Научная статья на тему 'ГАСПРИНСКИЙ ВЕ «УСУЛ-И-ДЖЕДИТ»'

ГАСПРИНСКИЙ ВЕ «УСУЛ-И-ДЖЕДИТ» Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
108
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГАСПРИНСКИЙ ВЕ «УСУЛ-И-ДЖЕДИТ» / XIX АСЫРНЫНЪ СОНЪУ ВЕ ХХ АСЫРНЫНЪ БАШЫНДАКИ МУСУЛЬМАН МЕКТЕПЛЕРИ / БАШЛАНГЪЫЧ МЕКТЕПЛЕРДЕ ЫСЛАХ МЕСЕЛЕЛЕРИ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Керим Исмаил

Макъаледе И.Гаспринский тарафындан 1880 сенелерининъ башында ишленген «усул-и-джедит» методикасыны къырымтатар мектеплеринде теджрибе этильгени косьтерильмекте. Ишбу усулнынъ Идиль бою, Кавказ, Орта Асия, Тюркие, Иран, Хиндистан ве дигер виляетлерге таркъалгъаны ачыкъланмакъта. «Усул-и-джедит» ве дигер ыслахлар (реформалар) башлангъыч мектеплериндеки тасильнинъ сыфаты ве динамикасына эткиси тарифленмекте. Бир сыра сийрек менбаларгъа эсасланаракъ, Гаспринскийнинъ бу меселеде шахсий арекетлери ве чабаламалары козьден кечирильмекте.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GASPRINSKY`S NEW TEACHING METHOD

The article discusses the issue of the new methodology “Usul-i- jedit” (“New methods of teaching reading and writing”), developed by I. Gasprinsky at the very beginning of 1880 in the Crimean Tatar primary schools. It traces the spread of “Usul-i-jedit” in Muslim schools of Volga region, Caucasus, Central Asia, Turkey, Iran, India and other regions. It shows how the reforms of the educational system of that time influenced to dynamics and quality of the education. Based on little-known sources, Gasprinsky`s personal contribution to the development of the educational process in Muslim countries is reflected.

Текст научной работы на тему «ГАСПРИНСКИЙ ВЕ «УСУЛ-И-ДЖЕДИТ»»

Литература и язык

УДК 37.014.521:297

DOI: 10.22378/kio.2021.1.118-137

Гаспринский ве «усул-и-джедит»

Исмаил Керим

(Татарстан Джумхуриети Илимлер Академиясы, Ш. Марджани адына тарих Институты; Къырым муэндислик ве педагогика университети)

Анълатма. Макъаледе И.Гаспринский тарафындан 1880 сенелерининъ башында ишленген «усул-и-джедит» методикасыны къырымтатар мектепле-ринде теджрибе этильгени косьтерильмекте. Ишбу усулнынъ Идиль бою, Кавказ, Орта Асия, Тюркие, Иран, Хиндистан ве дигер виляетлерге таркъалгъаны ачыкъланмакъта. «Усул-и-джедит» ве дигер ыслахлар (реформалар) башлан-гъыч мектеплериндеки тасильнинъ сыфаты ве динамикасына эткиси тариф-ленмекте. Бир сыра сийрек менбаларгъа эсасланаракъ, Гаспринскийнинъ бу меселеде шахсий арекетлери ве чабаламалары козьден кечирильмекте.

Анахтар сёзлер. Гаспринский ве «усул-и-джедит», XIX асырнынъ сонъу ве ХХ асырнынъ башындаки мусульман мектеплери, башлангъыч мекте-плерде ыслах меселелери.

Белли ки, Гаспринский газетаджылыкъ фаалиетини чешит варакъалардан (листки) башлап, «Терджиман»нынъ нешрине кечеркен, кенди дикъкъатыны энъ-эввеля ичтимаиет, тасиль, дин ве илим меселелерине айыргъандыр.

Къырымда къырымтатар халкъынынъ омрюнде нелер корюнмекте, не-лер олып кечмекте, насыл къайгъы ве къасеветлер, насыл севинчлер, насыл ынтылмалар, арзулар, арекетлер булунмакъта. Иште, буларнынъ чокъусы газетте акс этильмелери ве айдынлатылмаларынен берабер, макъсаткярлы шекильде миллетнинъ ёнельме тарафыны, ёлуны, анги меселелерге зияде янтаймакъ керек олдугъыны кучьлю ве гъает истидатлы бир мухбир, языджы ве сиясетчи оларакъ косьтермеге огъраша.

Къою динджилик ве мутаассиплик шараитинде къалмакънынъ хавфыны ачыкъ-айдын корип, башта бир бала тасилининъ даа эльверишли, даа керек-

ли тарафларыны кенди мантыкъ кучю ве теджрибесинен чокъ саде хабер-лерде, окъуйыджынынъ башына, фикрине мусаллат олмадан, сывышыкъсыз, япышкъанлыкъсыз айдынлата. «Терджиман»нынъ янъычыкъ чыкъып баш-лагъан номерлеринде мектеп тасилининъ илери нокъталарына бойле ше-кильде дикъкъат чеке. 1883 сенеси Дерекой варлыларындан Мустафа Аме-товнынъ химаесинде булунгъан русча-татарджа мектеп хусусында тарифле-ерек, кенди ишине джан куйдюрген Али мырза Булгаковнынъ оджалыгъына дикъкъат айыра [15].

Тек бойле мектеплер хаят къазана билир - дей Гаспринский. Чюнки олар, бир тарафтан, шеэрде ве шеэр янында булунмакъталар. Дигер тарафтан, оларда тешкиль этильген окъув эснасы бам-башкъадыр. Гузельдже дестек корьген мектеплернинъ оджалары ве талебелери исе, баягъы муваффакъи-етли олмакъ икътидарындалар. Меселя, 1897 сенесининъ декабринде Акъ-месджит татар мектебининъ оджа ве талебелери Багъчасарайгъа келип, бу ердеки сахнада эки кунь девамында кенди оркестрининъ музыкадаки унерле-рини ве сахна оюнларындаки истидатларыны косьтерген эдилер ки, Гасприн-скийнинъ тарифлемесине коре, джемаатнынъ хошгонъюллиги ве гурьдели алгъышларыны къазандылар. Ишбу мектеп аслында мешхур Исмаил Мырза Муфтизаденинъ химаеси ве василигинде булундыгъындан, маддий дурумы эртарафлама мукеммель эди. Атта керек олгъанда, Муфтизаде мектепнинъ азбарыны кенишлетмек ичюн 5 000 (беш бинъ!!!) рублеге къоншу азбарны сатын алып бере. Айны мектеп талебелери ве оджалары 1898 сенеси май-ыс 5-те акъшам кене тренле Багъчасарайгъа келип бир чокъ ерли талебелер тарафындан вокзалда къаршыланып бир къач юз киши гурухында кельген мусафирлерни Хансарайда айрылгъан махсус одаларда ерлештирдилер. Бу буюк гурух шеэрдеки Базар сокъагъындан оркестро чалдырып кечеркен, ерли халкъ узерине кучьлю тесирлер быракътылар. Экинджи куню Акъмес-джит татар мектеби талебелерининъ шерефине Багъчасарай сокъакълары байракъларле яраштырылып, акъшам исе иллюминацияларле ярыкълатыл-ды, Хансарай багъчасында талебелернинъ оркестро концерти алтында шенъ-ленме тёрени тешкиль этильди. Бу акъшамки шенъленмеде бир къач бинъ татар халкъы булунмакъта эди. 7-нджи майыс куню исе, Акъмесджит татар мектеби талебелери Багъчасарай шеэр управа заласында яшлар ичюн орке-стро концерти ве данс тешкиль эттилер. Къырымнынъ белли адамларындан сайгъыдегер Сейид бей Булгаков Акъмесджит татар мектеби талебелерини, шу арада, Кок-Козьге сейяхаты ичюн керекли микъдарда файтонлар айыр-гъандыр.. .[19]. Ама кой мектеплерининъ алы исе, чокъ фена... Бильгенимиз киби, о заманларда кой мектеплеринде чокъусы тек Къуран-ы-Керимни окъ-умагъа огретип, талебелер дерсте атта яшына коре айырылмай эдилер. Аде-тен, кой оджасы буюкче эвден бир ода киралап, шу одагъа бир къач саатке бир гурух кой балаларыны топлап, чокъ саде шекильде окъумакъ-язмакъны

огрете. Иште, бу ода кой мектеби сайылмакъта эди. Талебелерни тертип ве низамгъа чекмек ичюн ода диварында бир де фалакъа («джеза алети») асы-лып, окъувнынъ «джиддийлигини» анълатмакъта эди. Унлю шаиримиз Амди Гирайбай эски татар мектебинен багълы къыскъа бир пьесасынынъ ремар-касында кой мектебининъ левхасыны бойле косьтермекте: «Эски усул бир татар мектеби. Балалар алчакъ ралечиклернинъ башында тиз чёкюп отура-лар. Оджа (абла) тёрде, миндернинъ усьтюнде, багъдаш къурулып отура, къо-лунда узун бир чубукъ тута». Окъув эснасында талебелерден Менъли Айше азырлагъан сабагъыны (дерсини) окъуй: «Элиф»ни усьтюн «э», «элиф»ни эсре «и», «элиф»ни отьрю «у»; «бе» усьтюн «бе», «бе» эсре «би», «бе» оть-рю «бу ».[25, с. 26-27]. Классик языджыларымыздан Джемиль Керменчик-ли исе, озю окъугъан эски мектеплердеки вазиетни бойле хатырлай эди: «Бу мектеплерде биринджи куню «Рабби ессир веля туассир Рабби теммим биль-хайыр» дуасы иле дерс башланыр, бир хафта зарфында 29 харф ве бу харфле-рин хэр дюрлю хареке (диакр. знак) иле сурет-и-телляфузлары (айтылышла-ры) ве мюмарисе (алышкъанлыкъ) ерине агъыздан оларакъ эбджет (янычыкъ башлагъан) Сюбханнынъ (Аллахнынъ)... ильтихакъ (къавушма), салаватлар, эманет ве къунут (ятсы намазындан сонъраки) дуасы окъуныр ве бунынъле биринджи китап икмаль идилирди (тамамланырды). Бундан сонъра сырасыле эджа, суре, хафтийэк (абдийик) ве Къуран-ы-азым-уш-шан окъунырды. Хэр шейде олдугъы киби, талим ве тедрисиеде де биринджи адым сайылан биринджи китап бираз кучь олмакъ иджаб идеркен, бу къадар муваффакъиетле огренильдиги халда, юзюнден Къураны окъуя бильмек ичюн хич олмазсе, 4 - 5 сене мектебе девам итмек иджаб идиюрды...» [27]. Яни къою схоластик шеклинде дерс кечирильген бу ве бойле мектеплерни Гаспринский «имкян-сыз» сыфатында танымакъта эди. Экинджи тарафтан, 6 (алты!!!) яшындаки къызчыкъ Амиде-Шерфе Мустафа-Нури къызы Къуран-ы-Керимни башын-дан сонъунаджа эзберлеп 1896 сенеси ноябрь 1-де (джума куню) Ялта джа-мисинде джемаат огюнде имтихан бергенине не демели.. .[24]

Балагъа бильги ве тербие бермек чокъ хоранталарнынъ истеги ве бельки арзусы олса да, икътисадий дурум ве адетен бунъа акъча масраф этмек истеги де ёкъ эди. Шунынъ ичюн кой оджаларынынъ къазанчлары сонъ дередже аз эди ки, Гаспринский бунынъ узеринде айрыджа токъталып, вазиетнинъ не дередже мушкюль ве фена олдугъыны газет неширининъ энъ башындан анълатып кельгендир. «Татар оджасындан даха аз маашлы олгъан меслек дю-ньяда вармы?» деп суаль къоя Гаспринский. Аят мердивенининъ энъ алчакъ басамагъында булунгъан татар оджасынынъ факъирлиги, аят джиэтинден эр заман бастырылдыгъы ве боюндырыкъ чекиджилиги хусусында аджджы-аджджы фикирлер юрьсетмекте [18].

Бу сой къайгъыджанлыкъ ве систематик суретте сухбет ве анълатмалар, риджалар, илтимаслар, ялварувлар, лемслер, хатырлатмалар яваш-яваш, ниа-

ет, Гаспринскийни озь макъсадына якьынлаштырмакьта эдилер. 1884 сенеси Кефе больгесиндеки Кок-Таш коюнде девлет дестеги ве джемаатнынь къол-тутувынен окьув юрту ачылдыкьта, Гаспринскийнинь алгьышлары айры бир макьалеге чевриле [15]. Шу окьув юртунынъ ачылышында 33 татар талебеси хазыр булунмакьта ве оларнынь эбевейнлери (ана-бабалары) мектеп одалары ве оларнынь якьарлыкь ве ысытма меселелерини кенди боюнларына алмагьа ваад эткенлери, Кок-Таш мектебининь гузель чалышмасы ичюн Сулейман, Сеитша мырзалар, Осман Ширинский ве Исмаил агьа Челебиев 150 рубле айыргьанлары ве Сулейман мырза айры оларакь кендисинден 50 рубле ве мектеп ичюн озь мескенинден одалар айыраджагьы хабер этильмекте. Бу ерде берильген паранынь кучюни козь огюне кетирмек ичюн сёйлемели ки, о заманда фабрикада чалышкьан ишчининь орта айлыгьы 30 кумюш эди.

Оджанынь айлыгьы меселеси Гаспринский тарафындан бутюн кескинли-ги ве аджджысынен мейдангьа чыкьарылгьан сонь, базы ерлерде джемаат «уянаракь» бу меселеге джиддиетле янашмагьа огьраша. Меселя, Ялта уез-дининь Дерекоюнде 1890 сенеси яньы мектеп ачылдыгьы заман, Риза Эфенди адлы оджагьа джемаат бир айда 60 (алтмыш!) рубле мааш тайин эте. Эм бу мектепте дерслер яньы усулле, яни «усул-и-джедит» эсасында кечирилед-жеги ве бойле исляхатлар /исляхат/ (реформалар) Кьырым медреселерине де кечеджеги хусусында умют беслене [1].

Чокькьа бармай медресе исляхынынь меселелери яньыдан котериле. Аслында Гаспринский «Терджиман» нешрининь энь башында бу меселеге, яни медресе исляхына, айрыджа дикькьат айыра эди. 1885 сенеси «Зынджырлы»нынь шерефли тарихи ве земаневий гьарибан алыны косьте-рип, джемаатнынь дикькьатыны ишбу япыгьа чекмеге огьраша. Меньли Ге -рай бу таш бинаны кьураракь, ичинде аджайип шадырван (фонтан) ясатты. Медресенинь бакьымыны, тамиратыны яптырмакь, мудеррисининь айлыгь-ыны теминлемек ве энь факьир талебелерге биле окьумакь имкяныны ярат-макь ичюн онынь вакьфына Улу-Кьул коюнден (Багьчасарай этрафы) бинь-лердже дёнюм топракь айыргьан эди... Эм вефатындан сонь Меньли Герай «Зынджырлы»нынь янында дефин этилип, дюрбеси ичинден рухий козюнен онынь алыны-эхвалыны козетмекте - дей Гаспринский. Ама козьлерини ягь-лы перде орьткен асрий несиль онынь кьадри ве кьыйметине барамайып, медресени аджыныкьлы алгьа кетиргендирлер [4].

«Зынджырлы медресе»си Русие империясы ичиндеки бутюн медреселер-ден энь зенгинидир. Онынь келири 10 000 (он бинь!) рублеге бара. Эгер де бу парагьа талебелернинь кендилеринден масраф этильген параларны кьош-сакь - 15 000 (он беш бинь!) рублеге чыкьа. Яни «Зынджырлы»гьа багьлы бойле бир буюк пара булунмакьта - дей Гаспринский. Ама языкь ки, окьув-нынь нетиджелери бу буюк парагьа мусавий дегиль. 15-20 йыллыкь окьув девамында сохталарнынь пек чокь вакьты емек азырлыгьы, турмуш теда-

риклерине кете. Эм де сохталар йылда ялынъыз 4-5 ай окъуйлар. Шунынъ ичюн янъы сечильген мудеррис Аджы Абибулла Эфендининъ «Зынджырлы» огюнде къойгъан денъишмелери шулардан ибарет эди:

- Окъув эснасы йылда 9 ай кечириледжек.

- Дерслер куньде 8 саат девамында оладжакъ.

- Истекли сохталар ичюн медреседе чешит эснаф унерлери огретиледжек.

- Медреседе азырлыкъ болюги чалыштырыладжакъ.

- Бутюн сохталар девамлы суретте мудерриснинъ незарети алтында булу-наджакълар.

- Тыштан олгъан шахслар ичюн медресеге кирмеге ясакъ этиледжек.

- Эбевейн (ана-бабалар) ве мусафирлер ичюн айры одалар оладжакъ.

- Мудерристен гъайры, ана тили дерслерини кечирмек ичюн махусус оджа чагърыладжакъ.

- Мудерриске ярдымджы оларакъ репетитор-молла чагърыладжакъ.

- Медреседеки тертип ве низамны сакъламакъ ичюн юкъары сыныфларда окъугъан сохталар тайин этиледжек ве оларнынъ къолларына махусус низам-наме туттурыладжакъ.

- Окъумалары зайыф ве окъума истеклери олмагъан сохталар медреседен кенар этиледжек.

- Емек пиширмек ичюн махсус ашчы тутулып, емек ашхане ичинде аша-ладжакъ.

- Сохталар бутюн вакъытларыны тек дерслерине багъышлап диний фен-лерден гъайры, ана тили ве эсап фенлерини огренеджеклер. Истеклилер базы эснаф унерлеринен де огърашаджакълар.

Он ай девамында бу низамнаме узеринде чалышаракъ, даа бир чокъ янъы мадделер кирсетилип медреседеки окъувнынъ, сохталарнынъ ашына-сувуна баргъанджа, бутюн инджеликлери акс этильген эди. Яни окъумагъа кирген-лернинъ весикъалары ве паспортлары олмалы, Къуранны бильмек (окъув-язувны бильмек), йылда 8 ай окъуйджагъына кефалет бермек, ятма-турма тертибини бозмамакъ, дёртдуварлар (уджрелер) ичинде гигиена нормала-рындан зияде сохта ерлештирильмейджек («Зынджырлы»нынъ ичинде ас-лында 60-70 киши яшамакъта эди), йылда 8 ай девамында сохтанынъ окъувы иле багълы бутюн масрафларны медресе келиринден тёленеджек (эм ялынъ-ыз вакъуф топракъларында берекет зайыф олдугъы вакъытлары, етишмеген бир къысым малиени сохталар кендиси темин этеджек), ичкиликте мушахеде олунгъан (тутулгъан) сохталар, шу ань медреседен айрыладжакъ, тертип-ни-замны бозуджыларгъа къаршы башта къоркъутма арекетлери этиледжек, эгер бу ярдым этмесе, карцерге къапатыладжакълар. Эгер бу да учь дефа ярдым этмесе, тертип-низамны бозуджылар медреседен айырыладжакъ. Медресеге кирген сохта энъ аз дёрт йыл окъумалы. Бу муддеттен эввель окъувыны ташласа, онъа окъумасы ичюн айрылгъан параны кери къайтармагъа борд-

жлу оладжакъ. Бутюн сохталар яшына коре, сыныфларгъа болюне. Экинджи яхут юкъары сыныфкъа кечмек ичюн имтихандан кечмели. Окъумагъа кир-ген сохталарнынъ сойадлары, яшлары, къайдан кельгенлери, не вакъыт ме-дресеге киргенлери махусус дефтерге язылып кирсетиле. Медреседеки окъув он йыл девамында девам эте. Эр сене июнь айында улемаларнынъ ве муса-фирлернинъ огюнде эр сыныф имтихандан кечириле. Имтиханда «пек биль-ди», «бильди» къыйметликлерини къазангъанлар дигер сыныфкъа кечириле. «Бильмеди» къыйметлигини къазангъанлар, сыныфында къалдырыла. Эки сене девамында сыныфында къалгъанлар, учюнджи кересинде вакъуф пара-сындан айрыла ве окъувыны кенди одей. Учюнджи йылында да «бильмеди» къыйметлигини къазангъанлар, медреседен кенар этиле. Медреседе бойле фенлер огретиле: Тюрк-татар ве араб грамматикасы, хуснихат (каллиграфия), эсап (арифметика), ахлякъ (наука о нравственности), мантыкъ (Логика. Дерс-лернинъ чокъсу эски араб фельсефеджилерининъ Аристотельнинъ фикирле-рини анълатмасынен кечириле эди), шиир язма илими (наука о стихосложении) ве энъ керекли сыра диний фенлер. Емек меселеси: Сабах ве акъшам бутюн сохталаргъа чай ве отьмек бериле, уйлелик эки тюрлю аш: шорба, эт ве чешит мейва-емишлер. Базар эртеси ве джума акъшамы куньлери уйлелик пиляв икрам этиле. Медресенинъ бутюн одаларынынъ ярыкълатылмасы ве ысытылмасы медресе келиринден тёлене [6].

Аслында медреседе бедава тасиль алма меселесини Гаспринский «энъ къыйметли ве энъ эмиетли шарттыр» деп сая эди. Чюнки юксек тасильден ич бир истидатлы баланынъ марум олмасы къатиен ясакъ эди ки, Къырымда юзйылларджа бу къаиде бозулмаз ве бозуламазды.

Аджы Абибулла Эфенди халкъ арасында белли бир шахс олмасы, чешит янъылыкъларгъа ве исляхларгъа ачыкъ булунмасы ве кендисининъ илери фикирли сайылмасынен Къырымнынъ башкъа улемаларындан айрылып тургъаныны къайд этип, Гаспринский ачыкътан-ачыкъ онынъ «Зынджыр-лы» мудерриси оларакъ сайлангъанына шахсий дестек эткенини айта [13]. «Аджы Абибулла Эфенди Къырымнынъ бильги джиэтинден энъ кучьлю, энъ илерилеген молласыдыр» - дей Гаспринский [16].

Бу ерде тамам гузель бир фурсат булундыгъы ичюн даа бир «индже» ме-селени ачыкъламакъ сырасы булунмакъта. Гаспринскийнинъ Аджы Абибулла Эфенди Муслюм огълуна «дестеги» дедигимизде, гъает меракълы бир архив весикъасы мейдангъа чыкъа. Ве бу весикъадан корюне ки, Гаспринскийнинъ махусус дестеги олмасайды, мудеррислик меселеси насыл чези-леджеги белли олмас эди. Олай шу ашагъыдакилерден ибареттир. 1887 се-неси Къырым Мусульманларынынъ Диний Идаресинде Таврия Губерниясы Идаресининъ шу сенеси январь 3 куню кондерильген №75 номералы тали-матнамеси бакъыла. Талиматнамеге экленген Ялта уезди исправнигининъ 1886 сенеси декабрь 26-да (№ 216) япылгъан соргъу весикъасы булунмакъта

ки, Дерекой сакини Бекир Усеин огълу хатиб вазифесинде булунгъан Аджы Абибулла Эфенди узерине шикяет эйлегени себебинден мейдан алмакъта. Яни Бекир Усеин огълу Меккеге аджылыкъкъа кетеджекте, Аджы Абибул-лагъа дуа окъумасыны риджа эткен. Ама Аджы Абибулла онынъ риджасы-ны ред этип, джами этрафында булунгъан къавеханеге барып, анда карта ойнагъан инсанлар арасында булунып карта ойнагъанларнынъ базыларына насыл ойнаджагъы акъкъында акъыл огреткен. Эм исправникнинъ тизген соргъу весикъасындан ойле анълашыла ки, Аджы Абибулла Эфендининъ дуа япмакънынъ ред эткенине джиддий бир себеп олмагъан. Ве аслында диний адамнынъ (хатибнинъ) карта оюныны бакъмакъ ве атта оюнджыларгъа оюн меселесинде акъыл огретмек, шахсына якъышмагъан бир алдыр. Экинджи тарафтан, Аджы Абибулла Эфенди 20 январь 1890 сенесинден башлап хатиб вазифесинде булунмадыгъы да ачыкълана [3].

Текрарлаймыз, Гаспринскийнинъ шахсий дестеги олмасайды, Аджы Абибулла Эфендининъ 1890 сенеси «Зынджырлы медресеси»не мудеррис сай-ланмасы шубели эди.

Эр алда, янъы мудеррис ве онъа дестекчилернинъ арекетлери нетидже-синде «Зынджырлы»нынъ капиталь тамири башлана. Бу тамирге 9.000 (до-къуз бинъ!) рублеге якъын пара кереклиги сметасы азырлана. Ве энъ эсасы -медреседеки окъувнынъ кейфиети ве сыфатыны юксельтмек ве кенишлетмек макъсадынен «Зынджырлы»нынъ кутюпханесине янъы имкянлар яратыла. Аджы Абибулла Эфенди къырымтатар зиялылары ве бутюн тюрк-мусульман дюньясынынъ айдынларына чокъ гузель бир ибрет ве нумюне косьтеререк, «Зынджырлы»нынъ кутюпханесине 1.000 (бинъ!) китап багъышлай. Гаспринскийнинъ хаберине коре, шу китаплар арасында гъает къыйметли ве сийрек олгъанлары да чокътыр [5].

Бу ишнинъ сонъ дередже эмиетли ери шунда ки, «Зынджырлы»даки ку-тюпханенинъ фондуны арттырмакъ макъсадынен эр сене керекли китап сатын алынмасына медресенинъ пара айырмасы къарарыдыр. Бу иш бутюн мусульман дюньясы ичюн чокъ онемли эди. Гаспринский газетасында бу олайларны къай-та-къайта текрарлагъандыр. Кендиси де шу арада Аджы Абибулла Эфендининъ арекетине къошуларакъ, «Терджиман» редакциясы адындан 25 китап багъыш-лап, ким де ким даа медресеге китап багъышласа, оларнынъ адлары мытлакъ газетанынъ саифелеринде илян этиледжеги акъкъында хабер бере [16].

Гаспринскийнинъ «Зынджырлы» кутюпханесине китап топлама чагъры-шына бир чокъ окъуйыджылар сес берип эллеринден кельген ярдымыны бер-меге башладылар. Энъ меракълысы Ялта уезди Ай-Василь коюнинъ имамы Сулейман эфенди де «Зынджырлы» мудеррисининъ адына чешит сааларгъа аит 17 китап кондере [16]. Бу левхадан корюне ки, къырымтатар зиялылары, оджасындан башлап молласы ве имамына варынджа, эвлеринде баягъы сал-макълы шахсий кутюпханелер топлап тутмагъа чаре булмакъта эдилер.

ХХ асырнынъ энъ башында «Зынджырлы медресеси»нинъ кутюпхане-синде булунгъан китапларнынъ каталогы азырлангъан эди. Биз чокъ сене-лер эввель Багъчасарайдаки Хансарай музейинде бу джедвельни огрениркен, ялынъыз театроджылыкъ иле багълы бойле китапларнынъ адларыны язып алгъан эдик: «Мюсаб истипдат» («Севаплы эзиет»), «Эхэмиет», «Хайдар му-аллим Наджи», «Бир хафие аилеси» («Шпион аилеси»), «Этхари» («Къурту-лыш»), «Къадын къатили», «Йылдыз шейтаны», «Заваллы чоджукъ», «Таа-сюп ве истипдат», «Жонтюрк» («Младотурок»), «Истипдатын сонъ куню», «Там мюстебит», «Менфааткярлы меснет» («Менфааткярлы ярдым»), «Тен-джере юварланды, къапагъыны булду», «Бир залымын энджамы», «Ферьяд-ы-истипдат», «Генч забитлер», «Я гъазий, я шехит», «Изаа ве истихза».

Тасиль меселесини даа терендже, мундериджат джиэтинден даа кенишче ве сыфатлы шекильде дестеклемек ичюн Гаспринский айрыджа чокъ ташы-нып-тюшюнильген даа бир адым аткъан эди ки, бу да дюньявий фенлернинъ чешит сааларына аит олгъан бильгилерни топлап, оларны тюрлю брошю-ралар оларакъ нешир этмек. Юкъарыда къайд эткенимиз киби, бу ишнинъ къыскъа вариантыны та 1881 сенеси чыкъармагъа башлагъан кенди варакъ-аларында теджрибе эткен эди. 1889 сенесининъ башындан ишбу макъсат-кярлы чалышманынъ 40 (къыркъ!) китапчесининъ нешрине тутунды. Табий, «Терджиман»нынъ абунеджилерине малий имтиязларле, къалгъанларгъа 1 кумюш 60 капиктен сатлыкъ оларакъ...

«Къырает тюркий» (Тюркий эдебитындан нумюнелер), «Медениет ис-лямие», «Мухтасар табакъат-уль-арз» (Геология акъкъында умумий малю-мат), «Нумюне-и-хутут ве ресим» (Язы ве ресим нумюнелери), «Рисале-и-тергъип» (Керекли рисале), «Аруз-и-тюркий» (Тюркий шиир къурумы), «Кюре-и-арзын сурет тешкили (Ер куресининъ пейда олмасы), «Насихат-и-хюкема аз эсер-и-Лукъман ве Шейх Аттар ве дигеран» (Фельсефий муляаза-лар), «Гъараиб-и-адат-ы-акъвам» (Базы къавмларнынъ меракълы адетлери), «Хазине-и-ахбар» (Хаберлер хазинеси), «Хариталы джогърафия», «Беден-и-инсан» (Ресимли анатомия), «Иран» (Ресимли меджмуа), «Мешхур пайтахт-лар» (Петербург, Истанбул, Лондон, Париж, Рим, Вена, Берлин), «Насихат-ы-тыббие» (Медицина бильгилери), «Юнан хюкемасы» [Древнегреческие ученые] (Юнан алимлери акъкъында малюматлар) ве буларгъа бенъзерлери.

Булардан гъайры, 1889 сенеси ноябрьден башлап «Терджиман»гъа къош-ма оларакъ Гаспринский тарафындан «Илимлер Энциклопедиясы» чыкъары-ла. Шунынъ ичюн «Терджиман»нынъ абуне фияты «Энциклопедия» иле дёрт кумюш, «Энциклопедия»сыз исе, учь кумюш ола [20]. Эм бунъа да сонъра къошма оларакъ «Терджиман»да айрыджа «Фенлер» рубрикасы ачылып ба-лалар ичюн махусус чешит фольклор эсерлери, табиат акъкъында бильгилер, файдалы тевсиелер берилип башланды [8].

Ишбу китапларда берильген бильгилер къырымтатарджа чыкъкъан ич

бир тюрлю дерслик ве хрестоматияларында олмагьанындан, мектеплер, ме-дреселер ве умумен миллетнинь бильги уфкьуны, илим даиресини кьат-кьат арттыргьандыр.

О замандаки Русиесининь ерли халкьларынынь тасилинен багьлы сиясе-тине козь ташланылса, Гаспринский япкьан арекетлерининь кьыймети чокь кьат даа артмакьта. Юкьарыда аньдыгьымыз киби, мусульман мектеп ве ме-дреселеринде фен кечмек кьатиен ясакь эди. Бу меселени айрыджа огренген белли дин хадими ве илим адамымыз Арслан Кричинский Акьмесджитте кьорунгьан архив материалларыны огренерек, 1914 сенесине аит Кьырым уездлерининь джемаат окьув юртлары инспекторларынынь мушавереси протоколларыны була бильди. Ишбу «ачувлы» протоколларгьа изаатлар бе-ререк, А.Кричинский бойле язмакьта: «Инспекторларнынь зияде окесини чыкьаргьан шейлерден татар мектеплеринде сарф (морфология), эсап (арифметика), хэндесе (геометрия), тарих ве джогьрафия фенлери огренильме-сидир. Ама оларны энь зияде ачувландыргьан шей де татар мектеплеринде язылы шекильде эсап фени кечильмеси! Оларнынь фикри боюнджа, татар мектеплеринде бу фен ялыньыз кьыскьадан агьзавий шекильде огрениль-мели. Ве аслында татар мектеплеринде ич бир тюрлю имтиханлар олмамалы ве сыныфтан сыныфкьа кечильмеси ичюн ич бир тюрлю баха кьоюлмама-лы, ве мектепте белли бир программагьа эсасланып дерс кечирильгени, кьач сыныф тамамлангьаны хусусында кьайд этильмейип, мектепни битирдик-тен соньра, ич бир тюрлю шахадетнаме ве яхут буньа беньзер башкьа бир весикьа берильмемели!!! Яни девлет инспекторлары татар мектеплеринде окьувны тамамен хаос ве дезорганизация ичине батырмакь, бус-бутюн ин-тизамсызлыкь, кьарышыкьлыкь ичине кирсетмек ичюн огьраштылар» [23, с. 166-168].

Бир тарафтан, зиялыларымыз математиканынь эмиети ве муимлигини аньлап керекли дерсликлер чыкьармакьта [7], экинджи тарафтан, кьырымта-тар тасилини контроль эткен девлет инспекторлары оны ёкькьа чыкьармагьа арекет эткен эдилер.

Ама энь эсасы Гаспринский бир шейге бакьмадан кенди оджалыкь тед-жрибесинден келип чыкькьан истеги ве арекетиле «Ходжа-и-субьян» («Ба-лалар оджасы») ве «Муаллимлере аркьадаш» киби дерсликлер азырлап чокь йыллар девамында онларджа дефа нешир этип Русиенинь энь узакь кошелерине баргьанджа дагьыткьандыр. Олар башкьа тюркий тиллерге уй-гьунлаштырылгьанларындан гьайры, Бухарада Джурабай Нигматбай огьлу тарафындан фарс тилине де чеврильгендирлер. Буньа джан юректен кьол туткьан Гаспринский Бухара мектеби ичюн 100 (юз!) хаттат дефтери багь-ышлап, 1000 (бинь!) «Элифбе» бедава нешир этеджегине кефалет бермек-те [26]. Бу дерсликлер эсасында талебелер язы ве окьуманы 6 (алты!) айда сербест огрене эдилер. Ама бильгенимиз киби, башкьа такьдирде талебелер

буну огренмек ичюн бир къач сенелер огъраша эдилер. Ве Гаспринский ба-зыда аселетен мектеплерге барып, «Ходжа-и-субьян»нынъ ярдымыле талебелер язы-сызыны къач айда огренгенлерини тешкере тургъан. Меселя, 1891 сенеси июнь айында махусус Багъчасарайнынъ «Къайтазан мектеби»не теш-риф буюраракъ, талебелернинъ окъувы ве язувларына багълы денеме япып, ана-бабаларгъа бу акъкъында хабер эте ве талебелер 6 айда окъума-язманы огренгенлерине инанмагъанларны шу мектепке барып эр шейни озь козьле-ринен корьмелери истегини бильдире [17].

Сёйлегенимиз киби, Гаспринскийнинъ иджат эткен окъутув усулы ялынъ-ыз Къырымда къулланылмады. Русиенинъ башкъа регионларындан оджалар Багъчасарайгъа келип, шу усулны огренди ве сонъра кенди окъув юртларын-да теджрибе эттилер. Меселя, 1891 сенесининъ июль айында Багъчасарайгъа Вятка губерниясындаки Агърыз медресесининъ кальфасы Хасянкаев келип, махусус оларакъ «усул-и-джедит»ни огренди. Эм бойле шекильде Къы-рымдан тыш олгъан онлар ве юзьлернен мусульман мектеплери ве медре-селеринде Гаспринскийнинъ «усул-и-джедит» методикасы таркъалгъандыр [9]. Тасиль меселелеринен багълы онынъ макъалелери, язылары ве чагъ-ырувлары бошуна кетмегени 1897 сенеси Нуха (Азербайджан) шеэринден кондерильген бир къыскъа мектюпте чокъ айдын корюнмекте. Онда айнен бойле денильмекте: «/Мухаррир эфенди/, халкъ тасили меселесинде сизин тевсиелеринъиз нухалылар арасында шахсынъызгъа даир энъ якъын досту-ны булмакъта. «Терджиман» бизим топлашувларымызда, меджлислеримиз-де буюк авесликле, ачкозьлюликле окъулмакъта ве музакере этильмекте. «Терджиман»гъа нисбетен халкъымызнынъ юрек сыджагъы чокъ айдын ве ачыкъ корюнмекте» [34]. 1898 сенеси март айында с. -Петербургда окъугъан Къазан, Къырым, Кавказ, Урал виляети талебелеринден «Терджиман» редак-циясына кондерильген телеграммаларында да янъы окъув методикасынынъ ярарлыкълары ичюн Гаспринскийге сонъсуз миннетдарлыкълар бильдириле [14]. «Усул-и-джедит» атта Русие сынъырларыны кечип, та Аджемистангъа (Ирангъа) баргъаны хусусында Тегеранда чыкъкъан «Насры» газетасынынъ материалларына эсасланаракъ, нахичеванлы Магомед Таги эфенди хабер бермекте. «Терджиман» редакциясына кондерген мектюбинде о, бойле яза: «Мухаррир эфенди. Окъув меселесини эйилештирмек ичюн тевсие ве кось-теришлеринъиз бошуна кетмеди. «Усул-и-джедит» оджаларгъа дерс бермени ве огренджилер тарафындан окъур-язарлыкъны менимсемени о къадар къо-лайлаштырды ки, эм талебе ве эм де оджалар сизнен чокъ разы олмалылар. «Савт-и-усул» («Сес усулы») дигер мусульманларгъа Къырым ярымадасын-дан чыкъып келип, чокътан Аджемистан сынъырларында булунгъан Орду-бад ве Нихичевандан кечип, Аджемистаннынъ кендисине киререк, Тебриз ве Тегеранда къулланылмакъта» [30].

Аслында Гаспринский бу алларгъа да сонъ дередже коньмейип, кенди-

си янында бир истидатлы яш оджаны азырлап онынь эсас вазифелерине шу ашагьыдакилерни тайин эте: керекли ве истекли виляетлерге барып бир ай ичинде яньы усул мектебининь бутюн инджеликлерини бильдиреджек, ке-рекли ярдымларны япаджакь. Бир ай ичинде эм талебелер, эм ерли оджа ве эм де ерли ана-бабалар бу усулнынь кучюни ве сыфатыны кореджек. Бундан сонь, ерли оджа озь башына кьалып бу шекильде дерс кечиреджеги икьти-дарыны косьтереджек. Иште, тек бундан сонь, яш оджа кене Багьчасарайгьа кьайтаджакь [10]. Эбет, соньундан аньлашыла ки, ишбу сойады аньылмагь-ан яш ве истидатлы оджа мешхур Бекир Эмекдар олып, бир кьач йыллар ке-черек Кьырымнынь оджалары оньа сес чокьлугьыле «шейх-уль-муаллим» (оджаларнынь оджасы) намыны бердилер.

Ахыры-соньу Гаспринский кенди башына четэль сеферлерине чыкьып мусульман виляетлеринде «усул-и-джедит» боюнджа нумюневий дерслер кечиререк, шу усулны дюньяда даа кениш таркьатмагьа тутуна. 1908 сене-си Мысыргьа кете. 1912 сенеси Индияда Бомбей шеэринде «усул-и-джедит» мектебини ачып ибрет дерслери бере ве о ерде де «Ходжа-и-субьян»ны янь-ыдан нешир эте [35, с. 34].

Бу соньки малюматны даа тафсилятлыджа ачыкьламакь ичюн «Терджиман»нынь кендисинде басылгьан гьает меракьлы бир парчагьа му-раджаат этейик. 1912 сенесине аит бу парчада айнен шу ашагьыдакилерни корьмектемиз. «Баш мухарриримиз сене башында Хинд сейяхатына китмиш иди. Кечен март 2-де Бомбей бельдесинде (шеэринде) тэсис иттиги «усул-и-савтие» мектеби хусусында хинд, араб, тюрк ве саире газеталарда малюмат корюльмектедир. Муэссисин (эсасчынынь) кенди языларына мукьаддеме оларакь Истанбулын «Икьдам» («Прогресс») газетасынынь вердиги хабе-ри ве Оренбургын «Вакьыт» газетасындан муляхазасыны (тюшюнджесини) арз идеджегиз. 31 мартта чыкьмыш «Икьдам» Мысыр газеталарына исти-над идиюр: «Мухаррир-и-мешхуреден олып Багьчасарайда мюнтешир (нешир олунгьан) «Терджиман» газетасынынь сахиби Исмаил Гаспринский-бек Бомбейден авдет итмиштир. Мир мума-илейхин (ады кечкен бекнинь) Бомбее азиметтен (кетмектен) макьсады усул-и-савтие иле харф-ы-арабиейи те-дрисе махсус мектеплер тесисине чалышмакьтыр. Насыл ки, Русиеде бу киби мектеплер тесис идерек, кьыраатын тесхилине (окьуманынь кьолайлыгьы-на) ве табакьат-ы-муслимин арасында маарифин нешрине хызмет итмиштир. Исмаил-бек Бомбейде лисан-ы-арабий ве тюркийе вакьыф (сахип) бир му-аллим оларакь «хэджа-и-савти» усулуны умумий эхалие талим эйлемиштир. Бир муддет кечтиктен соньра, орада бу усул иле талим-и-кьыраат ичюн бир мектеп тесисине муваффакьат асыл олмуштыр. Мектебин ресми-кюшады (ачылышы) мерасиминде Бомбей кьазысы Мехмед-Алихан ве «Ахбар-ы-ислям» нам газетанынь сахиби Гьазы Исмаил Сахиб киби эрбаб-ы-маруф (белли эрбап) хазыр булунмышлардыр. Исмаил-бек бу мунасебет иле ирад

иттиги (cёйлeдиги) нyткъyндa ycyл-и-мeзкюpeнинъ эмиeтини иза эйлeди-xaзиpyн (мeйдaндa бyлyнгьaнлap) кeндиcини иcтиxcaн эйлeмишлep (бeгeнгeнлep) вe икьтиза идeн мyaвeнeти (кepeкли ярдымны) ифа эйлeмeги (одeджeклepини) ваад итмишлepдиp. «Бомбeй-гaзeт» намындаки инглизджe гaзeтa диюр ки: «Иcмaил-бeк Гacпpинcкий вюcaттa (кeниш оларакь) xэджa-и-caвти ycyлылe тeдpиce мaxcyc 5 GGG ^ш бинь!!!) кьадар мeктeп тecиcинe мyвaффaкъ олмуштыр. Бу ycyr caecиндe чоджyкълap кьыркь кунь зарфында кьыраат вe китапта мyкътeдиp (икьтидарлы) олунмакьтадырлар. Рycиeдe вe эзджyмлe (джyмлeдeн) Сибирья вe Тypкиcтaн илe Аотяя вюcтa мютeмeккин олан (кeниш epлeшкeн) эxл-и-иcлям (иcлям эxaлиcи) бу ycyлдaн пeк буюк фaидeлep коpьмишлepдиp». 29 мартта чыкьмыш «Вакьыт» диюр: «Бундан 3G ceнe мyкъaддeм там кьаранлыкьта ятан Рycиe мycyльмaнлapынa бакьып «xaйялe фeляx» («кьуртулышкьа дaвeт») диe чагьырмыш буюк Иcмaил-бeк джeнaплapы шимди шу дaвeт илe алтмыш миллионлыкь Хиндистан мycyль-манларына xитaп идиюр. Гacпpинcкий Рycиeдe шамата вe гурюльти шт^ди. Тюрлю-тюрлю программалар, пpоeктлep нeшиp шт^ди. Мapкc вe Лaccaль нaзapиeлepини огpeтип тeджaвyзa (caлдыpымa) дaвeт итмeди, бeшep, онар бинь кишилик митинглep джeм идуп (топлап) нутукьлар cёйлeмeди. Ан-джакь Бaгъчacapaйын Кьайтаз-агьа мaxaллecиндeки мeктeбe бeш-он бала джыйып «ycyл-и-caвтиe»нинъ татбикь вe тecxилини (кьолайлыгьыны) ко№-тepди. Биринджи дepc китабыны тepтип вe нeшиp итти. Ана тили, мaxaллий эдeбият варлыгьыны яд иттирди. Джeмиeт-и-xaйpиe вe тepaкъкъиюн джeми-eтлepининъ люзюмини аньлатты. Низaмнaмeлepини язып коcьтepди. Кьыз-ларын, вaлидeлepин джaxилe къaлмacы, мyджиб-и-тeдeнни (артта кьалма ceбeби) олдугьыны cёйлeди. Отуз ceнeдeн бepи яздыгьы вe cёйлeдиги бун-лардыр. Шимди йиж бунлардыр. Отуз ceнeдeн бepи cёзюндeн, мecлeгиндeн кьыл кьадар айрылыгьы ёкьтыр. Олып кeчмиш cияcий вe гьайры толкьун-лар онынь гeмиcини а^а чалкьамады, ёлундан чыкьарамады. Бойлe кишда «мecлeк кaxpaмaны» дeмeйип, нe дeмeли? Рycиe мycyльмaнлapынынъ тapиx тeмeддюниндe (мeдeниeттe) вe тepaкъкъият фикpиeдe аз заманда буюк мe-caфe алдыкьлары бу адамын тecиpaтындa илepи кeльдигини достлары илe бepaбep мyxaлифлepи вe душмалары итираф итмeмeктeдиp.

Иcмaил-бeкин xызмeти ялыньыз татарлыкь вe мycyльмaнлыкъ ичюн дe-гильдир, бeльки Рycиe вe умумий ватан ичюн шойлeджe фaидeлидиp, чюнки укк^тин 2G миллиондан артыкь тeбaacынынь джexaлeт вe тaacиптeн (фа-натизмадан) кьуртулып маариф вe тeмeддюн (мeдeниeт) ёлуна аякь бастыкь-лары ватан ичюн буюк фaидe вe кьазанчтыр. Шойлe ки, Иcмaил-бeк нe кьа-дар буюк миллeтпepвep иce, шу кьадар буюк вaтaнпepвepдиp. Рycиeли бир татарын узакь мeмлeкeт мycyльмaнлapы apacbrna «ycyл-и-caвтиeйи» идxaл (киpceткeн) вe тecxил-и-тacиль иптидaиeйи нeшиpe иджтиxaд иттиги (баш-лангьыч тacильни кьолайлаштырып таркьатмагьа чалыштыгьы) нe кьадар

хош ве алий бир манзарадыр. Русиее ве русие мусульманларына гузель исим кьазандыраджакь бу ишке биз пек севинемиз ве буюк устазымыз Исмаил-бекке самимий кьальптен муваффакьиет теменни идериз» [33].

Мектеп ве медреселернинь кучюне кучь кьошкьан даа бир юрт - бу акь-шамки окьув юртлары эдилер. Бойле окьув юртларындан бириси Багьча-сарайда Сеид Ахмед Эфенди адлы оджанынь рехберлигинде чалышты. Бу оджа Гаспринскийнинь «усул-и-джедид»ини кьулланаракь, ишлегенлери се-бебинден куньдюз вакьытлары олмагьан буюклер ичюн акьшам курсларыны ачып, бир чокь инсанларны окьур-язар эткени ве эсап (арифметика) эсасла-рыны огреткени хусусында хабер бериркен, «хэр бир инсаннынь окьур-язар олмасына ярдым эткен шейлер - азиздир» - дей Гаспринский [23].

Окьув ве тасильнинь зарурлыгьыны, сонь дередже кереклигини чешит тюрлю усулларнен аньлаткьан Гаспринский, базыда чокь кинаели, кулюм-семели арекетлерде де булуна эди. Окьув ве тасиль меселелерининь чезиль-меси эснасындан четте кьалып юрьген базы Кьырым зенгинлерининь дикь-кьатыны джельп этмек макьсадыле гьает меракьлы бир тюш корьгенини та-рифлей. Санки Кьырым зенгинлери буюк бир топланты кечирип Кьырымда чешит эснаф мектеплерининь ачылмасыны музакере этелер. Эм де санки эр бир бойле мектепке 200 талебе кьабул этиледжеги аньлашыла [7]. Зенгин-лернен багьлы неден бойле тюш коре Гаспринский? Чюнки о зенгинлер ки, яп-янларында олып кечкен миллий-медений меселелерни ве ихтияджларны корьмейип, форса сатмакь кьабилинден биньлернен километро Кьырымдан тыш олгьан ерлердеки джемаат ишлерине кьошулып биньлернен кумюш пара масраф эткенлери де белли эди [12].

Эбет, миллет ичюн бойле мектеплер, яни белли бир зенаат огреткен окьув юртлары ава ве сув киби керек эди. Кьырымнынь ичинде не кьадар ерли эснаф ве кальфалары (устадан унер огрениджилери) олса да, миллет мыкьясында булар бир зерре кьадар шейлер эдилер. Шунынь ичюн бу ме-селе сенелер девамында чокь кескин шекильде тургьандыр. Ве ахыры-со-ньу 1902 сенеси Сеид Абдулла Озенбашлынынь тешеббюсиле биринджи дефа оларакь Багьчасарайда терзи ималат ханеси ачылып талебелер кьабул олунды [22].

Эм тек насихат дегиль. Кьырым зенгинлери ичюн ибрет ве орьнек оларакь Гаспринский багьчасарайлы Арсланбей Ташыогьлунынь аят ве фаалие-тини ачыкьлай. Тасильнинь буюк кьыйметини аньлаяракь, Арсланбей Багь-часарай янындаки бутюн бир кой олгьан мулькюни Кьырым талебелерининь тасилине васиет эттиктен гьайры, университетлерде окьугьан талебелери-мизнинь окьума масрафларыны одей. Ташыогьлу иле берабер Гаспринский Кефе уездинден олгьан Абдульмеджит Абдулькьадыр огьлунынь ярдымыны да айрыджа кьайд эте. Абдульмеджит эфенди 1500 (бир бучукь бинь!) дёнюм (гектар) топрагьыны джемааткьа васиет эте. Бу топракь 100.000 (юз бинь!)

рубле къыйметинде олып, ондан ярысы ерли медресе ве джамилернинъ их-тияджларына бериле [11].

«Терджиман»нынъ башлангъыч девринде Гаспринскийнинъ гъает тир-некли, исрарлы ве себатлы арекетлери бир къач йыллардан сонъ, чокъ эми-етли ве онемли нетиджелер бергенини коремиз. Бу нетиджелерни ялынъыз халкъымызнынъ кендиси дегиль де, Русие девлетининъ статистик идареси кенди тедкъикъат ве инджелемелеринде косьтергендир. Девлет боюнджа эхалининъ окъур-язарлыгъыны (грамотность) огрениркен, Таврия губерни-ясы боюнджа бойле ракъамлар мейдангъа чыкъа: «Къадын ве эркек оларакъ Таврия губерниясында яшагъан 740 931 эхалиден 90 455 киши окъур-язарлы ве буларгъа къошма оларакъ 30 882 талебе булунмакъта. Эпси (эркек ве къадын) 121 337 киши олып, 100 кишиге 16,3 киши окъур-язарлы булунмакъта» [32, с. 40-42]. Эм бу окъур-язарлар ракъамы юксек сайылмакъта эди. Энъ меракълысы, Таврия губерниясы боюнджа окъур-язарлыгъынынъ юксеклиги къырымтатарларындаки окъур-язарлы кишилернинъ буюк фаизинден (про-центинден) келип чыкъкъаны косьтериле. Чюнки къырымтатарларнынъ эм эркек, эм де ханымларнынъ аман-аман джумлеси джамилер янындаки мек-теплерден кечмекте эдилер. Бойле мектеплернинъ сайысы ашагъы-юкъа-ры 1000 (бинъге) бара эди [2]. Айны статистика менбасына эсасланаракъ, ашагъыдаки къыясларны япмакъ мумкюндир. Эгер Таврия губерниясында 100 кишиге 16,3 окъур-язарлы олса, Москва губерниясынынъ уездлеринде 100 кишиге 15-тен башлап 25 кишигедже, Петербург губерниясында 100 кишиге 20,4, Саратов уездинде 100 кишиге 12,9, Рязань губерниясынынъ уездлеринде 100 кишиге 6,2 ве 9,9, Курск губерниясынынъ уездлеринде 100 кишиге 3,4 ве 7,6, Воронеж уездинде 100 кишиге 6,7, Полтава губерниясынынъ уездлеринде 100 кишиге 3,1 ве 5,6, Тамбов губерниясынынъ уездлеринде 100 кишиге 2,7 ве 4,6, Чернигов губерниясында 100 кишиге 2,0 [32, с. 40-42].

Текрарлаймыз: статистик идаресининъ кенди хаберине коре, Таврия гу-берниясынынъ эхалисинде окъур-язарларнынъ юксек фаизи башкъа мил-летлернинъ арасында къырымтатарларнынъ окъур-язарлары чокълугъыле сыкъы суретте багълыдыр.

Даа бир статистик малюматларгъа коре, Таврия губерниясы эхалиге коре мектеплер сайысы боюнджа Русиенинъ энъ илери регионы сайылмакъта эди. (Иляве: эгер Финляндия ве Остзей (Прибалтика) виляетлери козьге алынма-са). Бу ерде, яни Таврия губерниясында 745 кишиге 1 мектеп булунмакъта. 1897 сенеси 1-нджи январь кунюнде Таврия губерниясында 1703 мектеп булунмакъта эди. Эм айрыджа дикъкъат этмели ки, къырымтатар джемиети ичинде 388 кишиге 1 мектеп булунмакъта эди [31].

Бир тарафтан, «бала буютмек ичюн таш кемирмек керек» ве «джахиль къалгъан баланынъ гунахы ана-бабасынынъ усьтюне къалыр» халкъ анълай-ышларындан ве дигер тарафтан, «къара асыр» ичинде чырпынгъан халкъны

кёр динджилик, мутаассипликтен айырып сагьлам ёлгьа кьоймакь, илери цивилизациялар арасына кьошмакь ичюн джан куйдюрген Гаспринский-нинь чокьманалы, чокьтарафлы фааль арекетлери гузель бир нетидже бер-генини коремиз.

Тасильнинь кьыйметини сонь дередже аньлагьан, авропа университети-нинь мезуны Б. Чобан-заде Гаспринскийнинь васиетлерине эсасланаракь, 1920 сенеси Будапешттен Кьырымгьа кьайткьан сонь, ачлыкь олюми муи-тинде кьальбини ёгьургьан миллетнинь келеджегини аньлатаракь, кьайнакь дуйгьуларыны ферьяд эйледикте: «Китабы усьтюнде толуп къалгьан алимлер, мектеп таваны астында джан теслим эткен оджалар, сабагьыны (дерсини) эз-берлеген вакьытта, сараруп кеткен татар талебелерини аньнаймыз (!) Мектеби сёнген халкь - деген вакьытта да мектеп ичюн ач кьалгьан, захмет чеккен, мектеп хатри ичюн хэр шейге кьатлангьан бир халкь корьмек тилиймиз!» деп Гаспринскийнинь тасиль меселесиндеки васиетлерини кутькендир [36, с. 8].

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Аджы Абибулла Эфенди. Редакциягьа мектюп // Терджиман. 1890. янв.8.

2. Айвазов А. С. Мектеплерин исляхи ве иджтима-и-муаллимин // Ветан хадими. 1906. № 1.

3. ГАРК (Государственный архив Республики Крым). Ф. 27, оп. 1, т. 3, д. 8044, л. 22.

4. Гаспринский И. «Зынджырлы» медресе // Терджиман. 1885. окт. 7.

5. Гаспринский И. « Зынджырлы» нынь кутюпханеси // Терджиман. 1890. июль 29.

6. Гаспринский И. «Зынджырлы»нынь тертип ве низамы // Терджиман. 1890. ноябрь 6.

7. Гаспринский И. Меджлис // Терджиман. 1884. окт. 7.

8. Гаспринский И. «Фенлер» адлы яньы рубрика // Терджиман. 1899. январь 8.

9. Гаспринский И. Вопрос об улучшении методов преподавания // Терджиман. 1891. 14 июля.

10. Гаспринский И. Девять лет назад мы открыли в Бахчисарае первое мектебе // Терджиман. 1892. 31 янв.

11. Гаспринский И. Заговорив о добром деле. // Терджиман. 1892. 25 окт.

12. Гаспринский И. Из Петербурга сообщают // Терджиман.1889. 12 мая.

13. Гаспринский И. Кене «Зынджырлы» акькьында // Терджиман. 1890. февр. 18.

14. Гаспринский И. Мы имели великое удовольствие.// Терджиман. 1898. 27 марта.

15. Гаспринский И. Мы с удовольствием прочли.// Терджиман. 1883. 29 мая.

16. Гаспринский И. Мы уже говорили... // Терджиман. 1890. 28 сент.

17. Гаспринский И. На днях мы посетили детский мектеб // Терджиман.

1891. 26 июня.

18. Гаспринский И. Нет ничего дешевле труда татарского учителя// Терджиман. 1883. 25 авг.

19. Гаспринский И. Обычный вечер // Терджиман.1898. янв. 6; авг. 16.

20. Гаспринский И. Редакция приступает к постепенному выпуску в свет на татарском языке «Энциклопедии наук» // Терджиман. 1889. 12 ноября.

21. Гаспринский И. С удовольствием заносим на страницы «Переводчика» // Терджиман. 1884. 8 марта.

22. Гаспринский И. C. А.Озенбашлы открывает портняжную мастерскую // Терджиман. 1902. 29 апр.

23. Гаспринский И. Учитель одного из новометодных мектебов // Терджиман.

1892. 31 дек.

24. Гаспринский И. Ялта хаберлери. //«Терджиман». 1896. ноябрь 3.

25. Гирайбай А. Джигитке / Тертип этиджи И.Керим, метинлерни азырлав Алимова М. Акъмесджит: Тарпан. 2009. 112 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

26. Исмаил. Из Бухары нам сообщают // Терджиман.1897. 28 апр.

27. КерменчиклиДж. Заман недир? // «Терджиман». 1916. № 52. март 5.

28. Кричинский А. Очерки русской политики на окраинах. Ч.2: К истории борьбы с просвещением и культурой крымских татар: С прил. Секретных документов. Баку: Изд-во Тюркского культурно-просветительского отд. Азербайджанского союза «Кооперации. 1920. 193 с.

29. Леманов И. Эсап меселелери. Багъчасарай. 1893; Гаспринский И. Эсап мухтасар. Амель хамсе ве месаил-и хэсабие. Багъчасарай. 1897. 46 с. ; Гаспринский И. Ильм-и-хэсап. Багъчасарай. 1911. 35 с.

30. Магомед Таги Эфенди. Из Нахичевани // Терджиман. 1898. 23 мая.

31. Разные вести // Терджиман. 1898. 13 янв.

32. Сборник статистических сведений по Таврической губернии. Том 9. Симферополь, 1889.

33. Хиндистанда биринджи усул-и-савтие мектеби // Терджиман. 1912. апрель 13.

34. Хусаин-заде. Из Нухи // Терджиман. 1897. 16 апр.

35. Червонная C. М., Гилязов И.А., Горошков Н.П. Тюркизм и пантюркизм в оригинальных источниках и мировой историографии: исходные смыслы и цели, парадоксы интерпретаций, тенденции развития // Ас-Алан. 2003. № 1 (10).

36. Чобан-заде Б. Татар окъув ишлери // Ильк адым. 1921. № 1.

Новый метод обучения Гаспринского

Исмаил Керимов

(Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ;

ГБОУВО РК «Крымский инженерно-педагогический

университет им. Ф. Якубова»)

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы внедрения методики «Усул-и-джедит» («Новый метод обучения чтению и письму»), разработанной И. Гаспринским в самом начале 1880 годов, в крымскотатарские начальные школы. Прослеживается распространение «Усул-и-джедит» в мусульманских школах Поволжья, Кавказа, Средней Азии, Турции, Ирана, Индии и в других регионах. Показывается как реформы в образовательной системе начальных школ того времени повлияли на динамику и качество учебного процесса. На основе малоизвестных источников отражается личный вклад Гаспринского в развитие образовательного процесса в мусульманском мире.

Ключевые слова: Гаспринский и новый метод обучения в мусульманских школах, школьные реформы в Крыму в конце XIX и начале ХХ веков.

Для цитирования: Керимов И. А. Гаспринский ве «усул-и-джедит» // Крымское историческое обозрение. 2021. № 1. С. 118-137. Б01: 10.22378/ кю.2021.1.118-137

Сведения об авторе: Керимов Исмаил Асанович - доктор филологических наук, профессор, директор Научно-исследовательского института крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, Крымский инженерно-педагогический университет (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Российская Федерация); ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); alimes@mail.ru

Gasprinsky's new teaching method

Ismail Kerimov

(Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences; SBEEHE RC «F. Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical

University»)

Abstract. The article discusses the issue of the new methodology "Usul-i-jedit" ("New methods of teaching reading and writing"), developed by I. Gasprinsky at the very beginning of 1880 in the Crimean Tatar primary schools. It traces the spread of "Usul-i-jedit" in Muslim schools of Volga region, Caucasus, Central Asia, Turkey, Iran, India and other regions. It shows how the reforms of the educational system of that time influenced to dynamics and quality of the education. Based on little-known sources, Gasprinskys personal contribution to the development of the educational process in Muslim countries is reflected.

Keywords: Gasprinsky and new methodu of teaching in Moslem schools, school reforms in the Crimea at the end of XIX beginning XX centuries.

For citation: Kerimov I. А. Gasprinskys new teaching method. Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimean Historical Review. 2021, no. 1, pp. 118-137. DOI: 10.22378/kio.2021.1.118-137

REFERENCES

1. Adzhy Abibulla Efendi. Redakciyag"a mektyup [A letter to the editor]. Terjiman [Translator]. 1890. Jan. 8.

2. Ajvazov A.S. Mekteplerin islyahi ve idzhtima-i-muallimin [School reform and Teachers ' meeting]. Vetan hadimi [A servant of the people]. 1906. No 1.

3. State Archive of the Republic of Crimea. F. 27, inv. 1, vol. 3, c. 8044, s. 22.

4. Gasprinskij I. «Zyndzhyrly» medrese [Zindjirli Madrasa]. Terjiman [Translator]. 1885. Oct. 7.

5. Gasprinskyj [The library of "Zinjirli"]. Terjiman [Translator]. 1890. July 29.

6. Gasprinskij I. Zyndzhyrlynyn" tertip ve nizamy [Rules and regulations in Zindjirli madrasa]. Terjiman [Translator]. 1890. Nov. 6.

7. Gasprinskij I. Mejlis [Meeting]. Terjiman [Translator]. 1884. Oct. 7.

8. Gasprinskij I. «Fenler» adlyyan"y rubrika [A new rubric "School subjects" or "Science"]. Terjiman [Translator]. 1899. Jan. 8.

9. Gasprinskij I. [Problems of improving the methods of teaching]. Terjiman [Translator]. 1891. July 14.

10. Gasprinskij I. Devyat' let nazad my otkryli v Bahchisarae pervoe mektebe

[Nine years ago we opened the first mektebe in Bakhchisarai]. Terjiman [Translator]. 1892. 31 Jan.

11. Gasprinskij I. Zagovoriv o dobrom dele... [ Talking about a good cause.]. Terjiman [Translator]. 1892. 25 Oct.

12. Gasprinskij I. Iz Peterburga soobshchayut [From St. Petersburg report]. Terjiman [Translator]. 1889. May 12.

13. Gasprinskij I. Kene «Zyndzhyrly» ak"k"ynda [Again about Zinjirly Madrasa]. Terjiman [Translator]. 1890. Feb. 18.

14. Gasprinskij I. My imeli velikoe udovol'stvie... [ It was a great pleasure.]. Terjiman [Translator]. 1898. March 27.

15. Gasprinskij I. My s udovol'stviemprochli... [ We are happy to read.]. Terjiman [Translator]. 1883. May 29.

16. Gasprinskij I. My uzhe govorili...[ We have already spoken.]. Terjiman [Translator]. 1890. 28 Sept.

17. Gasprinskij I. Na dnyah my posetili detskij mekteb [The other day we visited the children's mekteb (school)].Terjiman [Translator]. 1891. June 26.

18. Gasprinskij I. Net nichego deshevle truda tatarskogo uchitelya [There is nothing cheaper than the work of a Tatar teacher]. Terjiman [Translator]. 1883. 25 Aug.

19. Gasprinskij I. Obychnyj vecher [An ordinary evening]. Terjiman [Translator]. 1898. Jan. 6; Aug. 16.

20. Gasprinskij I. Redakciyapristupaet kpostepennomu vypusku v svet na tatars-kom yazyke «Enciklopedii nauk» [The editorial board begins the gradual publication of the "Encyclopedia of Sciences" in Tatar language]. Terjiman [Translator]. 1889. Nov. 12.

21. Gasprinskij I. S udovol'stviem zanosim na stranicy «Perevodchika» [With great pleasure we put on the pages of the "Translator"].Terjiman [Translator]. 1884. March 8.

22. Gasprinskij I. S. A. Ozenbashly otkryvaet portnyazhnuyu masterskuyu [S. A. Ozenbashli opens up the tailoring shop]. Terjiman [Translator]. 1902. 29 Apr.

23. Gasprinskij I. Uchitel'odnogo iz novometodnyh mektebov [Teacher of one of the new-method mektebs (schools)]. Terjiman [Translator]. 1892. 31 Dec.

24. Gasprinskij I. Yalta haberleri [News of Yalta]. Terjiman [Translator]. 1896. Nov. 3.

25. Girajbaj A. Dzhigitke [To a young man].Comp. I. Karim, M. Alimova. Aq-mescit: The Tarpan. 2009. 112 p.

26. Ismail. Iz Buhary nam soobshchayut [We are informed from Bukhara]. Terjiman [Translator]. 1897. 28 Apr.

27. Kermenchikli Dzh. Zaman nedir? [ What is time?]. Terjiman [Translator]. 1916. No. 52. March 5.

28. Krichinskij A. Ocherki russkoj politiki na okrainah. CH.2: K istorii bor'by s prosveshcheniem i kul 'turoj krymskih tatar: S pril. Sekretnyh dokumentov [Essays of Russian politics on the outskirts. Part 2: On the history of the struggle against the

Enlightenment and culture of the Crimean Tatars: With adj. Secret documents]. Baku: Publishing house of the Turkic Cultural and Educational Department. Azerbaijan Union of "Cooperation". 1920. 193 p.

29. Lemanov I. Esap meseleleri [Exercises in arithmetic].Bagchasarai. 1893; Gasprinskij I. Esap muhtasar. Amel 'hamse ve mesail-i hesabie [A short course in arithmetic. Five practical exercises and counting examples]. Bagchasarai. 1897. 46 p.; Gasprinskij I. Il'm-i-hesap [Mathematics]. Bagchasarai. 1911. 35 p.

30. Magomed Tagi Efendi. Iz Nahichevani [From Nakhichevan]. Terjiman [Translator]. 1898. May 23.

31. Raznye vesti [Different news].Terjiman [Translator]. 1898. 13 Jan.

32. Sbornik statisticheskih svedenijpo Tavricheskoj gubernii [Collection of statistical data on the Tauride province]. Vol. 9. Simferopol, 1889.

33. Hindistanda birindzhi usul-i-savtie mektebi [The first school with a "phonetic" reading method in India]. Terjiman [Translator]. 1912. April 13.

34. Husain-zade. IzNuhi [From Nuha]. Terjiman [Translator]. 1897. April 16.

35. Chervonnaya S. M., Gilyazov I. A., Goroshkov N. P. Tyurkizm ipantyurkizm v original'nyh istochnikah i mirovoj istoriografii: iskhodnye smysly i celi, paradoksy interpretacij, tendencii razvitiya [Turkism and Pan-Turkism in Original Sources and World historiography: initial meanings and goals, paradoxes of interpretations, development trends]. As-Alan. 2003. No 1 (10).

36. Choban-zade B. Tatar ok"uv ishleri [Tatar educational affairs]. Il'k adym [The first step]. 1921. No 1.

About the author: Kerimov Ismail Asanovich - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean philology, history and culture of the Crimean ethnos, SBEEHE RC " F. Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University" (295015, Simferopol, Uchednii lane, 8, Crimea, Russian Federation); Leading Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (420111, Kazan, Baturin Str., 7A, Russian Federation); alimes@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.