Научная статья на тему 'ИСМАИЛ-ФУАТ НОМАНОГЪЛУ ЛЕМАНОВНЫНЪ АЯТЫ ВЕ ФААЛИЕТИ'

ИСМАИЛ-ФУАТ НОМАНОГЪЛУ ЛЕМАНОВНЫНЪ АЯТЫ ВЕ ФААЛИЕТИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
50
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИСМАИЛ-ФУАТ НОМАНОГЛУ ЛЕМАНОВ / ISMAIL-FUAT NOMANOGLU LEMANOV / КРЫМСКОТАТАРСКИЕ ДЕЯТЕЛИ КУЛЬТУРЫ НАЧАЛА ХХ ВЕКА / CRIMEAN TATAR CULTURAL FIGURES OF THE EARLY 20TH CENTURY / БИОГРАФИЧЕСКИЕ ДАННЫЕ / BIOGRAPHICAL DATA / КРЫМСКАЯ КУЛЬТУРА В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА / CRIMEAN CULTURE AT THE BEGINNING OF THE TWENTIETH CENTURY

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Исмаил Асаногълу Керим

Одним из малоизученных деятелей крымскотатарской литературы и науки начала ХХ века является Исмаил-Фуат Номаноглу Леманов (1871-1942), блестяще окончивший Аль-Азхарский университет в 1903 году. В статье на основе данных газеты «Терджиман» в период с 1883 по 1918 годы раскрываются факты биографии и творческой деятельности учёного. Отмечается яркие политическая, педагогическая, переводческая и театральная составляющие творческой жизни автора. Многие данные биографии И. Леманова приведены впервые за послевоенные годы. Статья является частью объёмной работы, связанной с деятельностью И. Леманова.One of the little-studied figures of the Crimean Tatar literature and science of the early 20th century is Ismail Fuat Nomanoglu Lemanov (1871-1942), who brilliantly graduated from Al-Azhar University in 1903. Based on the data of the newspaper "Terdzhiman" published from 1883 to 1918, the article reveals the facts of the biography and creative activity of the scientist. The bright political, pedagogical, translational, and theatrical components of the author's creative life are noted. Some biographical data of I. Lemanov is given for the first time in the post-war years. The article is part of a voluminous work related to the activities of I. Lemanov.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LIFE PATH AND CREATIVE ACTIVITY OF ISMAIL-FUAT NOMANOGLU LEMANOV

One of the little-studied figures of the Crimean Tatar literature and science of the early 20th century is Ismail Fuat Nomanoglu Lemanov (1871-1942), who brilliantly graduated from Al-Azhar University in 1903. Based on the data of the newspaper "Terdzhiman" published from 1883 to 1918, the article reveals the facts of the biography and creative activity of the scientist. The bright political, pedagogical, translational, and theatrical components of the author's creative life are noted. Some biographical data of I. Lemanov is given for the first time in the post-war years. The article is part of a voluminous work related to the activities of I. Lemanov.

Текст научной работы на тему «ИСМАИЛ-ФУАТ НОМАНОГЪЛУ ЛЕМАНОВНЫНЪ АЯТЫ ВЕ ФААЛИЕТИ»

Исмаил Асаногълу Керим1

ИСМАИЛ-ФУАТ НОМАНОГЪЛУ ЛЕМАНОВНЫНЪ АЯТЫ ВЕ ФААЛИЕТИ

УДК: 82-3:81'367.5:811.512.1

Жизнь и деятельность Исмаила-Фуата Номаноглу Леманова

Одним из малоизученных деятелей крымскотатарской литературы и науки начала ХХ века является Исмаил-Фуат Номаноглу Леманов (1871-1942), блестяще окончивший Аль-Азхарский университет в 1903 году. В статье на основе данных газеты «Терджиман» в период с 1883 по 1918 годы раскрываются факты биографии и творческой деятельности учёного. Отмечается яркие политическая, педагогическая, переводческая и театральная составляющие творческой жизни автора. Многие данные биографии И. Леманова приведены впервые за послевоенные годы. Статья является частью объёмной работы, связанной с деятельностью И. Леманова.

Ключевые слова. Исмаил-Фуат Номаноглу Леманов, крымскотатарские деятели культуры начала ХХ века, биографические данные, крымская культура в начале ХХ века.

Life path and creative activity of Ismail-Fuat Nomanoglu Lemanov

One of the little-studied figures of the Crimean Tatar literature and science of the early 20th century is Ismail Fuat Nomanoglu Lemanov (1871-1942), who brilliantly graduated from Al-Azhar University in 1903. Based on the data of the newspaper "Terdzhiman" published from 1883 to 1918, the article reveals the facts of the biography and creative activity of the scientist. The bright political, pedagogical, translational, and theatrical components of the author's creative life are noted. Some biographical data of I. Lemanov is given for the first time in the post-war years. The article is part of a voluminous work related to the activities of I. Lemanov.

Keywords: Ismail-Fuat Nomanoglu Lemanov, Crimean Tatar cultural figures of the early 20th century, biographical data, Crimean culture at the beginning of the twentieth century.

Дженктен эввельки къырымтатар милий медениети ве илимининъ энъ парлакъ шахсиетлеринден бири - Исмаил-Фуат Номаногълу Лемановдыр. Онынъ догъгъан ери, сенеси, айы ве кунюни (Акъмесджит, 13 март 1871) проф. Д.П. Урсу 1930-нджы сенелери И. Лемановгъа къаршы ачылгъан «Дело»лардан алгъандыр [Деятели, 1999, с. 125-126]. Чюнки Къырымда ве о заманда Русиенинъ базы дигер регионларында 1920-нджи ве атта 1930-нджы сенелеринедже «метрика» деген шей ёкъ эди. Къырымда догъгъан мусульман балачыкълары бутюн вакъыт джамилерде имамлар тарафындан «имам-хатип дефтерлерине» («олюм-догъум дефтерлери»не) къайд этиле эдилер. Бу система 1918 сенеси большевиклер тарафындан лягъв этилип метрика системасына кечирильсе де, бирден оламайып, яваш-яваш ёнельмекте эди. Шунынъ ичюн, меселя, Дженгиз Дагъджы 1936 сенеси советлерде паспорт къануны чыкъкъан сонъ, Акъмесджитнинъ горсовет бинасында эки хэким (врач) тарафындан муайене этильген (бакъылгъан) сонъ берильген ресмий шаадетнаме, яни «метрика» алып пединституткъа киргендир [Dagci, 1998, s. 14].

Исмаил Лемановнынъ биографиясы пек аз огренильгенинден себеп, проф. Д.П. Урсунынъ тизген справкасында И.Лемановнынъ догъум тарихи язылгъанындан сонъ, бир къач сатыр кечер-кечмез бирден 1917 сенеси къырымтатар I-нджи Къурултай мебусаны (делегаты) ве Русие Девлет Думасында мусульман фракциясынынъ кятиби олгъаны хусусында айтылып

1 Керимов Исмаил Асанович (Исмаил Асаноглу Керим), доктор филологических наук, профессор; директор НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым). E-mail: alimes@mail.ru.

1920-нджи сенелерге кечильмекте. Акъикъатта исе, бугуньде тапылгъан бир чокъ малюмат ве материалларгъа коре, 1917 сенесине къадар онынъ чокъ фааль иши, аджайип фаалиети ве арекетлери корюнмектедир.

Меселя, 19 яшыны толдурыр-толдурмаз 1892 сенеси Судакътаки русча-татарджа мектеплерининъ биринде оджалыкъ япкъаны белли ола. Эм де саде бир оджа дегиль де, гъает фааль бильгили оджа ве тешкилятчы сыфатында тешкилий меселелерни чезип гузель нетиджелер косьтергенине шаат оламыз [Гаспринский, 1892].

Бир йылдан сонъ, яни 1893 сенеси, Исмаил Леманов Рустем бек Ахундов иле бераберликте «Терджиман»нынъ 10 йыллыгъына багъышлап «Хэсап меселелери» дерслигини нешир эте!!! [Гаспринский, 1893].

Гъает меракълысы И.Леманов яшлыгъында кендисини сахна санатында да сынап бакъкъаны ве сахна санатына авеслигидир. Бу иле багълы болджа малюмат олмаса да, матбуатта бир эпизод сыфатында хабер берильмекте. Меселя, «Терджиман»нынъ 1897 сенесиндеки номерлеринден биринде бойле малюмат ачыкъланмакъта: «22 февраль куню Багъчасарай шехэр идареси бинасында халкъ оджалары Исмаил Леманов, Сеитджелил Хаттатов ве Мансурский татарджа анълатмалар иле чешит сахна левхаларыны косьтердилер. Залдаки сейирджилернинъ чокъусы къырымтатар яшлары олып, сахна левхаларыны буюк меракънен къабул эттилер... Шу акъшамки медений тёренден топлангъан парадан бир микъдары Харьков университети ве Москвада окъугъан татар студентлерине кондерильди». (Русчадан терджиме) [Гаспринский, 1897]. Хаберде адлары кечкен генчлернинъ джумлеси сонъундан къырымтатар халкъынынъ белли эрбаплары олып етишкенини де къошмалы.

Табий, эртарафлама фааллик косьтерген генч И. Леманов, ахыры, Мысыргъа барып анда Къаиредеки мусульманджа энъ буюк ве кучьлю олгъан Аль-Азхар университетине окъумагъа кире!!! 2003 сенеси нешир этильген шаркъшынаслыкъ бир биобиблиографик лугъатта И. Лемановнынъ Къаиреде Аль-Азхарда окъумасы 1899-1903 сенелери оларакъ косьтерильмекте [Люди и судьбы, 2003].

О вакъытлары, яни инкъиляптан эввель, Къырымда яйрагъан халкъ аньанелери боюнджа, Къырымдан тыш окъугъан къырымтатар студентлерине чешит джемиет-хайриелери малиевий (финанс) ярдымларда булуна эдилер. Шахсен И.Гаспринскийнинъ тешеббюсинде олгъан бу шейлер сонъундан ялынъыз Къырым дегиль, башкъа мусульман ве тюркий халкълар яшагъан джогьрафияларгъа да адымлай. Тамам шу арада (1903 сенеси) «Терджиман»нынъ нешрине 20 йыл толмасы мунасебетинен газетагъа ярдым оларакъ Умер мырза Къараманов, Али мырза Тайганский ве Сеид бей Булгаков чешит микъдарда пара кондерелер. Иште, шу паралардан 120 кумюшини И.Гаспринский Къаиреде окъугъан Исмаил Лемановгъа ёллай... [Гаспринский, 1903].

Истидатлы, окъумышлы ве чалышкъыр генчни И.Гаспринский чокъкъа созмай «Терджиман» газетасына ишке ала. Бу хабер догърудан-догъру дегиль де, васталы бир шекильде корюнмекте. Яни И. Гаспринский 1904 сенеси майыс айында бойле бир хабер берип шу ашагъыдакилерни анълатмакъта: «Редакция ве типография меселелери боюнджа шахсен бизнен корюшмеге истегенлер, биз олмагъанда, редакциямызнынъ кятиби ве хадими Исмаил-Фуат Лемановгъа мураджаат этмелери мумкюн. Язма мураджаатлар исе, кене де редакция адына язылмалылар» (Русчадан терджиме) [Гаспринский, 1904].

Эски матбуат саифелеринде булунгъан базы хаберлерде И. Лемановнынъ гъает джиддий чалышмалары ве алынгъан теджрибеси нетиджесинде карьерасындаки осюви ве илерилемеси де корюнмекте. Меселя, 1905 сенеси майыс айында «Терджиман»нынъ баш мухаррири И. Гаспринский С.-Петербург шеэрине депутат сыфатында кеткенде [газета метнинде бойле язылгъандыр], редакциянынъ мудири оларакъ И. Леманов тайин этиле!!! [Мухбир (a), 1905].

Аджайип бир оджа ве тешкилятчы сыфатында И.Леманов шу 1905 сенеси Багъчасарайда русча нумюневий окъув юртларына бенъзетерек бир татарджа мектеп ачып, окъув эснасыны (процессини) юксек дереджеде тешкилинен чалыштырта. Ве 1905 сенесининъ июнь 15-де Багъчасарай джемааты ве улемаларынынъ хазыр булунмасында талебелерге имтихан туттура [Мухбир (b), 1905].

Занымызджа, И.Лемановнынъ бу ве бойле арекетлери ве ишлери онынъ Багъчасарай джемиети огюндеки авторитетини къат-къат арттырмакъта эдилер.

1905 сенесининъ июнь айында Багъчасарай генчлеринден Бекир Муртазаев шеэрде халкъ кутюпханесини ачмакъ ичюн рухсетнаме алгъанындан сонъ, кутюпханенинъ ишини козетмек ве шахс-и-месуль вазифесини усьтюне «Терджиман» газетасынынъ хадими олгъан И. Леманов алгъан эди [Мухбир (с), 1905].

Биринджи рус икъилябынынъ къалабалыгъы заманында, даа догърусы 1907 сенесининъ сентябринде, И. Леманов Санкт Петербурггъа ёнеп, андаки университетнинъ шаркъ тиллери факультетине сербест динълейиджи оларакъ кире. 1908 сенесинедже бу ерде окъуй. Шу арада анда чалышкъан къырымтатары Ильяс мырза Бораганскийнинъ шаркъ типографиясына тасхихчи (корректор) оларакъ чалышмагъа кире. Википедиянынъ хаберине коре, И. Леманов айны вакъытта андаки Мухлио татар мектебинде русча ве татарджа тили ве арифметика дерслерини кечире. 1912-1914 сенелери ичинде кене С.-Петербургда шаркъ тиллери боюнджа репетиторлыкъ япа.

1908 сенеси майыс 2-де И. Леманов Багъчасарайда чокъ тантаналы суретте кечирильген «Терджиман» газетасынынъ ХХУ-йыллыкъ юбилейинде татарджа айтылгъан нутукъларнынъ русчагъа чевириджиси сыфатында корюнмекте [Мухбир (<!), 1908].

И. Лемановнынъ эсас зенааты - оджалыкъ, омрюнинъ аман-аман эр басамагъында белирлене. Чешит газеталарда сенелердже чалыштыгъы заманларда да оджалыгъыны быракъмай. Эм ялынъыз саде оджалыкъ дегиль де, мектеплер ичюн керекли дерслик ве къулланмалар азырланмасында фааль иштирак эте. Юкъарыда 1893 сенеси Рустем бек Ахундов иле къошулып «Хэсап меселелери» дерслигини азырлагъаны ве нешир эткенини къайд этип кечтик. 1908 сенеси исе, биз И. Лемановны Акъмесджит земствосы тарафындан махусус тешкиль этильген дерсликлер тертипчилерининъ арасында коремиз. Бу акъта малюмат ашагъыдаки парчада корюнмекте: «... Акъмесджитте муаллимлерден Исмаил Леманов, Бекарсланов, Камилов, Къаишев нам затлардан муреккеп (мейдангъа кетирильген) бир хэйет мектеп китаплары тертип итмекле мешгъуль имишлер. Бу китаплары виляет земствосынынъ 15 августта оладжакъ иджтимасына (топлашувына) такъдим идеджеклермиш. Аллах муваффакъиет вирсун» [Мухбир (е), 1908].

Сиясий меселелерде де буюк мерагъы олгъан И. Леманов Русиенинъ IV Девлет Думасы черчивесинде С.-Петербургда чыкъмагъа башлагъан мусульман фракциясынынъ афталыкъ «Миллет» газетасына мухаррирлик япа. «Миллет» татарджа ве русча чыкъкъанындан, шу эки тильге де ашна олгъан И. Леманов ичюн чокъ уйгъун бир иш эди. Экинджи тарафтан, Русие мусульманлары, шу джумледе Къырым мусульманларынынъ, файдасына чалышаджагъына эмин олып, о заманда кендисининъ вастасыле «Терджиман»да бойле хабер чыкъа: «Девлет Думасындаки мусульман фракциясынынъ нашир-эфкяры (нешир органы) олып къырымлы Исмаил эфенди Леманов тахт-ы-тахриринде» (къалеми алтында) чыкъан мусульманджа ве русча «Миллет» газетасы хэр хафта мунтазам суретте (тюзгюн) чыкъмая башлады. Ишбу газета вастасыле кендимизин миллий меселемизе ашна олмакъ ве миллий меселемизин Девлет Думасында ве хукюмет къапуларында не ёлда ве не халда булундыгъыны вакъты ве саатинде бильмек ичюн «Миллет» газетасы биринджи вастадыр. Газетанынъ нешринде ве тахриринде (язысында) Дума азаларындан Султан Селим Герай эфенди Джантурин ве гъайрылар иштирак идиюр. «Миллет» газетасындан асыл оладжакъ саф фаиде кямилен (бутюни) фракциянынъ ихтияджына сарф олунаджакътыр. Бундан отьрю «Миллет» газетасына муштери язылан кишилер хэм кендилери истифаде идеджек ве хэм де фракцияя ярдым итмиш оладжакълар. «Миллет»ин сенелиги - беш, ве алты айлыгъы - учь рубледир. Багъчасарайда абуне языладжакълар, Осман Акъчокъракълыя мураджаат итмелидир» [Мухбир (£), 1914].

И.Лемановнынъ бир мухбир оларакъ, занымызджа, энъ къыйметли парчасы И. Гаспринскийнинъ Хиндистангъа бармасы ве о ердеки ишлери хусусындаки язысы иле багълыдыр. 1912 сенеси «Терджиман»да басылгъан бу язы бир сыра менбаларгъа эсасланмакъта. Ишбу чалышманынъ энъ эсасы И.Лемановнынъ эм ичтимаий бир хадим, эм де отькюркозьлю бир сиясетчи олгъаныны да ачыкъ косьтерген эди. И. Гаспринскийнинъ фаалиетини буюк ве шаматалы умумий сёзлернен дегиль де, чокъ басит, саде оларакъ, ичтимаий ишлерининъ уфакъ деталлери ве тафсилятларыны косьтерип буюклигини анълата бильгендир. Мезкюр парчада И. Леманов базы менбаларгъа эсасланаракъ, бойле язмакъта: «Исмаил бек Гаспринский аслында эджа-и-савти (сесли эджа) усулыле тедрисе махсус 5000

(беш бинъ!!!) къадар мектеп тесисине муваффакъ олмыштыр. Бу усул саесинде чоджукълар 40 кунь зарфында къыраата (окъумагъа) ве китаба мукътедир (икътидарлы) олунмакътадырлар. Русиеде ве эзджумле (шу джумледе) Сибирья ве Туркистан иле Асияя мутемеккин олан (ерлешкен) эхл-и-ислям (ислям эхалиси) бу усулдан пек буюк фаиделер корьмишлердир... Русие мусульманларына бакъып «хайе-але-ль-фелях» (топланынъ, къошулынъ) дие чагъырмыш буюк Исмаил бек дженаплары шимди шу давет иле 60-миллионлыкъ Хиндистан мусульманларына хитап идиюр. Гаспринский Русиеде чокъ шамата ве гурюльти итмеди. Тюрлю-тюрлю программалар, проектлер нешир итмеди. Маркс ве Лассаль назариелерини огретип теджавуза давет итмеди. Бешер, онар бинъ кишилик митинглер джем идуп нутукълар сёйлемеди, Анджакъ Багъчасарайын Къайтаз-Агъа махаллесиндеки мектебе беш-он бала джыйып усул-и-савтиенинъ (сес усулынынъ) татбикъ ве тесхилини (келишмеси ве къолайлыгъыны) косьтерди. Биринджи дерс китабыны тертип ве нешир итти, ана тили, махаллий эдебият варлыгъыны яд иттирди, джемиет-хайрие ве теракъкъиюн джемиетлерининъ люзюмини анълатты, низамнамелерини язуп косьтерди. Къызларын, валиделерин (аналарын) джахиле къалмасы муджиб-и-теденни (меджбурий керилеме) олдугъыны сёйледи. Отуз сенеден бери яздыгъы ве сёйледиги бунлардыр! Шимди йине бунлардыр!!! [Леманов, 1912].

И.Леманов гъает бильгили ве авторитетли бир шахс ве бир хадим сыфатында 1915 сенесининъ декабринде «Зынджырлы» медресесине фенлер ве русча къысмында мудир муавинлиги вазифесине давет этильген эди. Эм де И.Леманов гуя бу теклифни эсасен къабул эткени акъкъында матбуат хаберлери кечмекте [Мухбир (g), 1915].

Шу арадаки башкъа хаберде биз И. Лемановны «Зынджырлы»да олып кечкен буюк бир мушавере топлашувында булунмасыны коремиз. Даа догърусы - 1916 сенеси март айында Багъчасарайда («Зынджырлы»да) кечирильген ве учь саат девам эткен мушавереде оны тасиль системасында реформалар иле огърашаджакъ буюк ве гъает салмакълы комиссиягъа аза оларакъ сайлайлар. Сечильген 22 азадан И. Лемановнынъ ады 17-нджи номер иле кечмекте [Акъчокъракълы, 1916].

Къырымтатар I Къурултайынынъ арфесинде еткиси, джемаат тарафындан итибары вира арткъан И. Лемановнынъ эр бир арекети, кезиси мухбирлер тарафындан акс этильмесине арекетлер этильмекте эди. Ашагъыдаки джумлеге козь ташлайыкъ: «Зынджырлы» медресе исляхат комиссиясына аза сайланмыш (Думадаки) мусульман фракциясы серкятиби Исмаил эфенди Леманов бу куньлерде Петрограддан Багъчасарая кельмиштир [Мухбир (h), 1916].

Сонъ дередже меракълы олгъан вакъиалардан бириси де ишбу «авторитет» меселесининъ экинджи тарафыдыр. Яни И. Лемановны кендиси биле ич арз этмеген давагъа къарышмасыдыр. Белли ки, 1915 сенесининъ кузюнде «Зынджырлы»нынъ мудерриси III Хабибуллах (Учюнджи Хабибуллах) вефат эткен сонъ, янъы мудеррис сайлавы эснасында буюк дава чыкъкъан эди. Даванынъ меркезинде «Терджиман»нынъ баш мухаррири А.С. Айвазов ве Багъчасарай шеэрининъ галавасы Сулейман Крымтаев эдилер. Иште, Крымтаев И. Лемановнынъ халкъ арасындаки итибарыны къулланаракъ, оны кендине тарафдар этеджек олып, (шу джумледе) онынъ ве Якъуп мырза Давидовичнинъ адындан «Третейский суд»гъа ариза яздырта [Мухбир (i), 1916]. Меселенинъ аслы думанлы олгъанындан, «хакълы» ве «хакъсыз» келимелерини кенар этемиз... Ама насыл олса да, бу иле багълы левхаларда И. Леманов ихтиляфни, къавгъаны ятыштырмакъ ичюн огърашкъаны корюнмектедир...

И.Лемановнынъ бир сиясий хадим оларакъ пишкинлиги ве кенди ёл тутумлары, позициясы олгъаныны исбат этмеге сарих, конкрет, ве айдын материаллар корюнмей. Онынъ мухаррирлигинде чыкъкъан мусульман фракциясынынъ «Миллет» газетасындаки материалларнынъ чокъусы имзаланмадыгъындан [Аблязов, 2022], ве там онъа аит фикирлерни ачыкъламакъ чаре олмадыгъындан, бу меселени айдынлатмакъ чокъ кучьтир. Ама кене де, базы малюмат чизгичиклерине эсасланаракъ, бу меселеде фикир юрьсетмеге, азбучукъ олса да, эсас булунмакъта. Джафер Сейдаметнинъ замандашы, девирдеши ве сафдашы сыфатында талиль этильсе, Джафер Сейдаметнинъ Русие Думасындаки мусульман фракциясында олып кечкен саллантыларгъа янашмасы ве буларгъа къыймет кесмесине бакъып, фракциядаки И. Лемановнынъ арекетлерине мунасебетини де корип, базы нетиджелерни чыкъармакъ мумкюндир. Джафер Сейдамет мусульман фракциясы кенди ичинде айрыджа «бюро» тешкилинен, тек «бюро»нынъ фикирлерини эсас этип тутаджакъта ве базы «солджулыкъ»къа

бенъзер фракциянынъ арекетлерини талиль этип «бюро»нынъ зынджырлары нереден къырыладжагъыны» косьтеререк, ашагъыдакилерни къайд эткен эди: «Миллетлер ичтимаий бир варлыгъа, сиясий бир къуввете анджакъ илимиле, икътисадий байлыгъыле, бирлешмиш бир руха мелекятле (икътидарыле) наиль ола билирлер. Миллетлере медениетлерини къанун дегиль, ильм, байлыкъ, миллий уянма къурдырыюр. Миллетлерин виджданларындаки ахлякъ насыл ки, философларын, алимлерин назариелеринден догъмаюр исе, онларын теракъкъи (илерилеме) ве теалилери (юксельмелери) де къанунларын махсулы дегильдир. О инсанлыгъын не фикрине нур, рухуна тербие, не де маддий зорлугъына чаре буламамыштыр. Хукъукъта къанун - икътисаттаки парая бенъзер. Насыл ки, пара байлыкъ дегиль, бельки байлыгъын тили, ифадеси исе, пара байлыгъы дегиль, байлыкъ парайы догъурмышсе, медениет де къанундан дегиль, бельки къанун медениеттен догъмуш ве медениет дереджесинде юксельмиш, кенишлемиштир. Биз къырымлылар хаятымыздаки пек мухим из быракъан, теракъкъимизи зынджырлаян къанунларын бир ань эввель кевшетильмелерини (зайыфламаларыны) истиюрсакъ, сёзден зияде ишле программыны мейдана къоян, намдан зияде гъайретиле кендисини миллете арз иден «бюро»я бир векиль ёлларыз» [Джафер Сейдамет, 1916]. Иште, мусульман фракциясынынъ «бюро» меселесини къоймасы, яни фракциядаки тек айры шахсларнынъ фикирлерини мейдангъа чыкъармалары ве онъа коре арекет этмелери, бир тарафтан, ве «бюро» тарафдарларынынъ базы кескин арекетлери, И. Лемановны «бюро»гъа къошулмасыны вазгечтире. Бу меселедеки хаберде айнен шулар илян этильмекте: «Мусульман фракциясы кятиби Исмаил эфенди Леманов там хукъукълы бир аза сыфатыле фракция янындаки тешкиль идильмиш «бюро»я дахиль олмамыштыр (кирмегендир). «Бюро»нынъ иджтималары (топлантылары) мунтазаман (вакъты-вакътынен) девам итмектедир» [Мухбир (|), 1916].

И. Леманов Думадаки мусульман фракциясынынъ кятиби сыфатында, табий, фракциянынъ иши акъкъында газетлерге чешит малюмат берип тургъандыр. Меракълысы шу ки, куньделик иши чокъ олгъанындан, атта русча азырлангъан хаберни «Терджиман»гъа къырымтатарджагъа чевирмеден кондерген вакъытлары олып, бойле материалны «Терджиман» редакциясы кенди чевирип бастыргъаны корюнмекте [Леманов (Ь), 1916].

Биринджи джихан дженкининъ (1914-1918) кетишаты девамында мусульман газетлеринде чокъ дефалар оджа ве яшы етишкен талебелернинъ аскерге алынмасы ве дженкке кондерильмеси меселеси чокъ дефалар котерилип уджуна чыкъылмай эди. Бир тарафтан, русча мектеплерде оджаларгъа ве яшы етишкен талебелерге токъунылмай, экинджи тарафтан, бу меселенинъ чезильмесине мудеррислер арекет этмели ве озь оджа ве талебелерини алдыртмамалы эди. Атта базы мектеплерде, акъикъатен чар мемурлары иле язышып, алякъадар олып арекет этильсе, оджаларнынъ якъасы быракъыла эди. Бойле мисаллерден бири - Тав-Дайыр къариесиндеки (коюндеки) медреседир. Бу медресенинъ яш мудерриси Веджди эфенди ишин аркъасындан кезип медресе талебелерине хызмет-аскериедже «отсрочка» алмагъа муваффакъ олгъан эди [Мухбир 1916].

Исмаил Леманов исе, мусульман фракциясындаки бир чыкъышында бу меселенинъ сиясий тарафыны ачып, чар укюметини экиюзьлюликте къабаатлай. Онынъ чыкъышы «Терджиман» газетасында бир цитата сыфатында бойле шекильде басылгъан эди: «...бунынъ ичюн эгер назаретин бу халы себеп идуп косьтермеси иле муаллимлер аскере алынсалар, бу себептен мектеп ве медреселерин къапалмасы ве бу суретте рус койлеринде учителе мухлет вирильмеклер ишколанынъ девам итмеси, мусульман эхалисине ве бунлар окъумакъ-окъутмакъ ишлерине хукюметин тамамен икинджи назарда икиюзьлю мунасебетте булундыгъыны пек ачыкъ косьтереджек» - деди [Леманов 1916].

Яни И. Леманов фракция кятиби сыфатында бир сиясий хадим оларакъ вира пишкинлешкени ачыкъ корюнмекте.

И. Лемановнынъ сиясий карьерасынынъ энъ юкъары нокътасы - Бутюнрусие Мусульман Шурасынынъ азасы олмасыдыр. О ны бу макъамгъа 1917 сенеси майыснынъ 1-11 куньлеринде Москвада олып кечкен Бутюнрусие съезди сайлагъандыр [20. №18. Майыс 6].

«Терджиман»да И. Леманов иле багълы энъ сонъки парчачыкъ Къырым земствосында мусульман мектеплери ичюн дерс китапларынынъ азырланмасы иле багълыдыр. О заманда, яни 1918 сенесининъ январь айында, И. Леманов Къырым виляет земствосынынъ Мусульман маариф шубесининъ мудири ве Къырым виляет земствосынынъ управа азысы оларакъ

чалышмакъта эди. Шу арада «Терджиман» редакторсыз олып, редактор ерине «хэйет-тахририе» («редакторский коллектив») киби имзаланмакъта эди. Иште, хэйет-тахририе Къырым маариф комитетинден хабер бериркен, шуларны къайд эткен эди: «Къырым виляет земствосынынъ маариф комиссиясында управа члени Хафыз эфенди Тынчеров ве земствонынъ Мусульман маариф шубеси мудири Исмаил эфенди Леманов тарафларындан тертип идильмиш доклад окъунды. Бу доклад нетиджеси оларакъ Земство мусульман мектеплери ичюн аджале оларакъ дерс китаплары хазырланмая къарар вирди. Бунынъле берабер Земство тарафындан мусульман мектеплерининъ истатискасы тертип идиледжектир» [26].

Исмаил Лемановнынъ чалышмалары акъкъында фикримиз айрыджа макъаледе акс этиледжегинден, бу ерде ялынъыз матбу парчаларыны косьтеререк (Леманов И., Ахундов Р. Арифметический задачник. Бахчисарай. 1893. (Терджиман. 1893. Февр. 18); Леманов И(смаил). Мысыр мусульманлары ве теракъкъи (Терджиман. 1904. № 94. Нояб. 23); Леманов И. Хиндистанда биринджи усул-и-савтие мектеби. /И. Гаспринскийнинъ Хиндистандаки фаалиети/ (Терджиман. 1912. Апр. 13); Леманов И. Къырымтатар енъи эдебияты (Илери. 1926. №1. С. 35-37); Леманов И. Къырымтатар нешрияты. /Макъаледе муэллифнинъ фотосы булунмакъта/ (Илери. 1927. №4(12). С. 26-34); Леманов И. Хаят муджаделесинде тенвир чарелери (Окъув ишлери. 1928. №8 (28). С. 10-12), ашагъыдаки нетиджелерни чыкъарамыз.

Исмаил-Фуат Номаногълу Леманов къырымтатар тили илимининъ, мектеп тасили, эдебияты, чешит вакъытларда эм де сиясети, ве аслында ХХ асырнынъ башындаки Къырым миллий гуманитар фикринде озюне хас терен изини къалдыргъандыр. Онынъ назарий ве методик чалышмалары, къырымтатарджагъа терджимелери, девамлы мухаррирлиги миллий сёзнинъ, ичтимаий ве ильмий фикирнинъ эм янъы, эм де даа сыфатлы басамакъларгъа адым атмасы ичюн озель дестеги ве къыймети буюктен-буюк ольчюлердедир.

Эдебият:

1. Аблязов Э. Педагок, редактор и ученый // Голос Крыма. 2022. Апрель 22.

2. Акъчокъракълы О. «Зынджырлы» медреседе мушавере // Терджиман. 1916. Март 15.

3. Гаспринский И. 22-го февраля в зале городской управы // Терджиман. 1897. Март 3.

4. Гаспринский И. В день ХХ-летнего юбилея газеты // Терджиман. 1903. Июнь 20.

5. Гаспринский И. В Крыму был такой случай // Терджиман. 1892. Декабрь 16.

6. Гаспринский И. От редакции // Терджиман. 1904. Май 7.

7. Гаспринский И. По случаю наступающего десятилетия издания // Терджиман. 1893. Февраль 18.

8. Деятели крымскотатарской культуры (1921-1944). Биобиблиографический словарь / сост. Д.П. Урсу.

Симферополь: Доля, 1999. 240 с.

9. Джафер Сейдамет. «Бюро» мунасебетиле. Зынджырлар нереден къырыладжакътыр // Терджиман.

1916. Майыс 27.

10. Леманов И. (а). /Фракция ве бюро кятиби/. Мектеп ве медресе муаллимлерине мухлет

истенильмесине даир // Терджиман. 1916. Август 27.

11. Леманов И. (Ь) «Бюро» ишлери // Терджиман. 1916. Июль 28.

12. Леманов И. Хиндистанда биринджи усул-и-савтие мектеби // Терджиман. 1912. Апрель 13.

13. Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов - жертв политического террора в

советский период (1917-1991) / сост. Я.В. Васильков, М.Ю. Сорокина. СПб.: Петербургское Востоковедение. 2003. 495 с.

14. Мухбир (а). По случаю выезда редактора // Терджиман. 1905. Май 10.

15. Мухбир (Ь). Экзамены в бахчисарайской школе // Терджиман. 1905. Июнь 15.

16. Мухбир (с). Багъчасарай кутютханеси // Терджиман. 1905. Июнь 28.

17. Мухбир ХХ^летие // Терджиман. 1908. Май 9.

18. Мухбир (е). Къырым хаберлери // Терджиман. 1908. Июнь 27.

19. Мухбир (1). «Миллет» газетасы // Терджиман. 1914. Апрель 10.

20. Мухбир (¿). «Зынджырлы» медресесине аит // Терджиман. 1915. Декабрь 29.

21. Мухбир (И). Къырым хаберлери. Багъчасарай // Терджиман. 1916. Апрель 8.

22. Мухбир (1). «Терджиман» иле Крымтаев дженаплары арасындаки ихтиляф // Терджиман. 1916.

Апрель 28.

23. Мухбир (]). «Бюро»дан хаберлер // Терджиман. 1916. Июнь 1.

24. Мухбир (к). Дагъ-Даир медресесине «отсрочка» вирильмеси // Терджиман. 1916. Майыс 8.

25. Мухбир (1). Къырым Маариф Комитети // Терджиман. 1918. Январь 10.

26. Ба^а С. Найа1а^ Сеп^ Ба^а. 1з1апЬи1: Оикеп, 1998. 271 8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.