда яшай, ама Кьырымда олып кечкен ичтимаий-сиясий арекетлернинь меркезинде булуна. 1917 сенеси июнь 30-дан башлап Вели Ибраимов иле бераберликте «Кьырым оджагьы» адлы газета ве матбаанынь нашри вазифесини беджере. 1-нджи Миллий Кьурултайгьа векиль оларакь сайланыла. 1920 сенелерининь соньунда Кьырымдан сюргюн олунып, дженк вакьтында кери дёне ве 1942 сенесининь февралинден 1943 сенесининь майыс айына кьадар «Азат Кьырым» газетасынынь баш мухаррири оларакь чалыша.
Ильк эдебий парчасы 1917 сенесинде чыкькьан «Миллет» газетасында корюне. 1920 сенелери матбуатта эдебиятымыз ве медениетимиз иле багьлы бир сыра макьалелери ве икяелери басылды. «Таныдым, я» (1927), «Эмдже» (1928), «Ушюрджи» (1928), «Джангьыра» (1928), «Кьартлар» (1928), «Аз кьалгьанлар» (1928) киби икяелери шу джумледендир. 1925 сенеси нешир этильген «Инкьилябий шиирлер» меджмуасында бир сыра шиирлери булунмакьта.
B. Гюго, Л. С. Митчел, И. С. Тургенев, А. И. Куприн киби языджыларнынь бир сыра эсерлерини кьырымтатарджагьа чевирип айры китаплар шеклинде нешир этти.
«Хатыралар» адлы эльязмасы шимди де Истанбулда рахметли Исмаил Отарнынь шахсий архивинде булунмакьта.
28. Бике Т. - Сеит-Халил Сейдаметов. (1907-1977). 1920-нджи сенелерден башлап кьырымтатар газеталарында эдебий-тенкьидий макьалелер бастырды. 1930-нджы йыллары «Яш кьуввет» газетасында чалышты. Дженктен сонь да эдебиятымыз акькьында бир сыра
макъалелери «Ленин байрагъы»нда нешир этильди. 1973 сенеси Ташкентте А. Озенбашлы иле муэллифдешликте онынъ «Къараманлар» адлы китабы дюнья юзюни корьди.
29. Бин Махди - Решит Медиев (1881-1912).
30. Бузлу - Джемиль Сейдамет (1903-1977). Къарасувбазарда догъды. Шу ердеки рушдиеде окъуды. 1922 сенеси Акъмесджиттеки фыркъа мектебинде окъуды. 1928 сенеси Москвада Шаркъ эмекдарлары университетини (КУТВны) битирди, ве Къырымгъа къайтып «Енъи дюнья» газети, сонъра «Илери» дергиси, ве даа сонъра «Большевик ёлу» дергисининъ баш мухаррири вазифесинде чалышты. 1932-1935 сенелери Москвада аспирантурада окъуды. Тарих иле багълы диссертация узеринде чалышты. 1939 сенеси онынъ русча «Германская и австрийская разведка в царской России» китабы нешир олунды. Бундан сонъ Магадангъа тюшти. Анда «Советская Колыма» газетасында ве радиода чалышты, оджалыкъ да япты. 1956 сенесинден эмекли олып Москвада яшады.
«Шаркъ» адлы ильк шиири 1923 сенеси басылды. «Къанлы кольмек» (1926), «Къуртлагъан кокюс» (1927), «Къую тюбюнде» (1928), «Амам аралыгъы» (1928) киби икяелери ве «Уфукъкъа догъру» (1930) романы къырымтатар эдебиятынынъ инкишафында белли роль ойнадылар.
31. Булгъанакълы - Гъафар Эюпов (1905-1987).
32. Веис А. - Акъмолла Веисов (1898-1947). (Бакъынъыз: «Танабайлы»).
33. Гультекин - Ибраим Отар. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай. - 2010.- № 63-64)
34. Дервиш - Джафер Гъафар (1898-1938). Акъмесджит больгесининъ Тавдайыр коюнде муаллим хорантасында догъды. Башлангъыч кой мектебинде ве сонъра Тавдайыр медресесинде окъуды. 1920-нджи сенелерине къадар чешит койлерде оджалыкъ япты. Сонъра Акъмесджитте чыкъкъан «Яш орду», «Яш къуввет» газетлеринде ве 1926 сенесинден «Илери» дергисинде чалышты. 1928-1929 сенелери «Енъи дюнья» газетинде баш мухаррир вазифесинде булунды. Белли бир муддет Къарасувбазар РАЙОНОсында реислик япты. 1934 сенеси Къырым Языджылары Бирлигининъ риясетине аза сайланды. Лякин бир къач айлардан сонъ, «партия ишлеринден узакълашкъаны» себебинден «темизлев комиссиясы» тарафындан бутюн вазифелеринден эндирильди. 1936 сенесининъ октябрь айында НКВД хадимлери тарафындан хапс олунып, 1938 сенеси «миллетчи»ликте ве «джасус»лыкъта къабаатланды ве къуршунгъа тизильди.
Ильк шиирлерини медреседе окъугъанда язды. Олардан базылары 1920-нджи сенелерининъ башында матбаа юзюни корьдилер. Бир сыра эсерлери о заманда чыкъкъан «Инкъилябий шиирлер» (1925), «Эдебий
акьшам» (1929), «XV Октябрьге» (1932), «Юкселиш» (1932) киби эдебий топламларгьа кирдилер. «Омюрден орьнеклер» (несир эсерлер меджмуасы, 1927), «Партизан Муратчыкь» (несир, 1932), «Кьатты адымле» (назм, 1932), «Гьорт-Гьорт тутулды» (несир, 1934), Сайлама эсерлер (назм ве несир, 1933) киби китаплары басылды.
1930-нджы сенелери муэллиф «Иш севдалары», «Бахарь джыйыны», «Памукьчы кьызлар джыйыны» киби радиопьесалар яратты.
Дж. Гьафарнынь терджимесинде М. Горький, М. Е. Салтыков-Щедрин ве дигер классиклернинь эсерлери кьырымтатарджа нешир этильдилер.
Бир оджа сыфатында мектеплер ичюн дерсликлер азырланмасында иштирак этти. Эдебият ве медениетимиз акькьында бир чокь макьалелери де беллидир.
35. Добруджалы - Мюстеджип Улькюсал. (Унсал Акьташлыдан // Багьчасарай. - 2010. - № 63-64).
36. Дост - Исмаил Гаспринский (1851-1914).
37. Ёкъсул - Абдуреим Алтаньлы (1898-1976).
38. Зоди - Абдулла Лятиф-заде (1890-1938).
39. Зырзыбылдакъ - Абдуреим Алтаньлы (1898-1976).
40. Индемез - Амет Озенбашлы (1893-1958). Сеит Абдулла Озенбашлынынь огьлу. Кьырымтатарларынынь сиясий лидерлеринден бириси эди. 1915 сенеси Новороссия университетининь медицина факультетине кирип окьуды. 1-нджи Кьырымтатар Миллий Кьурултайынынь тешкилятында иштирак этти. Директория азасы оларакь сайланды. 1921 сенесинден Тотайкой оджалар техникумынынь директоры сыфатында чалышты. 1922-де Кьырым девлет университетининь медицина факультетини битирди. 1924-1927 сенелери Кьырым АССР малие наркомынынь муавини вазифесинде булунды. 1928 сенеси ОГПУ тарафындан хапс олунып башта кьуршун джезасына укюм этильди, соньра исе джеза вастасы деньиштирилип 10 йылгьа шиддетли хапскьа огьратылып эмек лагерлерине ёлланылды. Дженк вакьтында Кьырымгьа кьайтып фааль сиясий арекетте булунды. 1947 сенеси советлер режими тарафындан 25 йыл тюрьме хапсына огьратылгьан эди. Хасталыгьы себебинден 1955 сенеси тюрьмеден азат олунды. 1958-де Таджикистанда, Ленинабад шеэринде, вефат этти.
Сиясий фаалиети иле берабер бедий эдебиятнен де огьраша эди. Онынь «Йыкьынтылар астында» (1917) пьесасы ве «Дюнюмизин джанлы левхалары» романындан парчасы (1997) матбаа юзюни корьдилер. «Чарлыкь акимиетинде Кьырым фаджиасы яхут татар хиджретлери» (1926) тарихий монографиясы ве бир сыра мукеммель макьалелери кьырымтатарларынынь маневий асабалыгьынынь алтын фондуны тешкиль этмектелер.
41. Керчли Мебсюсе - Мамут Недим (1893-1938). Бу тахаллюс (яни Мебсюсе) анасынынъ адындан алынгъандыр. М. Недим Керчь больгесининъ Сараймен коюнде догъды. Ерли рушдиеде окъувыны битирген сонъ, 1909 сенеси джемиет-и-хайриенинъ яр дымы иле Тюркиеге окъумагъа ёлланылды. Анда Бурса шеэрининъ дарульмуаллиминини битирди. Бир бучукъ сене девамында Истанбулда Саты-бек мектебинде дерс берди. 1914 сенесинден Берлинде Икътисадият алий окъув юртунда окъуды. 1920 сенеси Къырымгъа къайтты ве шу сенеден Акъмесджитте нешир олунгъан «Енъи дюнья» газетасынынъ баш мухаррири вазифесинде булунды. Айны заманда «Янъы Чолпан» ве «Илери» дергилерининъ нешринде мухаррирлик япты. 1928-1929-да Къырым АССР тасиль наркомы вазифесинде булунды. 1930 сенесинден Москвада ильмий хадим оларакъ чалышты. Советлер режими тарафындан «миллетчиликте» къабаатланып 1938 сенеси апрель 17 куню бир сыра дигер муневверлеримиз иле бераберликте къуршунгъа тизильди.
Тасиль, эдебият ве театримиз иле багълы бир чокъ макъалелеринен беллидир. «Кахр олсун джахиллик» (1924), «Шаркъ алеми нечюн бу хала къалды» (1924), «Диль меселесинде бакъышлар денъишмели» (1926), «Къырымда енъи элифбе инкишафынынъ шимдики девринде вазифемиз» (1927), «Театр ишлеринде базы къусурларымыз» (1927), «Эдебий терджимеджилик хакъкъында бир къач сёз» (1928), «Эдебий тилимизде къулланылгъан араб сёзлерининъ имлясы» (1934) киби макъалелеринде миллий гуманитар ве ильмий-медений меселелерни айдынлатты. Уста бир терджимеджи сыфатында чешит сахаларгъа багъышлангъан онларнен китапларны къырымтатар тилине чевирип нешир этти. Къырымтатар миллий театр ве эдебиятынынъ илерилемесине озь салмакълы иссесини къошты.
42. Кезлевли - Эшреф Шемьи-заде (1908-1978).
43. Кешфи Челеби - Осман Акъчокъракълы (1878-1938). Инкъиляптан эввель бу тахаллюс алтында «Терджиман» газетасы ве С. -Петербургда чыкъкъан «Мират» («Кузьгю») дергисинде муэллифнинъ бир къач макъалеси басылды.
44. Коксюер - Тахсин Ибраим Эфенди (1903-1972). Бу махляс алтында 1935-1937 сенелери арасында «Эмель»де дёрт шиири басылды. Кендиси оджа, журналист ве языджы эди. 1920-1928 сенелери Романияда Меджидие медресесинде окъуды. 1930 сенеси нешир этильмеге башлагъан «Эмель» журналынынъ тешкилятчыларындан бириси эди. 1933-1952 йыллары Косьтенджеде оджалыкъ этти. 19591965 сенелеринде исе Косьтендженинъ бир мешхур лицейинде мемур вазифесинде булунды. (Саим Осман Караханнынъ малюматы).
45. Къарт-агъа - Исмаил бей Гаспринский (1851-1914).
46. Къыркъ Чолпан - Бекир Умеров (1900-1983). Бу тахаллюсни биринджи дефа 1920 сенеси «Ешиль ада» дергисинде кьулланды. Бу ерде онынь «Бала джыры» адлы шиири басылгьан эди. Кене 1920 сенеси язылып Абибулла Одабашкьа багьышлангьан бойле парчасы да булунмакьта:
Адынь сени темирден, башынь бир ода,
Чыкьарырсын Акьмесджитте «Ешиль ада».
«Севгили кьулу Алланынь» чалыш тен савда,
Отурсань да ляйыкьтыр Чатыр-Тавда.
Бу парчаны биз 1991 сенеси майыс 22-де Ташкентте яшагьан Мустафа Халиловдан язып алдыкь (И. К.)
Бекир Умеров Кезлев больгеси Акьбаш коюнде догьды. Анасы Кьыркьчолпанлы олгьаны ве кендиси де 1902 сенесинден анда яшагьаны себебинден о койнинь адыны кендисине тахаллюс этип алды. 1914-1916 сенелери Багьчасарайда «Зынджырлы» медресесинде окьуп оны аля ишаретлернен битирди. 1916-1920 сенелери Кьырымнынь бир сыра койлеринде оджалыкь этип юрьди. 1922 сенесинеджек Кезлев больгесинде месуль ишлерде чалышты. Соньра Багьчасарай, Ялта ве Алушта шеэрлеринде комсомол ве партия рехберлигинде булунды. Кьырым комсомол тешкилятынынь биринджи кятиби олды. 1924 сенеси ХШ-нджи сьезднинь делегаты оларакь сайланды. 1924-125 сс. Москвада КУТВ университетинде окьуп, айны заманда «Еньи дюнья» ве «Яш кьуввет» газеталарында редколлегия азасы олды. 1926-128 сенелери Кьырым обкомынынь инструкторы, Акьяр партия комитетининь секретари вазифесини эда этти. 1931 сенесинеджек Москвада журналистика институтында окьуды. 1932-1935 сенелери Кьырымда «Каракуль трести»нинь директоры, 1936 сенесинден Москвада СССР «Главкаракуль» идаресинде инспектор вазифелеринде чалышты. Миллетчиликте кьабаатланып 1936 сенеси ноябрь 2-де хапс олунды. 1954 сенеси тюрьмеден чыкькьан сонь, Самаркандда яшап, о ердеки «Бильги» джемиетинде лекциялар окьуды. «Ленин байрагьы» газетасында ве «Йылдыз» журналында макьалелери басылды. Халкьымыз Кьырымгьа кьайтарылмасы ичюн миллий арекетте фааль иштирак этти. (Бекир Умеровнынь торуны Лиля Сафа кьызы Умерованынь малюматы).
47. Къызылташ - Джафер Сейдамет (1889-1960). (Бакьыньыз: «Кьырымэр»).
48. Къырымлы - Асан Абдулла огьлу (1897-1939). Ялта больгеси Дерекойде догьды. Омрюнинь сонь йылларында Истанбулда Тюркият институтынынь кутюпханесинде мемур оларакь чалышты. «Эмель»
дергисинде онынъ «Адиль Гирай Султан» (1933), «Флетчере коре Къырым ханлыгъы» (1933), «Къырым тарихине даир нотлар» (Энъ эски заманлардан Герайлар деврине къадар, 1934), «Вияна огюнде Къырым суварилери» (1935), «Таракъ тамгъанынъ эфсанеси» (1935) киби парчалары басылды.
49. Къырымлы Йигит - Эдиге Къырымал. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай. - 2010. - № 63-64).
50. Къырымлы Йылмаз - Джафер Сейдамет. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай. - 2010. - № 63-64).
51. Къырымсар - Али Кемал Кокгирай. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай. - 2010. - № 63-64).
52. Къырымэр - Джафер Сейдамет (1889-1960). Ялта больгеси Къызыл-Таш коюнде догъды. Кендисинден гъайры хоранталарында даа беш бала бар эди. Беш яшыны толдурыр-толдурмаз койдеки къыз мектебине къатнамагъа башлады. Лякин бу ерде язы-сызы огретильмегени ичюн сонъунда башкъа мектепке авуштырылды. Аз муддеттен сонъ Акъмесджитке кондерилип Эюп эфенди адында бир тюрк оджасындан дерс алды. Эки йылдан Алушта, Гурзуф, Куркулет, Аутка киби кой мектеплеринде къырымтатарджа ве русча тасильден кечти. 1901 сенеси бабасы оны Истанбулгъа алып кетип «Нумюне-и-теракъкъи» мектебине кирсетти. Истанбулда окъуркен, о ердеки генч къырымлылар иле танышып яваш-яваш сиясий арекетке къошулды. 1911 сенеси Париждеки Сорбонна университетининъ укъукъ шубесине кирип окъуды. Биринджи джихан савашы заманында, 1916 сенеси, белли бир муддет Петроград университетининъ укъукъ шубесинде де окъуды. 1917 сенеси къурулгъан Къырымтатар Миллий Республикасынынъ ёлбашчыларындан бири олды. Къырымны большевиклер запт эткен сонъ, 1918 сенесининъ сонъларында Тюркиеге кетти. 1920-1941 сенелери арасында советлернинъ къанлы режимине къаршы куреш алып барды. Озюнинъ «Эмель» дергисинде басылгъан макъалелеринде советлернинъ ве большевизмнинъ ич юзюни ачып косьтерди. Миллий акъ-укъукъларны къорчалагъан халкъара «Прометей» тешкилятынынъ эсасчыларындан бири олды. Добруджа ве дигер виляетлерде яшагъан ватандашларымызны бирлештирмек, миллий-медений ишлерге янъыдан джан бермек ичюн тынмай огърашты. СССР ве Алман дженки заманында (1941-1945) Авропада дагъыныкъ бир чокъ къырымтатар махбюслерининъ азат этильмесинен мешгъуль олды. Омрюнинъ сонъунаджек энъ фааль суретте Къырым миллий давасында булунып, бутюн джихангъа намы кеткен сиясетчиге чеврильди. 1960 сенеси апрель 3-те Истанбулда вефат этти. Аяты девамында язгъан ве топлагъан зикъыймет материаллары Исмаил Отарнынъ архивинде сакъланмакътадыр.
1917 сенеси Акъмесджитте Джафер Сейдаметнинъ «Миллет» газетасында «Миллий дуйгъу» ве «Джын Мамбет» икяелери дюнья юзюни корьди. Бундан эввель 1916 сенеси Истанбулда онынъ «Унутылмыз козьяшлары» ве «Миллий дуйгъу» икяелери айры китап оларакъ «Хилял» («Ай») матбаасында «Unudulmazgôzyaçlari» серлевасынен басылдылар. «Ислям ака» икяеси 1922 сенеси Исвечреде язылгъаны беллидир. 1930-нджы сенелери айны икяелери Добруджада (Пазарчыкъ ве сонъра Косьтенджеде) арап уруфатыле нешир этильген «Эмель» дергисинде де басылдылар. Бутюн икяелери юксек бедиетке малик олгъанларыны эдебиятшынаслар айрыджа къайд этмектедирлер.
Сагъ заманында ве вефатындан сонъ онынъ бойле китаплары нешир олунды: 1. Йигирминджи асырда татар миллет-и-мазлумеси. - Истанбул.
- 1911. - 30 с.; 2. Рус хукюмети яхут къамчы салтанаты. - Истанбул. -1912. - 96 с. [Бу рисале Шарль Сеньобоснынъ франсызджа чыкъкъан китабынынъ терджимеси] [24, с. 9]; 3. La Crimée. Passé - Présent Revendications des Tatars de Crimée. Lausanne. Imprimeri G. Vaney-Burnier. -1920. - 120 s. (Къырым. ТатарларнынъКъырымдакечмишивекеледжеги.
- Лозанна.) [24, с. 14]; 4. Къырым. - Варшава. - 1930; 5. Рус инкъилябы.
- Истанбул. - 1930. - 157с.; 6. Гаспралы Исмаил-бей. - Истанбул. - 1934.
- 251 с.; 7. Мефкюре ве тюркчюлик. - Истанбул. - 1934; 8. Рус тарихининъ инкъиляба, большевизме ве джихан инкъилябына сюрюкленмеси. - Истанбул. - 1948; 9. Совет джехэннеминде койлю ве ишчи дюзюми. - Истанбул. - 1948; 10. Нурлу къабирлер. - Истанбул. -1991. - 112 с.; 8. Базы хатыралар. - Истанбул. - 1993. - 328 с.; 2003 сенеси Истанбулда онынъ куньделик дефтерлеринден даа бири дюнья юзюни корьгендир.
53. М. Х. В. - Мехмет Хаджы Вани. Бу криптоним иле 1937 сенеси «Эмель» дергисинде муэллифнинъ «Койде джума» шиири басылды. Белли оджа ве языджы. Педагогика ве фольклор иле багълы бир сыра макъалелери басылды. «Коккозь баяр» пьесасынынъ муэллифидир.
54. Маади - Решит Медиев (1881-1912).
55. М. Алач - Сабри Арыкъан. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай.- 2010. - № 63-64).
56. Маленький Мулла - Исмаил бей Гаспринский (1851-1914).
57. Мангъытлы - Таир Усеин (1911-1942).
58. Молла Аббас - Исмаил бей Гаспринский (1851-1914).
59. М. Р. - Мидат Рефатов («Миллет» газетасында растлангъан криптонимлеринден).
60. Мусульманин - Исмаил бей Гаспринский (1851-1914).
61. Мыкъ - Мустафа Къуртий (1881-1957). (Бакъынъыз: «Берке»).
62. М. Я. - Мурат Якъубогълу. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай.
- 2010. - № 63-64).
63. Озькъырым - Исмаил Отар. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай.- 2010. - № 63-64).
64. Омеров - Тевфикъ Бояджиев (1900-1938). (Инф. А.С. Айвазов. -«Послед. рукопись». - С. 85).
65. О. О. - Сабри Арыкъан. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай. -2010. - № 63- 64).
66. Орлу - Селим Ортай. (Унсал Акъташлыдан // Багъчасарай. -2010.- № 63-64).
67. Орлы А. - Амет Мефаев (1917-1976).
68. Рахмий - Абдураман Къадри-заде (1876-1938).
69. Сагъыш - Мемет Ниязий (1878-1931). 1878 сенеси Добруджанынъ Ашчылар коюнде Къырымдан кочькен хорантада догъды. Ана-бабасы ве койдешлерининъ къальплериндеки сызынты ве аджы асретлик дуйгъуларынен ашланып осьти. Башлангъыч мектеп ве рушдиени битирген сонъ, 1898 сенеси Къырымгъа келип бир сене девамында бу ерде оджалыкъ этти. Сонъра бир йыл Тюркиеде дарульмуаллиминде окъуды. 1900 сенеси кене Къырымгъа келип оджалыгъыны девам этеджек олды. Лякин чар охранкалары бунъа изин бермейип, генч оджаны Къырымдан кенар эттилер. 1904 сенеси Мемет Ниязий Сафие адлы ханымгъа эвленип Добруджа виляетинде оджалыкъ ишини девам этти. 1910-1912 сенелери ичинде «Добруджа садасы» ве «Тешвикъ» газеталарынынъ мухаррири оларакъ чалышты. 1914 сенеси Меджидие шеэрине кочип, мындаки мусульман семинарында тюркче тиль ве эдебият оджасы вазифесинде булунды. 1918 сенеси Къырымтатар Миллий Парламентосынынъ давети узьре, Акъмесджитке келип «Хакъ сес» газетасында чалышты. Шу вакъытлары бир ара «Зынджырлы медресеси»нде мудеррислик де япты. Русиеде ватандашлар дженки къайнамасы себебинден кене Романиягъа къайтты. 1931 сенеси ноябрьнинъ 29-нджы куню 53 яшында вефат этти.
70. Садырлы - Алим Фетислямов (1905-1966).
71. Салет - Исмаил Салетдин (1875-1943). Мешхур чынъджы Арпийнинъ торуныдыр. Кендиси де халкъымызнынъ белли кедайы. Яраткъан эсерлери «Эдебият ве культура» журналында, «Къызыл Къырым» газетасында, 1938 сенеси нешир этильген «Бахтлы халкънынъ шенъ йырлары», «Азат Къырым» (1940) джыйынтыкъларында басылдылар. 1938 сенеси Къырым бою кечирильген йыр конкурсында «Не гузель яраша» адлы парчасынен экинджи ерни къазанды.
72. Сойсал - Абдулла Зихни (1905-1983). Керчь дживарындаки койлерден биринде догъды. Алий тасильни Истанбулда алды. Сонъра Польшада Краков университетининъ тарих факультетини битирди. 1933 сенеси анда докторлыкъ диссертациясыны къорчалады. Айны университетте ве Варшава университетининъ Шаркъ институтында чалышты. Сиясий меселелерде фааль иштирак этти. Дженктен сонъ бир
кьач сенелер Алманияда миллий меселелернен огьрашты. 1955 сенесинден омрю Истанбулда кечти. 1930-нджы сенелери Кьырым тарихинен багьлы онларнен мукеммель араштырмалары «Эмель» дергисинде басылды. 1939 сенеси Варшавада Сойсалнынь лехдже (полякча) «Ян Казимир деврине аит весикьалар» адлы 104 саифели китабы нешир этильди. Китапта Кьырым ханларынынь Лех кьыралларына ёллагьан 54 ярлыгьы лех тилине чеврилип берильмекте.
73. Солдат - Осман Акьчокьракьлы (1878-1938). Бу тахаллюсни «Миллет» газетасында кьуллангьандыр. (1917. - № 4. - Июнь 30).
74. Сормакеч - Абдулла Лятиф-заде (1890-1938). Бу тахаллюс алтында 1926 сенеси «Илери»де муэллифнинь «Хаят ве дуйгьу» шиири басылгьандыр.
А. Лятиф-заде Акьмесджитте догьды. 1909-1910 сенелери арасында алты ай Истанбулда идадиеде (орта мектепте) окьуды. Бабасынынь вефаты себебинден кене Кьырымгьа кьайтты. Оджа оларакь чалышты. Бир кьач сене Уфада «Галия» медресесинде окьуды. 1917 сенеси Кьурултайгьа аза оларакь сечильди. 1918 сенеси Миллий Директориянынь тасиль болюгинде ве 1920-нджи сенелери Тасиль наркомында чалышты. 1928-1931 сенелери Ленинградда Санат академиясында окьуды. Соньра Москвада Шаркь халкьлары ильмий-араштырма институтынынь аспирантурасыны битирди. 1935 сенесинден башлап Кьырым педагогика институтында доцент оларакь чалышты. 1937 сенеси апрель 28-де хапс этилип 1938 сенеси апрель 17-де кьуршунгьа тизильди.
«Хаял - омюр» адлы биринджи манзумеси 1910 сенеси Тюркиеде окьугьан вакьтында басылды. «Яньы саз» адлы шиирлер топламы 1928 сенеси Акьмесджитте нешир этильди.
75. Сыдкъий (Ч. з. Б. Сыдкъий) - Бекир Чобан-заде (1893-1938).
76. Сюкютий - Абдураим Эфендиев (1885-1951). Кьырымда Судакь районынынь Отуз коюнде догьды. 1908-1910 сенелери Истанбулда окьуркен, сиясий арекетлерде иштирак этти. «Ватан» джемиетине аза сечильди. Шу сенелери «Кьырымтатар Талебе Джемиети»нинь кьурулышында фааль иштирак этти. Джафер Сейдаметнен берабер Кьырымда диний идаренинь исляхы (реформасы), вакьыфлар идаресининь эльге алынмасы, медреселер исляхы мевзуларында беяннамелер («листовкалар») язды. Булар гизли шекильде Кьырымгьа еткизилип халкь арасында даркьатыла эди.
1911 сенеси Сюкютий Парижге кетти. Бу ерде Сорбонна университетининь тарих ве эдебият факультетине кирмек ичюн азырланды. Pigier муэссисесинде франсызджадан хусусий дерслер алды. Маддий дурумыны эйилештирмек ичюн белли бир муддет Париждеки эджзанелернинь (аптекаларнынь) биринде чалышты. Парижде
Ecolepratiquecommerce (коммерциянынъ практик мектеби) ве Вште88ео1^е (бизнес колледжини) битиргенинден гъайры, Сорбоннанынъ музыка болюгинде окъуды. Къырымгъа къайткъан сонъ, эдебий фаалиетке берилип терджимеджилик иле огърашты.
1917 сенеси 1-нджи Къырымтатар Миллий Къурултайынынъ эм тешкилятчиси, эм де иштиракчиси сыфатында буюк фаалиет косьтерди. Алты ай девамында Акъмесджитте Мусульман Иджра Комитесинде хазинедар сыфатында чалышты.
16.03.1928-де хапс этильди. ОГПУнынъ 17.12.1928 сенесиндеки укюмкъарарынен Миллий фыркъа азасы сыфатында «тербиевий эмек» лагеринде 5 сене тутукъланмакъ джезасына укюм этильди. Джеза муддети толгъан сонъ, ОГПУ Коллегиясынынъ укюмкъарары иле март 10, 1933 сенеси Къазахстангъа сюргюн олунды.
1940 сенеси хапслардан ве меджбурий «поселения» лардан къуртулып энди Озьбекистандан Къырымгъа къайтты. 1944 сенеси майыста бутюн миллетинен берабер сюргюнге огърады. 1945 сенесининъ майыс айында исе, кене хапс олунып тюрьмеге къапатылды, ве 1951 сенеси Бостандыкъ тюрьмесинде вефат этти.
77. Танабайлы В. - Акъмолла Веисов (1898-1947). Кезлев больгеси Танабай коюнде догъды. Ильк тасилини ерли мектепте ала. 1920-нджи сенелерининъ орталарында Тотайкой тербие техникумында окъуй. 1929 сенеси Баку университетининъ филология факультетини битире. Акъмесджитте къырымтатар нумюне-теджрибе мектебинде ана тили ве 1930-нджы сенелери Судакъ мектебинде эдебият оджасы сыфатында чалыша. 1937 сенеси апрель 28-де НКВД хадимлери тарафындан якъаланып дефаларджа соргъуларгъа огъратыла. 1938 сенеси ноябрь 2-де «инкъиляпкъа къаршы миллетчи тешкилятынынъ иштиракчиси» сыфатында ве Б. Чобан-заденен алякъадар олгъанында къабаатланып 10 йылгъа тюрьмеге быракъыла. 1941 сенеси кенди ишини янъыдан бакъылмасы ве реабилитациясы ичюн советлернинъ Алий Махкеме органларына мураджаатта булунса да, аризасы ред этиле. 1947 сенеси Къазахстанда тюрьмеден чыкъкъанынен, шу ерде къазагъа огърап эляк ола. Бераберликте тюрьмеде яткъан махбюслернинъ Танабайлынынъ къарысы Зоре Сакаевагъа язгъанларына коре, бу «къазаны» аселет азырлагъан экенлер.
1920 ве 1930 сенелери къырымтатар матбуатында Танабайлынынъ миллий ве медений меселелеримизге багъышлангъан бир сыра макъалелери басылды. «Кой хатрелери» (1926), «Той куньлери» (1927) киби икяелери беллидир.
78. Таныш - Сеит-Асан Измайлов. Дженктен эввель Къырымнынъ Ички больгесинде яшады. Шимдигеджек дженктен эввельки матбуатта онынъ мезкюр тахаллюс алтында басылгъан ялынъыз бир макъалесини растладыкъ.
79. Татарин - Исмаил бей Гаспринский (1851-1914).
80. Ташлыбойлу - Якьуп Мусанниф (1900-1938). (Бакьыньыз: Айсерезли).
81. Текин - Мюстеджип Улькюсал. (Унсал Акьташлыдан // Багьчасарай. - 2010. - № 63-64).
82. Темирчили - Керим Токьтар. (Унсал Акьташлыдан // Багьчасарай. - 2010. - № 63-64).
83. Тимурджан (Темурджан) - Абибулла Одабаш (1891-1938).
84. Тикташлы - Юсуф Болат (1909 - 1986).
85. Тиктель - Абдулла Дерменджи (1905-1976).
86. Тиктиль - Якьуп Мусанниф (1900-1938). (Бакьыньыз: Айсерезли).
87. Токътамаз - Али Осман (1876-1952). Добруджалы кьырымтатар шаири. (Малюмат: «Йылдыз». - 2012. - № 3. - С. 59-67. Аилевий фотосы да булунмакьта).
88. Тонгъуч - Исмаил Отар. (Унсал Акьташлыдан // Багьчасарай. -2010. - № 63-64).
89. Тотманлы - Бекир Акьджар. (Унсал Акьташлыдан // Багьчасарай. - 2010. - № 63-64).
90. Тюйревич - Мемет Нузет (1888-1934). Кезлеве дживарындаки Айдаргьазы коюнде догьды. (Кьызы Нихаль ханымнынь хаберине коре, Мемет Нузет 1888 сенеси апрель 21-де Гулюмбий коюнде догьып, соньра аилеси иле Айдаргьазыгьа кочьти: «Кьырым». - 2013. - № 29). Башлангьыч тасилини кой эльтисинден (имамнынь кьарысындан) алды. Даа яш чагьында анасындан оксюз кьалды. 1897 сенесинден Кезлеве медресесинде ве 1900 сенесинден Багьчасарайда «Зынджырлы медресесинде» окьуды. О ерде И. Леманов киби буюк оджаларнынь кьолунда тасиль алды. 1905 сенеси сеяхаткьа чыкьып Русиенинь бир чокь ерлерини зиярет этти. 1909-1910 сенелери Русиедеки кьара реакция девринде чар охранкаларындан кьачынып Уфагьа кетти ве андаки «Галия» медресесинде тасилини девам этти. Сонь вакьытлары тапылгьан базы архив материалларына коре, шаир 1920 сенелерининь соньунда Акьяр больгеси Байдар коюнинь мектебинде, соньра Коклуз коюнде оджалыкь япкьан. Шу сенелери кендисининь базы койдешлери тарафындан тазьйыкькьа огьратылгьан. 1934 сенеси майыс башында Янджу коюнде тойгьа чагьыртылды. Тойда ярамай олып Кок-Козь хастаханесине еткизильди. Ама оны кьуртарып оламадылар. 1934 сенеси майыс 4 куню Кок-Козь хастаханесинде вефат этти.
М. Нузетнинь ильк шиири 1912 сенеси «Терджиман» газетинде нешир олунды. Яратыджылыгьынынь энь гурь деври 1920-нджи сенелери эди. Шиирлеринде дигер бедий васталар иле берабер фольклорымызнынь зенгинлигини кениш суретте ишлете бильди.
Онынъ бу куньгедже сакъланып къалгъан эльязмалары иджады иле багълы бир чокъ муреккеп меселелерни чезмеге ярдым этмектелер. М. Нузет шиириеттен гъайры, истидатлы къалемини несир жанрында да сынап «Бахтсыз хоранта» (1914), «Селим сохта» (1914) киби икяелер язды.
91. Улькюсал - Мюстеджип Хаджы Фазыл (1899-1996). Белли къырымтатар сиясетчиси ве языджысы. Добруджанынъ Азаплар коюнде догъды. Истанбулда ве Меджидие медресесинде тасиль алды. 1918-1920 сс. Къырымда Фоти-Салада оджалыкъ япты. Большевиклер заманында Тюркиеге кетмеге меджбур олды. Полатлы шеэрининъ янында олгъан Къара-Явшан коюнде оджалыгъыны девам этти. 1922-ден башлап Романияда юксек тасилине башлады. 1930-1940 сенелеринде «Эмель» меджмуасыны чыкъарды ве Добруджадаки къырымтатар медений меркезлеринде тешкилий ишлер иле огърашты. 1960-1986 сенелеринде Тюркиедеки Къырым Миллий Меркезиндеки башкъанлыгъы иле берабер «Эмель» дергисининъ нешри иле огърашты. Сенелер девамында «Эмель»де онынъ 225 макъалеси, 123 шиири, 60 якъын терджимеси басылгъандыр.
92. Умби - Умер Ипчи (Умер Бекир Ипчи) (1897-1955).
93. Умер - Умер Ипчи (1897-1955). Бу адынен 1920-нджи сенелери «Енъи дюнья» газетасында театримиз акъкъында бир къач хаберлери басылгъан эди.
94. У. С. - Умер Сами Арбатлы (1881-1951). (Бакъынъыз: «Арбатлы»).
95. Файдасыз - Номан Челебиджихан (1885-1918). (Бу тахаллюсни Челебиджихан 1911 сенеси «Къарылгъачлар дуасы» икяесини нешир эткенде къулланды. (Икяе «Яш татар язылары» топламында Истанбулда басылды).
96. Фахри - Амет Озенбашлы (1893-1957). (Бу тахаллюс «Азат Къырым» /1942-1944/ газетасында растлана. Бакъынъыз: «Индемез»).
97. Фирдевс - Исмаил Керимович Керимджанов (1888-1937). Белли къырымтатар сиясетчиси. Акъмесджитте догъды. Зенааты боюнджа оджа эди. Франсыз, немсе ве итальян тиллерини биле эди. 1906 сенеси Акъмесджиттеки оджалар семинариясыны аля ишаретлернен битирип оджалыкъ япып юрьди. Чар акимиетине къаршы арекетлери ичюн 1913 сенеси оджалыкъ фаалиетине ясакъ этилип Алуштадан сюргюн олунды. Бир къач сенелер четэллерде булунды. 1917 сенесинден башлап Москвада яшады. 1918-1919 сенелери советлернинъ укюметинде буюк макъамларда, шу джумледе тыш ишлер бакъаны ве ЦИК секретари вазифелеринде олды. 1919-1920 сенелери Къазанда партия ишлеринде чалышты. 1920 сенесининъ ноябрь айында Къырым укюметинде тасиль болюгининъ мудири, сонъра адлие наркомы вазифесинде чалышты. 1926 сенесинден Москвада чешит партия ишлеринде булунды. 1929 сенеси
август айында ВКП(б) ЦКК партколлегиясында партия сафларындан чыкъарылды. 1930 сенеси къуршун джезасына укюм этильсе де, сонъундан хукмю 10 йыл каторгагъа денъиштирильди. Соловецк лагеринде махбюслер арасында советлернинъ шовинистик сиясетине къаршы агитация алып барды. Ве шунынъ ичюн лагерь начальнигининъ доносына бинаэн кене къуршун джезасына укюм этилип 1937 сенеси октябрь 27-де къуршунланды.
98. Х. О. - Хабибулла (Абибулла) Одабаш (1891-1938).
99. Х. С. - Хасан Сабри (Асан Сабри) Айвазов (1878-1938). Бу криптоним иле «Миллет», «Енъи дюнья» ве дигер арап языларыле чыкъкъан газеталарда муэллифнинъ сиясий макъалелери басылды).
100. Х. Ч. - Халиль Чапчакъчы (1889-1938). 1-нджи къырымтатар Къурултайы заманында къадын делегатлары иле багълы бир макъалеси ишбу криптоним алтында кечмектедир («Голос татар». - 1917. -Ноябрь 26). Х. Чапчакъчы 1889 сенеси Аутка коюнде догъды. 1909-1912 сенелери Акъмесджитте М. А. Волошин гимназиясында окъуды. Сонъра Одессадаки Новороссия университетининъ тыб факультетине кирди. 1917 сенеси Къырым Мусульман Иджра Комитетининъ азасы ве 1-нджи къырымтатар Къурултайынынъ делегаты оларакъ сайлангъан эди. 19211928 сенелери ичинде Къырым сагълыкъсакълав наркоматынынъ реиси олды. 1928 сенеси «Миллий фыркъа иши» боюнджа къабаатланып къуршун джезасына махкюм этильди. 1931 сенеси ОГПУ коллегиясы тарафындан къуршун джезасы 10 йыл шиддетли хапс иле денъиштирильди. (Муэллиф акъкъындаки малюмат Эльдар Сеитбекировнынъдыр).
101. Хазрет - Асан Сабри Айвазов (1878-1938). Бу тахаллюс иле 1934 сенеси Джафер Сейдамет адына язгъан эки мектюби булунмакъта.
102. Чатыртавлы - Абибулла Одабаш (1891-1938). (Бакъынъыз: «Тимурджан»).
103. Челеби-заде Айдар Гъазы - Мемет Нузет (1888-1934). (Бакъынъыз: «Тюйревич»).
104. Черги Х. - Асан Чергеев(1879-1946). Махусус араштырмамызгъа коре, ишбу тахаллюс алтында А.Чергеевнинъ эки парчасы басылгъан эди. Биринджисини - 1924 сенеси «Енъи дюнья» газетасында басылгъан «Оджаларгъа» адлы манзумеси алтында коремиз. Экинджиси исе муэллиф 1930-нджы сенелерде тюрьмеде яттыгъы заман, кендисининъ емек ичюн къулланылгъан алюминий къазанчыгъы узеринде ине иле оюп язгъан «Акъай» адлы шиири тюбюнде корюнмекте.
105. Чиркий - Абдураман Къадри-заде (1876-1938). Тавдаир коюнде муфти Абдулькерим эфендининъ хорантасында догъды. Озь коюнинъ башлангъыч мектеби ве медресесинде окъуды. Арабча ве
фарсиджени мукеммель огренди. Бир кьач вакьыттан Тавдаир медресесининь мудерриси олды. 1920 сенелери «Еньи дюнья» газетинде чалышты. Хасталыгьы себебинден 1930 сенелери иштен чыкьты. 1938 сенеси август айында вефат этти.
Биринджи шиирлери 1917 сенеси «Миллет» газетасында корюнди. Чокьусы эсерлери «Козьайдын» дергисинде басылып халкь агьыз яратыджылыгьынынь боллугьынен айрылып турмакьталар. «Огютчининь еньи огютлери» (1927), «Кьарт кьызнынь тюшюнджелери» (1928), «Чыркь-мыркьмы, мыркь-чыркьмы?» (1928), «Кьардашчасына бир огют» (1928), «Юлма бе яху!» (1928), «Койлю ве ыргьат» (1929) киби шиирлери окьув дерсликлерине кирдилер.
А. Кьадри-заде кьырымтатар эдебиятында истидатлы терджимеджи оларакь да беллидир. Э. Золянынь «Пара» (1930), М. Шолоховнынь «Акьтарылгьан кьыртышлар» (1934) киби эсерлерини чевирип нешир этти.
А. Кьадри-заденинь 1897 сенеси башлагьан «Куньделиги» ве дигер эльязмалары бугуньде И. Гаспринский адына кутюпханеде сакьланмакьта.
106. Чолпан - Таир Усеин (Инф.: «Илери».- 1929. - № 16 (51).
107. Чонгъарлы - Абляй Шамиль (1900-1942).
108. Чорабатыр - Джемиль Керменчикли (1891-1942). Бу тахаллюс алтында Дж. Керменчиклининь 1920 сенеси Истанбулда нешир этильген «Кок китап» меджмуасында бир кьач парчасы басылды. Соньундан, яни 1930-нджы сенелери, «Эмель» дергисинде бу тахаллюс алтында романиялы дигер бир шаир (Рашит Ашкьи?) де шиирлерини бастыргьандыр.
109. Чорабатыр - Рашит Ашкьи Озькьырым (1893-1969). (Унсал Акьташлыдан // Багьчасарай.- 2010.- № 63-64; Йылдыз. - 2012. - № 3. -С. 59).
110. Дж.-эфенди - Джелял Меинов (1881-1938). Багьчасарайда догьды. 1900 сенеси Акьмесджит дарульмуаллимин мектебини битирип Багьчасарай рус-мусульман мектебинде дёрт сене кьадар экинджи оджа сыфатында чалышты. 1906 сенеси 8 сыныфлыкь Кефе идадисини (гимназиясыны) экстерн шеклинде битирип Новороссийск университетининь укьукь шубесине кирди. 1910 сенесинден башлап Багьчасарайдаки «Земское училище»синде рус тили дерслерини берди. Укьукьшнас оларакь адамлар арасындаки шахсий даваларнынь чезильмесине ярдымджы олды. Биринджи Кьурултай ве ондан соньки девирде миллий арекетте фааль иштирак этти. 1922 сенеси Крым ЦИК азасы оларакь сайланды. 1920 сенелерининь орталарындан башлап Кьырымтатар девлет театрининь баш режиссёры ве айны заманда адлие наркомы оларакь чалышты. 1927 сенеси «Илери» дергисининь янында тешкиль этильген «Кьырымтатар языджылары бирлиги»не реислик
япты. 1928 сенеси «миллетчи»ликте къабаатланып хапс этильди ве Озьбекистан виляетине сюргюн олунды. Базы шаатларнынъ хатырлавларына коре, Джелял Меинов 1930-нджы сенелери Ташкентте озьбек театринде чалышып театр техникумында дерс берген. Маннон Уйгъур ве Чолпан киби озьбек эхиллерининъ буюк урьметинде олгъан.
Бедий эдебияткъа генчлигинден авес эди. Х1Х асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башында бир чокъ пьесаларны къырымтатар сахнасы ичюн ишледи. Кенди тарафындан язгъан бир сыра драма эсерлери, шу джумледе «Къан къарышты» (1926), «Койде яшайыш» (1928) пьесалары, озь вакътында Къырымтатар девлет театри тарафындан сахналаштырылгъан эди.
111. Джавтобели - Зиядин Менлиазиз (1905-1991).
112. Джаит Халиф - Асан Сабри Айвазов (1878-1938).
113. Джаманакълы - Керим Решидов (1905-1966).
114. Джарлы - Шевкъи Бекторе (1888-1961).
115. Шейх-заде А. - Абдульгъафар Шейхов. Биографиясы иле багълы малюмат ёкъ дереджеде. 1901 сенеси И. А. Крылов темессюлятындан (басняларындан) терджимелер терджимелер япып айры китапче шеклинде нешир эткендир. Китапта мютерджимнинъ И.А. Крылов акъкъында парчасы ве: «Къаргъа ве тильки», «Бакъа иле огюз», «Сандычыкъ», «Шамеклер», «Эсед ве сейяд», «Агъач ве къамыш», «Бир къарт иле учь яш», «Сузин иден бир къыз» киби терджиме темессюляты булунмакъта). - Багъчасарай: Матбаа-и-«Терджиман». - 1901. - 17 с.
116. Шихап Незихи - Джафер Сейдамет (1889-1960). (Бакъынъыз: «Къырымэр»). «Шихап» («Акъар йылдыз») тахаллюсини даа бир Къырым муэллифи къуллангъан эди. 1927 сенеси Къарасувбазарда нешир этильген Д. Кайгородовнынъ «Ольдюрилен къушчукъ» икяесининъ мютерджими де кенди тахаллюсини «А. Шихап» оларакъ бере.
117. Ыргъат - Халиль Джемиль-огълу Къадыр (1905-1945).
118. Эдиге Къырымал - Эдиге Мустафа огълу Шинкевич (1911— 1980). Доктор Эдиге Къырымал акъкъында генч тарихчимиз Эдие Кангиева саваштан сонъ Тюркиеде нешир этильген «Эмель» меджмуасына эсасланаракъ бойле малюмат бермекте: Э. Къырымал 1911 сенеси Багъчасарайда догъды. Бабасы Мустафа Шинкевич Къырымдан чыкъма липка татарларындан эди. Эдиге Къырымал башлангъыч мектебини Дерекойде битирди. Сонъра рус мектебинде окъуды. Ве даа сонъра Акъмесджиттеки М. В. Фрунзе адына Къырым девлет педагогика институтына кирди. 1932 сенеси советлер тебаасында (гражданствосында) олмагъаны ичюн Истанбулгъа кетип олды. Анда къырымтатар миллий арекетинде булунгъан кишилернен, шу джумледе
Джафер Сейдаметнен, алякьадар олды. 1934 сенеси Лехистанда булунгьан эмджеси Якьуб Шинкевичнинь янына ташынды. 1939 сенеси Вилен университетининь сиясий фенлер факультетини битирди. Шу сенелери чокь фааль суретте миллий-медений ве джемаат ишлеринен огьрашты, миллий тешкилятнынь реиси олды. Лех дергилеринде ве айрыджа Косьтенджеде (Романияда) чыкькьан «Эмель»де бир чокь макьалелери басылды. Эр сене Добруджагьа кетип андаки миллий арекетте булунды. 1940 сенеси 22 январьде Лехистан девлети Германия аскерлери тарафындан запт этильдиктен соньра, Берлинге кетти, соньра исе Истанбулгьа ташынды. 1942 сенеси миллий арекетимизнинь иштиракчиси Хасан Баличнен берабер Кьырымгьа келип кетти. (Бу ерде Кезлевдеки Джума-джамисининь ачылышында ве байрам намазында булунды. - И. К.). Дженк вакьтында ве дженктен сонь Германия кампларында булунгьан кьырымтатарларынынь джанларыны кьуртармасына ярдымджы олды. Саваш биттикче, Мюнстер университетинде тасилини девам этти. 1952 сенеси «Кьырымтатарларнынь миллий арекети» мевзусында докторлыкь диссертациясыны кьорчалады]. (Кангиева Э. М. Крымоведение на страницах тюркоязычных периодических изданий крымскотатарской диаспоры. (Под редакцией проф. Непомнящего А. А.). Киев -Симферополь: ОАО Симферопольская городская типография. - 2007. -424 с. - С. 33).
119. Эски-Къырымлы - Абдураман Кьадри-заде (1876-1938). Ишбу тахаллюс алтында муэллифнинь «Керменчиклие назире» шиири «Миллет» газетасында басылгьандыр / 1918. - № 158/. Таир Нуреддиногьлу Киримнинь малюматы.
120. Ю. Б. - Юсуф Болат (1909-1986). («Кьызыл Кьырым» газетиндеки базы макьалелеринде кьуллангьан криптонимлери).
121. Юсуф - Юсуф Болат (1909-1986). Бу тахаллюс алтында 1930-нджы сенелери «Яш кьуввет» газетасында языджынынь бир кьач парчасы басылгьандыр.
122. Ялыбойлу - Абдулла Дерменджи (1905-1976).
Тахаллюс ве криптонимлер сырасыны азырлагьанда, базы адисе ве фактларны кьыясламакь яхут тасдыкьламакь ичюн бойле менбалардан да файдаландыкь:
1. Алядин Ш. Юксек хызмет. Ташкент: Гьафур Гьулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1983. 208 с.
2. Урсу Д. П. Деятели крымскотатарской культуры (1921-1944 гг.). Симферополь: Доля, 1999. 240 с.
3. Кьырымтатарларында миллий кимлик ве миллий харекетлер (1905-1916). Анкара: Тюрк тарих кьурумы басымэви, 1996. 313 с.
4. Дерменджи А., Балич А., Бекиров Дж. Эдебият хрестоматиясы. Ташкент: Укъитувчи, 1971. 432 с.
5. Музафаров Р. И. Крымскотатарская Энциклопедия. В двух частях. Симферополь: Ватан, 1993. 835 с.
6. Керимова С. Страницы истории крымскотатарского довоенного театра и драматургии. Симферополь: Доля, 2002. 192 с.
7. Къуртнезир З. Къырымтатар эдиплери. Акъмесджит: Таврия, 2000. 224 с.
8. Фазыл Р., Нагаев С. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 2001. 640 с.
Муэллиф акъкъында малюмат: Исмаил Асаногълу Керим -филология фенлери докторы, профессор, Къырымтатар филологиясы, тарихи ве Къырым этносларынынъ медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ мудири, Къырым муэндислик ве педагогика университети (295015, Учебный аралыгъы, 8, Симферополь, Къырым, Русие Федерациясы); Татарстан Джумхуриети илим академиясы Ш. Марджани адына тарих Институтынынъ Къырым ильмий меркези; (420111, Батурин сокъ., 7А, Казань, Русие Федерациясы); alimes@mail.ru
Псевдонимы в крымскотатарской литературе и печати довоенного времени
Исмаил Керимов
(Крымский инженерно-педагогический университет; Крымский научный центр Института истории им. Ш. Марджани АН РТ)
Аннотация: В работе исследуются псевдонимы и криптонимы, встречающиеся в крымскотатарской периодической печати и книжных изданиях довоенного времени. На основе тщательного изучения всего массива печатной продукции данного периода, а также опираясь на косвенные и прямые признаки, отражённые в рукописях и воспоминаниях современников, и в редких случаях базируясь на зарубежные публикации, сделана попытка атрибутации 122 тахаллюсов (псевдонимов) различных авторов. Относительно некоторых (в основном малоизвестных) из авторов составлены краткие биографические справки.
По необходимости указаны произведения, из которых почерпнуты отдельные (одноразовые) тахаллюсы и криптонимы.
Ключевые слова: тахаллюсы, псевдонимы, криптонимы, периодическая печать, рукописи, довоенный период.
Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор Научно-исследовательского института крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, Крымский инженерно-педагогический университет (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Республика Крым, Российская Федерация); ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); alimes@mail.ru
Pseudonyms being found in the Crimean Tatar pre-war literature and press, and their explanations
Ismail Kerimov
(Crimean Engineering and Pedagogical University; Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of AS RT)
Abstract: This work investigates pseudonims and cryptonyms which we can come across in the CrimeanTatar periodical press of the pre-war period. On the basis of careful study of the whole printed publication materials of that period and also, basing on direct and indirect indications, reflected in manuscripts and memories of contemporaries, and seldom based on foreign publications, was made an attempt to define the author's tahalluses (pseudonyms). Concerning some of them (mainly little known ones) the author gives the brief biographical information. If needed, the author shows the works, from which those tahalluses (used only once) and cryptonyms were taken from.
Keywords: tahalluses, pseudonyms, cryptonyms, periodical press, manuscripts, pre-war period.
REFERENCES
1. Alyadin Sh. Yuksek khyzmet [High service]. Tashkent, The publishing house named after Gafur Gulyam, 1983, 208 p.
2. Ursu D. P. Deyateli krymskotatarskoy kul'tury (1921-1944 gg.) [Public figures of the Crimean Tatar culture (1921-1944)]. Simferopol', Dolya, 1999. 240 s.
3. K"yrymtatarlarynda milliy kimlik ve milliy khareketler (1905-1916). [Self -consciousness and national activities of the Crimean Tatars (19051916)]. Ankara, Publisher: Turkish history, 1996. 313 p.
4. Dermendzhi A., Balich A., Bekirov Dzh. Edebiyat khrestomatiyasy [Literary reader]. Tashken, Uk"ituvch, 1971. 432 p.
5. Muzafarov R. I. Krymskotatarskaya Entsiklopediya. V dvukh chastyakh [Crimean Tatar encyclopedia.In two volumts]. Simferopol', Vatan, 1993. 835 p.
6. Kerimova S. Stranitsy istorii krymskotatarskogo dovoennogo teatra i dramaturgii [Pages from history of the Crimean Tatar pre-war theatre and dramatic art]. Simferopol', Dolya, 2002. 192 p.
7. K"urtnezir Z. K"yrymtatar edipleri [Crimean Tatar writers]. Ak"mesdzhit, Tavriya, 2000. 224 p.
8. Fazyl R., Nagaev S. "Kyrymtatar edebiyatynyn" tarikhy. [History of the Crimean Tatar literature]. Ak"mesdzhit, K"yrymdevok"uvpedneshir, 2001. 640 p.
About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Dr. sci. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean philology, history and culture of the Crimean ethnos, Crimean Engineering and Pedagogical University (8, Uchebnyi lane, Simferopol 295015, Crimea, Russian Federation); Leading Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of AS RT (7A, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); alimes@mail.ru
