CC BY
3Татар театр сэнгате тарихында ча-гыштырмача аз вакыт эшлэп, милли режиссура усешенэ сизелерлек зур елеш керткэн шэхеслэр санаулы гы-на. Егерменче елларда — Г. Девишев, утызынчыларда — Г. Исмэгыйлов, С. Булатов, сонгырак елларда андый шэхеслэр арасына Д. Сираж;иевны да естэп була. Мэскэу художество театры-нын, вченче студиясендэ тэрбиялэнгэн Гомэр (Омар) Гыймран улы Девишев остазы Е. Б. Вахтангов рус сэхнэсендэ башкарган вазифаны татар театрында ути. Мэгълум булганча, Е. Б. Вахтангов уз иж;атында тормыш дереслеге, хис-кичереш дереслегенэ нигезлэнгэн К. С. Станиславский системасы прин-ципларын, шартлылыкка таянып, В. Э. Мейерхольд алып барган эзлэну-лэр белэн берлэштерэ. Э Г. Девишев исэ, узе тэрбиялэнгэн алдынгы рус режиссура сэнгате казанышларын «татар театрынын атасы» Г. Кариев мэктэбе традициялэренэ куша. Элеге синтез татар театр сэнгатендэ алга таба усешне тизлэтудэ ж;итди бер этэргеч хезмэтен ути.
Г. Девишев Казанга эшкэ 1924-1925 ел театр сезоны алдыннан килэ. Бу чор-дагы яна икътисадый сэясэт шартла-
рында, Татарстан башкаласы мэдэни яктан сизелерлек ж;анлану кичерэ. Милли театр сэнгате тарихында беренче тапкыр 1922 елда уз бинасын булды-руга ирешкэн Кызыл Октябрь (хэзер Г. Камал) исемендэге театрда килэчэк-тэ нинди юл белэн бару турында уйла-ну, эзлэнулэр бара. Сульф тарафдарла-ры, татар театр техникумы шэкертлэре милли сэнгать ечен яна булган шартлы-метафористик театр принципларын про-пагандалаучы спектакль-тамашаларын бер-бер артлы тамашачыга тэкъдим итэ. Рус театрларында ер-яна премье-ралар денья курэ. Алар гына ж;итмэсэ, Мэскэудэн ил кулэмендэ танылган те-атрлар гастрольгэ килэ. Эйтик, 1924 елнын 9 маенда Елга аръягы эшчелэр мэдэният сараенда узенен яна сэнгать казанышларын Фореггер мастерское тэкъдим итэ1. 20-21 майда опера театрында МХАТньщ еченче студиясе А. Островскийнын «Дереслек яхшы, э бэхет яхшырак», П. Меременын «Клара Газуль театры»2 23-27 майларда шул ук театрнын вченче студиясе Ф. Сол-логубнын «Розалардан бизэк», А. Толс-тойнын «^улэр Иван турында экият», А. Андреевнын «Яшьлек», Ю. Бергер-нын «Су басу» Ь. б. эсэрлэрен сэхнэгэ
62
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
куя3. К. С. Станиславский, Е. Б. Вахтангов, Б. Захава, Р. Симонов кебек оста-лар куйган бу спектакльлэрдэн соц, 31 май — 3 июньдэ Зур драма театры бина-сында Республиканыц халык артисты В. И. Давыдов катнашында Н. В. Го-гольнец «Ревизор», А. В. Сухово-Кобы-линныц «Кречинский туе» Ь. б. эсэрлэр бара. Э 15 июньнэн Казанда бетен день-яга танылган биюче Айседора Дункан-ныц гастрольлэре башлана4.
Республиканыц театр эшлэрен ^и-тэклэучелэр Г. Девишев белэн, курэ-сец, вченче студиянец Казандагы гастрольлэре вакытында танышканнардыр. Танышлык ике як ечен дэ файдалы бу-лып чыга. Тиздэн Г. Девишев Кызыл Октябрь исемендэге театрга нэубэттэ-ге режиссер итеп эшкэ чакырыла.
Г. Девишев килгэч, татар режиссура сэнгате усешенец яца этабы башла-на. Вахтангов студиясеннэн соц бераз вакыт Харьковта И. Н. Синельников труппасында тэ^рибэ туплаган5 режиссер татар театрына тормыш дереслеге, ачык театральлек, гадилек, барлык су-рэтлэу чараларыныц ацлаешлылыгын Ьэм тегэллеген эченэ алган сэхнэ мэктэ-бе алып килэ. Шуца курэ дэ, ул куйган спектакльлэр югары театр культурасы, форма тегэллеге, фикер аныклыгы, тэр-тип, чисталык белэн аерылып торалар. Тамашада катнашкан барлык артист-ларныц мэ^бури бер уен манерасы, сэхнэ кицлеген ^иЬазлауныц моцарчы курелмэгэн алымнары, шулай ук режиссер Девишевныц татар театры ечен бик ук гадэти булмаган и^ат йезен билгели-лэр. Аныц сэхнэ композициялэрендэ бар нэрсэ дэ алдан уйланган, ^иренэ ^иткереп утэлгэн. Аларда режиссер-ныц кечле ихтыяры, нык кулы, денья-га, театр сэнгатенэ Ьэм и^ат процессын ^итэклэуче роленэ карашы гэудэлэнде-релгэн.
Г. Девишев куйган спектакльлэр-дэ, эйтерсец лэ, узенец куптерлелеге, тулылыгы, хэтта вак детальлэре белэн чын тормыш ага. Лэкин тамаша бары-шында аныц гади тормыш кына тугел, бэлки театр сурэтлэу чаралары, тирэн хислэр, ачык буяулар, шигърият белэн баетылган, чын мэгънэсендэ югары сэхнэ тормышы икэнлеге куренэ. Тирэн-нэн уйланган, ^ентекле сэхнэлэштеру планы, аны тулы килеш спектакльдэ
тормышкаашыра белу, и^ат процессын-да катнашучыларныц барысына да бер-дэй катгый талэпчэнлек, тамашаныц барлык компонентларын бер фикергэ буйсындыра алу Ьэм башка сыйфатлар Г. Девишевны тиз арада Татарстанныц беренче дэрэ^эдэге режиссерлары рэ-тенэ чыгаралар.
Г. Девишевныц Кызыл Октябрь исе-мендэге театрда беренче спектакльлэр естендэ эшлэу чоры аерым кыенлыклар белэн бэйлэнгэн. Моца кадэр беркадэр иркенерэк уйнарга ейрэнгэн артистлар бербетен ансамбль кирэклеге талэбен бик ук искэ алып бетермилэр. Яшь режиссер узенэ генэ хас катгыйлык белэн гомуми мэнфэгатьне алга куярга кирэк-леген искэртэ, хис-кичереш, фантазия-не дэ кирэк кадэр Ьэм тиешле урында гына куллану бурычын алга чыгара. Билгеле, аныц бу талэплэре бетен ар-тистлар тарафыннан да кабул ителми. Эмма тора-бара алар режиссер талэплэ-ренец дереслеген танырга мэ^бур була-лар6.
Кызыл Октябрь исемендэге театрда Г. Девишевныц беренче эшлэре ук баш-калардан сэнгатьчэ эшлэнеше, культу-расы, сэхнэнец иц соцгы техник мем-кинлеклэрен куллану белэн аерылып тора. «Постановкага килсэк — беренче пэрдэнец соцына табан — эйлэнеп кит-кэн тэгэрмэчлэр, тубэндэ машиналар булекчэсенец герлэве, естэн узып кит-кэн чуен чилэктэге эрегэн кып-кызыл металл, ергечле мичтэн сибелгэн чаткы-лар... язып курсэтэ алмаслык завод сим-фониясе тудыралар, — дип яза К. Нэ^-ми Е. Карповныц «Эшчелэр бистэсе» эсэре буенча Г. Девишев куйган берен-че спектакльне карагач. — Бу постановка татар театрыныц шахта, домна, депо, сугыш кырлары... тагын эллэ кайларда барган тормыш обстановкасын ясарга кече ^иткэнлеген курсэтэ»7.
«ЯшьрежиссерГ. Девишевныц « Эшчелэр бистэсе» уцышлылык ягыннан татар сэхнэсенец иц яхшы спектакле дип бэялэнергэ хаклы,— дип, эйтерсец лэ, К. Нэ^ми башлаган фикерне дэвам итэ язучы Ш. Усманов8.
Чыннан да, КЭМСТ рэссамы К. Чеботаревныц талантлы сэхнэ бизэ-леше, К. Шамил, Н. Арапова, Камал III, М. Вэлишин кебек артистларныц ил-Ьамлы уены, режиссер Г. Девишевныц
ЯЦАЛЫК ЭЗЛЭУЧЕ РЕЖИССЕР
тамашада терле елешлэрне бер-беренэ бэйлэу Ьэм берлэштеру сэлэте спек-такльнен бетенлеген, унышын тээмин итэ.
Г. Девишев эшкэ керешкэн еллар-да Кызыл Октябрь исемендэге театрда коллектив бары тик бер сезонга гына туплана. Сезон тэмамланып, тезелгэн килешулэрнен вакыты чыккач, ^эйге чорга артистлар терле якларга тарала-лар. Алдагы елга башкаручылар составы да, режиссерлар да, хэтта директор Ьэм анын ярдэмчелэре дэ ер-янадан билгелэнэлэр. Табигый, бу тэртип ре-жиссерларга репертуар сэясэтен, артистлар арасында профессиональ тэр-бия эшлэрен системалы рэвештэ алып барырга комачаулык итэ. Егерме кеше-лек и^ат коллективы (эле бу санга баш Ьэм нэубэттэге режиссерлар да керэ) сезон дэвамында шактый унышлы эш-ли, тамашачылар игътибарын ^элеп итэрлек спектакльлэр сэхнэгэ чыгара. Алар арасында яшь режиссер куйган «Стенька Разин» (В. Каменский) спектакле дэ бар.
Алдагы 1926 ел — татар театры-нын 20 еллык юбилей елы. Бу сезон ечен баш режиссер итеп билгелэнгэн К. Тинчурин артистлар составын татар сэхнэсенен М. Мутин, З. Солтанов, Б. Тарханов, Г. Болгарская, Ф. Ильс-кая, Н. Арапова кебек танылган сэхнэ осталарыннан Ьэм ин еметле яшьлэр-дэн тези. Чираттагы режиссерлар итеп Г. Девишев Ьэм М. МэЬдиев, баш рэс-сам итеп П. Беньков, 17 музыканттан тезелгэн оркестрнын ^итэкчесе итеп С. Сэйдэшев билгелэнэ. Ныклап эзер-лэнгэн сезон дэвамында, узен татар сэхнэсендэ инде шактый иркен сизгэн, Г. Девишев бер-бер артлы куйган ике спектакль ^эмэгатьчелекнен игътибарын аеруча ^элеп иткэн. «Быелгы се-зонда кайбер постановкалар аеруча куз-гэ бэрелерлек иде. Талантлы, яшь Ьэм сэхнэ теориясе белэн таныш режиссер-лардан Гомэр Девишевнын "Распутин патшалыгы"... аеруча искэ алынырга тиешле унышлы постановкалардан иде, — дип яза яшь театр тэнкыйтьче-се М. Парсин. — Гомэр Девишевнын постановкалары тулаем алганда да отышлы уттелэр. Сан ягыннан алып караганда, быелгы баш режиссер Ьэм театрны яхшы ^итэклэп чыккан дирек-
тор Кэрим Тинчурин естенэ барлык постановкаларнын 24 е тешкэн булса, Гомэр Девишев ^илкэсе шул ук 68 пос-тановканын 21 ен кутэрде. Девишев-нын постановкаларынын кубесе безнен тормышыбызга чит булган эсэрлэрдэ булды. Девишев постановкаларындагы яналык, тырышчанлык, эзлэнучэнлек Ьэм осталыклар булганлыгын тагын бер кат кабатлыйбыз»9.
Республикадан читтэ, татарлар аз яшэгэн мохитта ускэн Г. Девишев тэу-ге елларда, кызганычка каршы, татар телен камил белми. Шунлыктан ана и^ат материалы булып куп очракта рус Ьэм башка теллэрдэн тэр^емэ эсэрлэр хезмэт итэ. 1925-1926 ел сезонында шу-на курэ дэ Н. В. Гогольнен «Ревизор», А. Н. Толстой Ьэм П. Е. Щеголеванын «Распутин патшалыгы» пьесалары бу-енча куелган спектакльлэр анын бу се-зондагы ин отышлы эшлэре булып чы-галар.
Егерменче елларда бетен ил буенча куп театрларда барган «Распутин пат-шалыгы» «боевигы» ул чорнын югары сэнгать эсэрлэре рэтенэ кертелми. Эмма, Г. Девишев фикеренчэ, пьеса бик кыйммэтле бер сыйфатка ия. Патша гаилэсе эЬеллэре тормышынын элегэ кадэр куплэргэ мэгълум булмаган якла-рын ачучы сарай хроникасы Распутин ролен башкаручы артистка бик зур мем-кинлеклэр ача. Озак уйлаганнан сон режиссер бу рольне пьесаны тэр^емэ иткэн З. Солтановка тапшыра. Распу-тиннын гайре табигый кечлэр белэн бэйлэнеше турында халык арасында кин таралган фикерлэрне кире кагып, танылган артист Ьэм яшь режиссер аны гадэттэн тыш акыллы Ьэм чама-сыз хэйлэкэр гади халык вэкиле итеп шэрехлилэр. Монда актернын мэЬабэт гэудэсе, физик кече Ьэм тирэн кукрэк тавышы да образ файдасына уйный. Артист Ьэм режиссер алар ярдэмендэ табигать тарафыннан искиткеч зур талант, фикерлэу сэлэте, га^эеп темперамент белэн юмарт булэклэнгэн ба-Ьадирларча гайрэтле ир кеше образын тудыралар. Лэкин табигать булэклэре изге телэк, яхшы эшлэргэ тугел, бэлки бары уз мэнфэгатьлэренэ генэ юнэлде-релгэнгэ, каЬарман Ьэлакэт кичерэ... Театр тэнкыйтьчесе билгелэп уткэнчэ, З. Солтанов бу рольне ^эелеп, рэхэтлэ-
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
неп, сэхнэне тутырып уйный. Образны дерес шэрехлэуне дэ тэнкыйтьче бары тик З. Солтанов хезмэте дип кенэ ка-рый. Уцышлылар рэтендэ М. Кугушева (Вырубова), Камал III (Юсупов), Х. Сэ-лим^анов (Симакович), Ш. Шамильс-кий (Николай II), К. Шамил (Копейкин) эшлэре билгелэп утелэ10.
Н. В. Гогольнец улемсез «Ревизор» комедиясен сэхнэлэштергэндэ Г. Деви-шев уз алдына башка терлерэк максат куя. Узе югары классика эсэрлэрендэ тэрбиялэнгэнгэме, милли сэхнэнец яшь кечлэрен денья драматургиясе урнэклэрендэ тэрбиялэу мемкинлеге куптэннэн кызыксындырган була аны. Ул хаклы рэвештэ беек эдиплэр и^аты белэн якыннан танышуны яшь артист-ларныц мемкинлеклэрен ачу, деньяга карашларын кицэйту ечен иц дерес юл дип саный. Патша Россиясенец шэ-хескэ каршы юнэлдерелгэн тэртиплэ-рен, «дуцгыз чырайларын», «уле ^ан-нарын» фаш иту бурычы да, элбэттэ, читтэ калмый. Шулай да тэрбия макса-ты алгы планга чыга. Хлестаков ролен башкарган Камал III истэлеклэреннэн куренгэнчэ, режиссерга актерларны бар нэрсэгэ — уз-узен тоту тэртиплэре-нэ, сейлэшу, йереш-торышка, костюм йерту манераларына кадэр ейрэтергэ туры килэ. «Классик эсэрлэрне сэхнэгэ куйганда без артистларга Гомэр агадан каты гына элэгэ иде, — дип искэ ала Камал III. — Ничек сэхнэдэ йерергэ, матур хэрэкэтлэр ясарга, хэтта кашык-чэнечке-пычакны ничек тотуга кадэр ейрэтте. Хлестаков ролен хэзерлэгэндэ мин бу яктан Гомэр агадан аеруча зур ярдэм алдым»11. Г. Девишев шулай ук артистлардан фикер ачыклыгы белэн бер рэттэн хис-кичереш дереслеген Ьэм тулылыгын, образга хас тышкы узен-чэлекле якларны Ьэм аерымлыкларны кызыклы Ьэм калку курсэтелуен талэп итэ12.
Тормыш-кенкуреш дереслеге, хис-кичереш хаклыгы кануннарында чи-шелгэн спектакль театр тэнкыйте тара-фыннан шактый тыенкы каршы алына
— макталмый да, каршы, тискэре фи-кер дэ эйтелми. Уз вакытында ул шуца курэ рецензиясез дэ кала. Эмма тама-шачы аны яратып карый. Сезон дэва-мында ул шул чор ечен шактый куп
— 4 мэртэбэ кабатлана Ьэм эйбэт кенэ
керем бирэ. Бу куренешне ике теп роль — Хлестаков (Камал III) Ьэм Городничий (З. Солтанов) рольлэренец уцышлы башкарылуы белэн ацлатып буладыр. Камал III гэ роль шактый зур кыенлык белэн бирелэ. Моца кадэр уйнаганда Ьэр сузен уйлап сейлэргэ, Ьэр адымын улчэп атларга кунеккэн салмак артистка Хлестаков образы ечен кирэк булган импровизацион ^ицеллекне табу авыр эш була. Эмма режиссер белэн актер-ныц тырышлыгы ^ицэ, персонаж ечен кирэк булган сыйфатлар узлэштерелэ. Городничий ролендэге З. Солтановка да шактый куп кеч куярга туры килэ. Ул режиссер ярдэмендэ героеныц хамелеон шикелле бик тиз арада кыяфэ-тен узгэрту, кирэк булса моментында бурегэ, телкегэ, хэтта куркак куянга эверелэ алу сэлэтен курсэтэ, кинэт бер халэттэн икенче халэткэ кучу нюансла-рын, психологиясен эзли Ьэм таба.
1927 елныц 1 февралендэ уз телэге белэн эштэн киткэн К. Тинчурин уры-нына Г. Девишев Татар дэулэт академия театрыныц (20 еллык юбилей уцае белэн коллективка «академия театры» дэрэ^эсе бирелэ) баш режиссеры итеп билгелэнэ. Бу вакытка инде ул, татар сэхнэсен шактый тирэннэн ейрэнэ, аныц уцай, яки ^итешмэгэн якларын яхшы белэ. Купъяклы сэлэт иясе була-рак, ул узен театр сэнгатенец терле ел-кэлэрендэ сынап карый. Спектакльлэр куя, рэссам буларак аларны ^иЪазлый. Аныц кайбер эсэрлэр ечен эшлэнгэн макетлары 1925 елда Казанда Татарстан художниклары ассоциациясенец дуртенче кургэзмэсендэ Ьэм 1927 елда СССР халыклары сэнгате кургэзмэсен-дэ Мэскэудэ дэ курсэтелэ13.
Артист буларак Девишев терле ха-рактерлы и^тимагый каЬарман роль-лэрендэ чыгыш ясый. Аларныц иц уцышлылары рэтендэ поручик Бай-чурин («Адашкан кыз», Ф. Бурнаш), Искэндэр («Сафура», Э. Та^етдин-Рахманкулов), Рэуф («Мансуровларгаи-лэсе», Г. Минский), Рестэм («Дим бу-енда», С. Щэлал) рольлэрен курсэтергэ була. Европа тэрбиясе алган бу белем-ле, зыялы яшьлэр Г. Девишевныц и^ат шэхесенэ якын торалар. Аныц и^атын баштан ук кузэтеп барган М. Парсин бу турыда болай дип яза. «Уйнаучыларга килгэндэ Поручик ролен талантлы яшь
ЯНДЛЫК ЭЗЛЭУЧЕ РЕЖИССЕР
режиссерыбыз Девишев башкарды. Без Девишевны сэхнэдэ бик сирэк курэбез. Ул узен бик иркен тотып, Ьэрбер суз Ьэм хэрэкэтлэрен мыскаллап улчэгэн кебек мизанлап, поручикларча зур вэ-карь белэн уйнады Ьэм узендэ зур сэх-нэ кече барлыгын курсэтте. Тик анын тавышы-сейлэве генэ акрынрак иде. Девишевнын моннан сон да шундый рольлэрдэ чыгуын кетэбез»14.
Артист профессиясенен техника Ьэм технологиясен, сэхнэ бизэлеше кануннарын нечкэлеклэренэ кадэр белу, югары театраль культура Ьэм кин мэгълуматлы булу Г. Девишевка режиссерлык эшендэ зур ярдэм итэ. Эсэрне сэхнэгэ куярга алынганда ул инде Ьэр нэрсэнен ничек буласын Ьэм ана ирешу ечен нилэр эшлэргэ икэнен тегэл белэ. Республиканын йезе бул-ган ин зур коллектив белэн ^итэкчелек итэргэ алынганда ул аны кай юнэлеш-тэ, ничек алып барасын бик яхшы куз алдына китерэ.
1927-1928 ел сезонын ачканда театрнын эле куптэн тугел генэ бил-гелэнгэн директоры Ф. Бурнаш, газета
битлэрендэ коллективнын яна сезонга ер-яна сэнгать советы ^итэкчелегендэ керуен хэбэр итэ Ьэм, ин меЬиме, анын программасын игълан итэ: алга таба да театр реализм юнэлешендэ, академик стильдэ и^ат итэчэк. Эмма бу экспе-риментлар, яналык эзлэу, алдынгы эш методлары куллану булмый дигэн суз тугел. Сезон дэвамында шартлы реализм нигезендэ берничэ спектакль кую куз алдында тотыла15.
Табигый, эйтелгэннэрнен барысы да театрнын баш режиссеры белэн ки-лештерелгэн, алай гына да тугел бер-гэ уйланган дигэн суз. Монын шулай икэнен Г. Девишевнын 1928-1929 ел сезоны алдыннан икенче бер газетага биргэн интервьюсы раслый16.
Шулай итеп реалистик юнэлеш, реа-листик режиссура. Билгеле, реализм хэзер яки алдагы елда гына сайланган юнэлеш тугел. Г. Девишев аны инде Вахтангов студиясендэ укыган еллар-да ук уз кыйбласы иткэн була, татар театры сэхнэсендэге мона кадэрге бе-тен эшчэнлеге, куйган барлык спек-такльлэре дэ шуны дэлилли.
Г. Кутуйнын «Балдызкай» исемле пьесасыннан бер куренеш. 1925 ел.
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
Б. Лавренев «Разлом» драмасыньщ IV пэрдэсеннэн куренеш. 1978 ел.
Баш режиссер вазифасына Г. Деви-шев иж;ади шэхес буларак тулысынча формалашкан хэлдэ, хэтта К. Тинчурин кебек зур тэжрибэле режиссер белэн ярышыр дэрэжэгэ ж;иткэч килэ. 19261927 ел сезон нэтиж;элэре турындагы мэкалэсендэ Ф. Бурнаш К. Тинчурин куйган спектакльлэр 29, э Г. Девишев куйганнар 30 тапкыр баруы турында яза. Бу факт узе генэ дэ куп нэрсэ турында сейли. Шул ук мэкалэдэ Ф. Бурнаш бу ике режиссернын, эш методла-рын чагыштыра Ьэм аларнын икесенен дэ бер ук реалистик юнэлеш тарафдар-лары икэнен эйтэ. Тик режиссерларнын берсенэ (К. Тинчурин) чиклэнгэн реализм якын булса, икенчесенэ эзлэну, яналыкка омтылу хас — анын реализ-мы шартлылык белэн баетылган17.
Г. Девишевнын Ф. Бурнаш тара-фыннан дерес тотып алынган иж;ат узенчэлеклэре театрнын алдагы эшчэн-легендэ чагылыш таба. Эзлэну рухы ин башта репертуарга кагыла Ьэм Девишев ж;итэкчелек иткэн елларда эле мона кадэр татар сэхнэсендэ бетенлэй курелмэгэн авторлар мэйданга чыга: Р. Лотар («Тэхеттэ шут»), Эбу Сэгыйть («Сэхрэ кызы»), А. Деннери Ьэм
Кермон («Ике ятимэ»), Б. Лавренев («Разлом»), Д. Фурманов («Фетнэ») Ьэм башкалар. Яшь милли драматургия дэ кыю рэвештэ сэхнэгэ атлый. Баш режиссер куюында Э. Таж;ет-дин-Рахманкуловнын «Килмешэк», «Сафура», Г. Кутуйнын «Балдызкай», Г. Минскийнын «Мансуровларгаилэсе», Р. Яхиннын «Урман кызы», М. Зэетов-нын «Ханбикэ», Ш. Ганиевнын «Сун-мэс йолдызлар», Ь. Такташнын «Иртэн-ге матурлык», Н. Исэнбэтнен «Пикулэй Шэрэфи» кебек эсэрлэре шактый зур уныш белэн бара. Инде танылган дра-матурглар да театрга яна эсэрлэр алып килэлэр. Ф. Бурнашнын «Адашкан кыз», К. Эмиринен «Тимер ага», Ш. Ка-малнын «Ут», Ф. Сэйфи Казанлынын «Зэкуан мулла шэж;эрэсе» пьесалары шул елларда язылган Ьэм тамашачыга тэкъдим ителгэннэр. Г. Девишев кыска гына вакытта репертуарны тулысынча узгэртугэ ирешэ, янарта.
Баш режиссерны театр сэхнэсенен техник мемкинлеклэре канэгатьлэндер-ми. Тиздэн анын инициативасы белэн сэхнэ уртасына эйлэнэ торган тугэрэк мэйданчык урнаштырыла Ьэм эшлэ-телэ башлый. Мона кадэр кулланылган
ЯЦАЛЫК ЭЗЛЭУЧЕ РЕЖИССЕР
67
бертерлерэк павильон декорациялэр-дэн сэхнэ мэйданын еч улчэмле архи-тектура-тезелеш юлы белэн чишугэ кучелэ. Театрда рэссам П. П. Беньков урынын белеме буенча архитектор П. Т. Сперанский ала.
Элбэттэ, бу узгэрешлэр Татар дэулэт академия театры спектакльлэре-нен сыйфатында, тышкы бизэлешендэ чагылыш таба. Алар форма ягыннан куп терлерэк, тегэлрэк Ьэм ^ыйнаграк булалар. Артистлар уенында геройлар-нын эчке деньясын ачу тирэнэя. Сэхнэ сурэтлэу чаралары арасында психологик яктан акланган атаклы «Девишев паузалары» урын ала. Музыка, яктырту алымнары да спектакль тукымасында уз дэрэ^эсенэ куела.
Узган елларнын кайбер театр эшлек-лелэре Г. Девишев турында бары тик анын ечен матурлык тешенчэсе ин алгы урында булган режиссер-эстет буларак фикер йертэлэр. Монын ечен аны шак-тый кискен гаеплэгэн чорлар да була18. Чыннан да Г. Девишев спектакльлэ-ре форма матурлыгы, бар нэрсэнен уз урынында, ^иренэ ^иткереп эшлэнуе белэн аерылып торалар. Куп кеше кат-нашкан халык сэхнэлэре куеламы, яки берничэ персонаждан гына торган эпизод чишелэме, анын игътибар узэгенэ даими рэвештэ образларнын ишарэ, хэрэкэт, пластикасы, нэфислеге куела. Халык сэхнэлэрендэ терле теслэрдэн торган аерым группалар тезелэ. Линия тезеклеге Ьэм композиция бетенлеге бу режиссер ечен сон дэрэ^эдэ меЬим Ьэм кыйммэтле категориялэр. Эйе, бу шулай. Эмма Г. Девишев ин-ин берен-че планга булачак спектакльнен идея эчтэлеген, эсэр ярдэмендэ халыкка эй-телэчэк теп фикерне ачуны куя. Бу ин меЬиме. Э калган бар нэрсэ, никадэр кыйммэтле булса да, икенчел. Элеге максатка образларны психологик яктан ^ентекле нигезлэу дэ хезмэт итэ. Г. Де-вишевнын ин яхшы сэхнэ композици-ялэре нэкъ энэ шул кеше психология-сен, характер узенчэлеклэрен тирэннэн ачу белэн дэ кызыклы.
1926-1927 ел сезонында Г. Деви-шев Казаннын мэдэни тормышын шау-латкан ике спектакль чыгара. Г. Ку-туйнын «Балдызкай» комедиясе, сезон барышында ин куп тапкыр (7) уйнала Ьэм зур популярлык казана19. Р. Лотар-
нын «Тэхеттэ шут» эсэре буенча эшлэн-гэн «Сарай серлэре» сонгы еллардагы тэр^емэ пьесалар нигезендэ куелган ин яхшы спектакль дип бэялэнэ20.
Мещанлыкнын кече, яшэучэнлеге темасы ул чорда ук милли театр ечен яналык булмый. Шул темага узган се-зоннарда гына барган К. Тинчуриннын «Нэни абый», К. Эмиринен «Печэн базары», «Казан кызы» эсэрлэрен эле тамашачы яхшы хэтерли торган була. Эгэр Г. Кутуй пьесасында бары тик шул проблема гына чагылса, ихтимал, ул Г. Девишевны кызыксындырмас та иде. Мещанлык, азгынлыкны фаш иту белэн бергэ биредэ автор ^эмгыять тормышында эле яна гына туып кил-гэн ер-яна куренешне — мона кадэр изелгэн дип саналган татар хатын-кыз-ларында социаль активлык, узан уяну процессын яктырта. Пьеса режиссерны нэкъ энэ шул ягы белэн узенэ ^элеп итэ, э узэктэ торган кечле характерлы, актив, бар нэрсэгэ уз фикере булган, ирлэр белэн бертигез дэрэ^эдэ и^ти-магый мэсьэлэлэр чишудэ катнашкан Рабига образы (аны спектакльдэ М. Ку-гушева уйный) татар сэхнэсендэ ачыш буларак кабул ителэ.
Сакланып калган фоторэсемнэр-гэ караганда, режиссер бу спектакль-дэ татар театры ечен традицион сэхнэ бизэлеше тереннэн китэргэ омтыла. Сэхнэнен бетен кинлеген диярлек алып торган баскыч узэккэ куела. Артист Мехэммэт (С. Айдаров) Ьэм анын хэлэл ^ефете яшэгэн икенче катка менэ торган бу баскыч режиссерга куп терле мизансценалар корырга, уен ечен сэхнэ идэнен, икенче кат мэйданчыгын Ьэм баскычнын узен кин кулланырга мемкинлек бирэ. Элбэттэ, горизонталь, вертикаль буенча узгэреп торган мизансценалар тамашаны тагын да дэртлерэк, кызыклырак итэ. «Режиссер Гомэр Девишевнын ниндидер аерым уз стиле бар. Сэхнэ бизэлешендэ тирэн милли мотивларны куллану сэбэпле бик кыйммэтле стиль. Г. Девишевка шулай ук эчке хислэргэ бирелучэнлек Ьэм теслэр, яктылыкны бик нечкэ си-землэу хас», — дип яза «Балдызкай»ны караганнан сон тэнкыйтьче Ф. Сал-лави21. Чынлап та, музыкаль яктан С. Сэйдэшев тарафыннан баетылган спектакльдэ вакыты белэн ихлас лирик
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
хислэр, вакыты белэн тирэн драматизм естенлек ала. Баштан ахырга кадэр сурелмэс кызыксыну белэн каралган тамаша барышында артист, режиссер, актив газета хэбэрчесе Э. Мэ^итов узенчэлекле кузэту ясый. «Татар те-атрында куп уйналу ягыннан "Балдыз-кай" пьесасы беренче урынны алды. — дип яза ул. — "Балдызкай" уйналганда бетен залда каты келу 23, ярым келу 29, тынлык — бирелеп тыцлау 16, кызгану 1, уен барганда шау-шу юк. Барлыгы 69 реакция булып, аерым пэрдэлэргэ булгэндэ 17 ярымшар туры килэ. Бу нэрсэ пьесанын яхшы ук уцышлы, ка-раучыны ялыктырмый, баштан ахырга кадэр тигез, кутэренке тонда баруын курсэтэ»22.
Бу юлы да Г. Девишев спектакль ечен яхшы башкаручылар ансамбле ту-дыруга ирешэ. «Пьеса менэ дигэн итеп уйналды, — дип фикерен дэвам итэ Ф. Саллави. — Бигрэк тэ Кугушеваныц (Рабига) тептэн уйланган нэфис уенын билгелэп узасы килэ. Айдаров (Мехэм-мэт) Ьэм Кушловская (Гелшат) талант Ьэм баш июченен онытылмас типларын тудырдылар. Гыйрфан ролендэге яшь артист Камал III узенец иц яхшы обра-зын и^ат итте. Кечкенэ кибет Ьэм зур хатын ху^асы Хэсэн ролендэ Урази-ков аерым тора. Бу характерлы артист инде берничэ сезон дэвамында татар сэхнэсен бизэп килэ. Булатова (Хэм-дия), Та^дарова (Маша) Ьэм Рэхмэтул-лина (Хэсэннен хатыны) уз рольлэрен унышлы гына башкардылар»23.
Г. Девишевнын 1926-1927 ел сезо-нындагы икенче спектакле «Сарай сер-лэре» дэ артистларнын унышлы образ-ларына бай була. Бу эсэрдэ танылган осталар белэн бергэ эле куптэн тугел генэ Татар театр техникумын тэмамлап чыккан яшь артистлар да катнаша. Би-редэ инде режиссернын кемнэр белэн кубрэк шегыльлэнуен анлау кыен ту-гел. Эйе, Х. Сэлим^анов, З. Закиров, Х. Кэтиев кебек ^аваплы рольлэр баш-каручы яшь артистларны ансамбльдэн аерылмаслык хэлгэ китергэнче, режис-серга куп кеч тугэргэ туры килэ. Театр тэнкыйтьчелэренен рецензиялэрендэ ин элек бу артистларнын исемнэре ата-лу Г. Девишевнын хезмэтенэ дэ бэя дигэн суз24.
Куплэрнен бертавыштан бэя-
лэулэренэ караганда, спектакльнен ин зур унышы — Ш. Шамильский и^ат ит-кэн Арлекин образы. Эле куптэн тугел генэ татар сэхнэсе ечен этап саналган ат карагы Минлегали образын («Зэнгэр шэл», К. Тинчурин) и^ат иткэн артистка Арлекин ролендэ кечле техника, сузне осталарча куллану, мавыктыру сэлэте кирэк була. Ченки режиссер спектакльнен эчтэлеген, эйтэ торган фикерен ин элек шушы образ аркылы уздыра. Табигый, беркадэр самими рэ-вештэ артистнын власть иялэреннэн естенлеген раслаучы инкыйлаб елла-рында, бик куп театрларда куелган пьесанын кимчелеклэрен дэ кургэн, та-рихка китеп баруын да анлаган режиссер. Тик ул режиссер уз алдына куйган ике мэсьэлэне чишэргэ унай була: эле яна гына театрга килгэн артистларнын сэлэтлэрен ачу, аларны эш белэн сынау Ьэм татар сэхнэсенен ин зур осталары-нын берсе Ш. Шамильский талантынын яна якларын курсэту. «Кызыл Татарстан» газетасы битлэрендэ басылган рецензиядэн куренгэнчэ, Г. Девишев узе телэгэн нэти^эгэ ирешкэн дияргэ була.
Рецензия авторы Э. Мэ^итов, Г. Девишевнын режиссура сэнгатен-дэге кайбер сыйфатларын да ачыклап китэ. Ин беренче планга ул режиссер-нын аналитик фикерлэу сэлэтен куя. Бу чыннан да шулай. Эсэрне куярга алын-ганчы Г. Девишев аны бик ^ентеклэп ейрэнэ, отышлы Ьэм ^итешмэгэн якла-рын улчи. Тикшеру, анализлау нэти^э-сендэ спектакльнен унышлы чыгуына ышангач кына эшкэ тотына.
Э. Мэ^итов шулай ук Г. Девишевнын булачак тамашада кечкенэ генэ детальлэрне дэ исэпкэ алуын, аларны зурайтып бер бетенгэ эйлэндеруен, теп фикер тирэсендэ берлэштеруен эйтеп китэ. Театр тэнкыйтьчесенен бу сузлэре дэ дерес. Эйе, Г. Девишев куй-ган спектакльлэр композиция бетенле-ге, тезеклеге белэн аерылып торалар. Э. Мэ^итов режиссернын сэхнэ сурэт-лэу чаралары белэн осталарча идарэ итуен билгели Ьэм ассызыклап, бер-кадэр тискэре тесмер белэн, анын матурлыкка, эстетик зэвыклыкка ом-тылышын курсэтэ. «...Ул бетен кече белэн эстетикага барырга тырыша, — ди ул. — Девишев станок, сукнолар-
ЯНДЛЫК ЭЗЛЭУЧЕ РЕЖИССЕР
дан файдаланса да, аларны бер яналык керту, эсэрнен барышы, артист уены белэн бэйлэу ечен тугел, бэлки матур-лык — бизэклэу, оригинальлек кылу, тормыштагы куренешлэрне терлелэн-дереп бирер ечен генэ файдалана»25.
Бу сонгы фикер унаеннан матур-лык тешенчэсенен Г. Девишев режис-сурасында бервакытта да теп максаты тугел, бэлки эсэрнен фикерен ачу ечен бер чара гына булып торганлыгын ал-дарак та эйттек.
«Сарай серлэре» спектаклендэ, Г. Девишев эле мона кадэр татар те-атрында очрамаган сурэтлэу алымы куллана — вакыйгалар барышы белэн акланган логик паузаларга ул музыка кертэ. Музыкаль булмаган эсэрдэ музыка куллану, Ьичшиксез, спектакльне баета йэм сэнгать эЬеллэре тарафын-нан узенэ курэ бер ачыш буларак кабул ителэ26.
Г. Девишев театр белэн ^итэкче-леккэ Октябрь инкыйлабынын 10 еллык бэйрэм елында алына. Ул вакыттагы катгый талэп буенча коллектив бу да-таны аерым спектакль белэн билгелэп утэргэ тиеш була. Театр репертуарында юбилейга багышланган ике спектакль — терек язучысы А. Хэмиднен «Ьинд кызы» Ьэм Ф. Бурнашнын «Адашкан кыз» эсэрлэре барлыкка килэ.
Татар дэулэт академия театры-нын 1927-1928 ел сезоны 28 октябрьдэ «Ъинд кызы» спектакле премьерасы белэн ачыла. Англия дэулэтенен Ьиндс-танда алып барган колониаль сэясэте нигезендэ андагы халыкнын тузэ алмас-лык авыр шартларда яшэешен, хатын-кыз, бала-чагаларнын хокуксызлыгын, туып килгэн милли азатлык хэрэкэтен сурэтлэгэн пьеса, Г. Девишев фикерен-чэ, деньядагы беренче социалистик дэулэтнен юбилей елында бик актуаль янгыраш алырга тиеш була. Бу шулай булып чыга да.
Рэссам П. Беньков Ьэм режиссер спектакль ечен ачык, якты теслэр кул-ланып Ьиндстаннын га^эеп матур, бай табигатен чагылдырган декорациялэр эшлилэр. Бу байлык, теслэр тантанасы, и^атчылар фикеренчэ, таланып хэерче-леккэ калдырылган халыкнын эшэке тормышын тагын да калкурак курсэ-тергэ тиеш булалар. Аларга бик куп тарихи материал ейрэнергэ, эдэбият бе-
лэн танышырга, Ьиндстанныц табигать шартларын, анда яшэгэн халыкларныц яшэу рэвешен, гореф-гадэтлэрен, тор-мыш-кенкуреш узенчэлеклэрен узлэш-терергэ кирэк була. Башкарылган зур эшнец нэти^эсе булып, халыкларныц тигез хокукын раслаган, бер миллэтнец икенчесен изэргэ хакы юклыгын сэн-гать чаралары белэн ацлаткан дулкын-ландыргыч сэхнэ эсэре деньяга килэ.
«Адашкан кыз» спектаклендэ Г. Девишев чагыштырмача якын тарих булган гражданнар сугышы вакыйгала-рына мерэ^эгать итэ. Лэкин бу очрак-тан аныц сэхнэ композициясе узэгендэ алгы сафтагы керэшчелэр тугел, бэлки керэшкэ икелэнеп, узлэренец эчке кар-шылыгын ^ицеп килучелэр тора. Тама-шаныц тэуге картиналарында Таранчы да (Камал III), Мужик та (Б. Тарханов) акларга каршы идэн асты керэше алып барырга уйламыйлар, киресенчэ вакый-галардан читтэрэк торырга, нейтралитет сакларга омтылалар. Лэкин «катыш-мау» сэясэте саклап кала алмый, алар барыбер керэшчелэр арасына килергэ мэ^бур булалар.
Спектакльнец теп хатын-кыз каЬар-маны Хэдичэне (Ф. Ильская) икелэну, гражданлык позициясенец нык булма-вы инкыйлабка каршылар ягына алып килэ Ьэм финалда ул да керэштэшлэре белэн бергэ ^ицелу кичерэ.
Г. Девишев спектакльне реалистик режиссура сэнгатенец иц яхшы тра-дициялэрендэ, Ьэрбер каЬарманныц характер усешен, аларныц Ьэр кылган эшен психологик яктан нигезлэп, тор-мыш-кенкуреш дереслеге принципла-рында кора. Бу эсэр татар театры та-рихында сэхнэ уртасындагы эйлэнэ торган тугэрэкнец беренче тапкыр кул-ланылуы белэн дэ эЬэмиятле27. Алты картинадан торган Ьэм картина саен вакыйгалар урыны узгэргэн спектакль ечен бу бик кирэкле табыш булып чыга. Тугэрэккэ берьюлы берничэ кар-тинаныц ^иЬазлары урнаштырыла Ьэм вакыйгалар барган урынны алыштыру ечен аны бары берничэ градуска бору да ^итэ. Яцалык сэхнэ эшчелэренец хезмэтен ^ицелэйтеп кенэ калмый, бэлки бетен спектакльнец барышына да уцай тээсир ясый, ченки вакыйга-ларныц езлексез агышын тээмин итэ, естэмэ тизлек куша.
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
Спектакльдэ инкыйлабнын кан дошманы поручик Байчурин ролендэ режиссер узе дэ сэхнэгэ чыга. Академия театрында Г. Девишев мона кадэр дэ узен актер буларак сынап караган була. Тик телне ^итэрлек белмэу узе-некен итэ, актерда сейлэгэндэ акцент, ышаныч ^итмэу сизелэ. Э бу эшендэ инде ул ^итешсезлегеннэн тулысынча арына Ьэм зыялы, акыллы, шуна курэ узе хезмэт иткэн идеянен Ьэлакэтен алдан кургэн Ьэм моны шэрап белэн кумэ килгэн ак офицер образын и^ат итэ. Поручик Байчурин режиссернын татар сэхнэсендэ актер буларак беренче зур унышы.
Эгэр «Адашкан кыз»да Г. Деви-шев революциянен зыялылар белэн менэсэбэтен, бэйлэнешен тикшерсэ, Ф. Бурнашнын икенче бер эсэре «Хесэен мирза» аша халык Ьэм революция, халык Ьэм ^итэкче темасын узэккэ куя.
Эйтергэ кирэк, татар драматурги-ясендэ Ьэм театрында бу тема естен-дэ эшлэу егерменче еллар дэвамында езлексез дэвам итэ. «Хесэен мирза» пьесасынын сэхнэ тормышы — монын ачык мисалы. Ф. Бурнашнын сузлэренэ караганда, эсэрнен «Ьи^рэт» дип аталган беренче варианты 1918-1919 елларда ук язылган. Лэкин ул вариант авторны канэгатьлэндерми Ьэм ^ит-ди узгэртулэр кертелэ. 1922 елда ер-янадан эшлэп чыгылган Ьэм башкача аталган пьеса («Щирсезлэр») 1922 елда Татар дэулэт театрында куела28.
Режиссернын шактый борынгы, крепостнойлык чорларында ук барган вакыйгаларга нигезлэнгэн пьеса белэн кызыксынуы ни белэн анлатыла сон? Курэсен, октябрь инкыйлабынын юбилей елында изучелэр Ьэм изелучелэр арасындагы тирэн каршылык тамырла-рын ейрэну Ьэм аны сэнгать чаралары аша тамашачыга ^иткеруне режиссер уз бурычы итеп санагандыр. Чын и^ат-чы буларак узганнан башка бугенгенен дэ, килэчэкнен дэ була алмавын ул бик яхшы анлаган булса кирэк.
Болардан тыш, вакыйгаларга, сю-жетнын кискен борылышларына бай, кечле Ьэм куе буяулар белэн язылган эсэр Девишевны узенен тамашачыны тетрэтерлек хислэргэ ия булуы белэн ^элеп иткэндер. Девишевнын тырыш-
лыгы, и^ат мемкинлеклэрен тулысынча куллануы нэти^эсендэ кабатланмас эре характерлар, масштаблы халык сэхнэлэре Ьэм лирик куренешлэрне дэ эченэ алган кызыклы тамаша туа. Ул чын-чынлап республиканыц зур теат-раль вакыйгасына эйлэнэ. Кечле баш-каручылар составы, акыллы, эзлэнучэн режиссура, талантлы композитор (С. Сэйдэшев) Ьэм рэссам (П. Беньков) — куренгэнчэ, яхшы сэхнэ эсэре туар ечен бетен мемкинлеклэр дэ бар Ьэм ул туа да.
Г. Девишев халык сэхнэлэренэ аеру-ча куп кеч куя. Ул халыкньщ эшлэргэ дэ, куцел ачарга да, уз мэнфэгатьлэре ечен керэшергэ дэ сэлэтле тере обра-зын тудыру максатында эшкэ татар театр техникумы укучыларын тарта29. Матур ^ырга, ялкынлы биюлэргэ сэлэтле яшьлэр режиссерныц максатын тормышка ашыру ечен идеаль материал булалар. Шуца курэ дэ алар катнаш-кан халык сэхнэлэре чын мэгънэсендэ тамашаныц бизэгенэ эверелэлэр.
Халык образын режиссер усештэ, узгэрештэ бирергэ омтыла. Беренче эпизодларда ул эле эшли Ьэм уз кай-гы-хэсрэтен озын моцлы ^ырлар аша белдерэ генэ. Узен талаучыларныц ерткычлыгын эндэшми кичерэ, канэ-гатьсезлеген эчкэ яшерэ килэ. Вакыт узган саен тамашачы аныц куцелендэ ачу кузгалуын курэ. НиЪаять, халык уз ху^аларына буйсынмас хэлгэ ^итэ Ьэм узе сайлаган ^итэкчелэр кул астында ач, ялангач, рэн^етучелэр тарафыннан соцгы чиккэ куелгач алпавыт утарла-рын таларга, ^имерергэ китэ. Лэкин тарихи тэ^рибэ белэн коралланган режиссер белэ: элегэ баш кутэргэн халык-ныц ^ицуе ечен и^тимагый шартлар ^итешмэгэн Ьэм спектакль Ьэлакэт, халык фа^игасе белэн тэмамлана.
Г. Девишев ацлавынча, халык йез-сез-нисез масса тугел, бэлки бик куп терле язмыш, характерларны бергэ туплаган бердэмлек. Аннан халык бэ-хете ечен керэшучелэр генэ тугел, кар-шы реакцион элементлар да чыккан. Режиссерныц бу карашы спектакльдэ дэ чагылыш таба. Биредэ Ьэр персонаж — халык хэрэкэте ^итэкчесе карт крепостной Бикморза — М. Эпсэлэ-мовмы, яки яшь, кызу канлы крестьян Шамил — Камал III ме, я булмаса ха-
ЯЦАЛЫК ЭЗЛЭУЧЕ РЕЖИССЕР
лык кутэрелешен бастыру ечен барын да эшлэгэн сатлык Солтан — Х. Сэ-лим^ановмы — бары да узенэ генэ хас характер сыйфатлары, йереш-торыш, сейлэшу рэвешлэре белэн баетылган.
Драматургик материалда халык кутэрелеше юлбашчысы крестьян Муса образы беркадэр туры сызык бу-енча бирелгэн. Егерменче еллар башы агитацион драматургиядэге типик «ти-мер» каЬарман яна тарихи шартларда котылгысыз искергэн булып тоелыр иде. Шуна курэ Г. Девишев уз сурэт-лэу чаралары белэн аны «^ылытырга», хис-кичерешлэр белэн баетуга омтыла.
Анарчы Татар дэулэт академия театрында мондый образларны романтик артист М. Мутин башкарып килгэн. Эгэр Муса образы да ана тапшырылса, кечле, нык характерлы, лэкин кешелек сыйфатлары бетенлэй диярлек курен-мэгэн «тимер» каЬарманнын тагын бер яна варианты деньяга килер иде. Лэкин Г. Девишев бу тапталган юл белэн ту-гел, яна эздэн китэ. Крестьяннар юл-башчысы образы психологик портрет остасы, га^эеп тормышчан, романтик кутэрелешлэргэ сэлэтле «5^ир» артисты Ш. Шамильскийга тапшырыла. Бу халык герое образын чишугэ бетенлэй янача якын килу булып тора. Артист -нын га^эеп бай эчке мемкинлеклэре Г. Девишевка драматургик материал-нын схемага корылганлыгын ^инэргэ, образга тере кеше эчтэлеге салырга яр-дэм итэ.
Пьесада Мусаны езелеп сея торган Сара Ьэм теп каЬарман катнашындагы ике кешелек эпизодлар бар. Аларда кыз узенен мэхэббэтен тэкъдим итэ, э Муса анын хислэрен Ьэрвакыт кире кага. Автор тэкъдим иткэн шарт буенча, Муса ^ирбилэуче Хесэен гаилэсендэ тэрби-ялэнгэн бу кызны яратмый Ьэм Сара белэн курешу, анлашу сэхнэлэре аннан бернинди хис-кичереш талэп итми. Артист алдында торган бурычны режиссер купкэ катлауландыра. Яна шарт буенча Муса Сараны яратмаган ечен тугел, бэлки и^тимагый тигезсезлек аркасында кире кага. Ул Сараны езе-леп ярата, бер курешу ечен зар-инти-зар, лэкин алпавыт кызына ейлэнэ ал-мый. Шуна курэ дэ сейгэн кызы белэн очрашулар, аннан баш тарту Муса — Шамильскийга эйтеп бетергесез
зур газаплар, авыр кичерешлэр алып килэ. Ченки белэ: ул сайлаган керэш юлы анын узенэ дэ, сейгэн кызына да бэхет тугел, бары авырлыклар ките-рергэ мемкин. Ш. Шамильский уз-узе белэн, мэхэббэте, хислэре белэн даи-ми керэш алып баручы кешене уйный. Роль дэртле хислэр, тирэн психологик паузалар белэн тулылана. Шулай итеп, Ф. Бурнашнын «Хесэен мирза» эсэ-ре театрга тагын бер зур яналык алып килэ. Режиссер Г. Девишев Ьэм артист Ш. Шамильский кечле ихтыярлы, кыю, халык бэхете ечен корбаннарга, утка-суга керергэ эзер, шул ук вакытта хис-кичерешлэргэ, мэхэббэткэ, газапларга сэлэтле бетенлэй яна тип халык герое и^ат итэлэр.
«Хесэен мирза»да беренче кат кул-ланылган, халык катнашкан куренеш-лэрне чишу алымнары, халык сайлап куйган ^итэкче образын и^ат иту тэ^-рибэсе Г. Девишевнын Б. Лавренев, Д. Фурманов эсэрлэре буенча куелган «Сыну» («Разлом»), «Фетнэ» спек-такльлэрендэ устерелэ Ьэм баетыла. Тарихта шэхеснен роле, халык мас-саларынын кече, каЬарман Ьэм масса арасындагы бэйлэнешлэрне ачкан сэх-нэ композициясе Октябрьнын унбер еллыгына багышлап куела, Татарстан республикасы кулэмендэ зур янгыраш ала. Бер-бер артлы «Атака», «Тама-шачы», «Кызыл Татарстан», «Красная Татария» газета-журналларында яна премьерага багышланган зур-зур мэ-калэлэр денья курэ. Алар бертавыштан режиссернын бу га^эеп актуаль янгы-раган хезмэтенен унышын билгелэп утэлэр.
Алдагы «Хесэен мирза»дагы кебек ук, «Сыну» спектаклендэ Г. Девишев-нын тикшеру объекты булып аерым герой гына тугел, э халык массасы, алар арасындагы менэсэбэтлэр тора. Режиссер уз алдына бу юлы да терле ка-батланмас типлардан, характерлардан ^ыелган тере халык образын тудыру бурычын куя.
Спектакльнен сценографиясендэ режиссер Ьэм художник П. Сперанский, «Балдызкай»ны куйгандагы кебек ук, сэхнэ мэйданын яна архитектура-тезелеш алымы кулланып чишэргэ бу-лалар. Капитан Берсенев (З. Солтанов) торган фатир шунлыктан ике катлы
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
итеп курсэтелэ. Беренче Ьэм икенче каттагы уен мэйданчыклары, аларны тоташтыручы ярымтугэрэк формадагы баскыч горизонтальлэр Ьэм вертикаль буенча куптерле мизансценалар ко-рырга булыша. Бу, элбэттэ, пластик як-тан тамашаны сизелерлек ^анландыра. Эмма тискэре тээсире дэ бар. Вакыйга-лар кызганда этаждан этажга кучешлэр тамашаны беркадэр суыталар, спек-такльнен темпо-ритмын тешерэлэр. Шулай булса да, файда купкэ артыграк була.
Корабльдэге халык куренешлэрен масштаблырак курсэту ечен режиссер-га кинрэк мэйдан кирэк була. Шуна курэ авансценаны кинэйту хисабына крейсернын борын елеше тамаша за-лына чыгарыла. Бу сэхнэне купкэ ти-рэнэйтэ Ьэм режиссерга кирэк вакытта теге яки бу персонажны алгы планга чыгарырга, эре итеп курсэтергэ, анын кузлэренэ карап кунелендэ нилэр бар икэнен анларга ярдэм итэ. Э спектакль-дэ халык сэхнэлэрендэ катнашкан Ьэр матрос турында да бик куп нэрсэ белеп була. Ченки Г. Девишев бу куренеш-лэрдэ уйнаган театр техникумынын Ьэр укучысы белэн аерым-аерым эшли, персонажнын биографиясен, язмышын, уз-узен тоту узенчэлеклэрен, яраткан Ьэм яратмаган кешелэрен ачыкларга булыша. Нэти^э буларак, тамашада катнашкан Ьэр матрос кабатланмас сыйфатлар белэн тулылана, тере эч-тэлек белэн байый.
Лэкин вакыйгаларда катнашучыла-ры берлэштерэ торган нэрсэ дэ бар. Ул — башланган эшнен уз файдаларына, узлэре телэгэнчэ тэмамлануына ыша-ныч, уянып килгэн узаннын активлыгы. Боларны тамашачыга ^иткеру ечен Г. Девишев матросларны терле группа-ларга, аларны тагын да ваграк теркем-нэргэ булэ Ьэм Ьэр теркем ечен аерым максат билгели. Теркемнэр алдына ку-елган максатлар терле-терле, кайчак капма-каршыбулганлыктан,бэхэс-тарт-калаш та сирэк куренеш булмый. Куп кеч куеп, ^ентеклэп эшлэнгэн халык сэхнэлэре чын-чынлап спектакльнен узэк куренешлэренэ эверелэ.
Г. Девишевнын «Сыну» спектакле тере халык массасын тагын бер кат сэх-нэгэ чыгару белэн бергэ, халыкнын теп каЬарманы Годун образын и^ат иту
белэн дэ кыйммэтле.
Спектакльдэ театрнын ин алдынгы кечлэре катнаша. Рольлэр булгэндэ режиссер артистларнын и^ат шэхесе буларак узенчэлеклэрен генэ тугел, тормыш тэ^рибэсен, биографиясен, яз-мышларын да исэпкэ ала. Мисал ечен большевик Годун образы беренче бе-тенденья сугышында катнашкан актер Ш. Шамильскийга бирелэ.
Узенен тормышчан, гади уен ма-нерасы белэн аерылып торган артист Ш. Шамильский героен да шундый ук сыйфатлар белэн сурэтли. Тышкы кы-яфэте белэн ул зыялылар гаилэсеннэн, эмма белем ала алмый калган кеше. Ни-кадэр генэ тормыш авырлыгын курсэ дэ, Годун-Шамильскийга эшэкелек, дингез жаргоны иярмэгэн. Ул «братишка» тугел, э профессиональ керэшче, ниндидер бер аерым бурыч утэу ечен крейсерга ^ибэрелгэн, узенен ныклы характеры, кечле рухы белэн матрос-лар арасында зур ихтирам, дэрэ^э ка-занган шэхес. Годун-Шамильский та-рихта узе кебеклэрнен ролен бик яхшы анлый Ьэм килэчэк ечен системалы рэвештэ белемен кутэру естендэ эшли. Буш вакыты булу белэн китапларга то-тына, ана белемен арттырырга кирэк. Тормышчанлык, психологик тегэллек Годун-Шамильскийда кешелек сый-фатлары, принципиальлек белэн тулы-ландырылган. Годун, Берсенев кебек образлар аша Г. Девишев Ьэр намуслы кешенен иртэме-сонмы революцион узгэртеп кору юлына килергэ тиешле-ген раслый.
З. Солтанов и^ат иткэн Берсенев образы — сыну, ^имерелу заманында и^тимагый керэшкэ тартылган кечле шэхес. Ихласлык, намуслылык, акыл, илдэ бара торган вакыйгаларга аек ка-раш аны дереслекне анлауга алып килэ. Годуннын Берсеневка, Ьэм анын гаилэ-се эйеллэренэ менэсэбэте шулай ук их-лас, дустанэ. Ул Берсеневны ве^дан-лы, гадел, саф кунелле булуы, халыкны яратуы ечен чын-чынлап ихтирам итэ, аны кирэкмэгэн вак борчулардан, эшэ-келеклэрдэн сакларга тырыша. Ченки килэчэктэ энэ шундый чын мэгънэсен-дэге зыялы, уз эшен бетен нечкэлек-лэренэ кадэр анлый торган белгечлэр-нен бэясе бик югары булачагын ул тешенэ. Годун белэн Татьяна (Н. Та^-
ЯЦАЛЫК ЭЗЛЭУЧЕ РЕЖИССЕР
дарова) арасындагы менэсэбэтлэр дэ гашыйклар арасындагыча тугел, кубрэк дуслык менэсэбэтлэрен хэтерлэтэ. Го-дун Татьянага инглиз телен ейрэнудэге булышлыгы ечен рэхмэтле, э Татьяна исэ бу сэлэтле кешегэ ярдэм итэ алуы ечен шат.
Спектакльдэ Г. Девишев Годун, Берсенев кебек образларга С. Айдаров и^ат иткэн Штубе образын каршы куя. Озын буйлы, чибэр, уз-узен генэ ярата торган Штубе-Айдаровка ^ир йезендэ бер изге нэрсэ дэ юк. Эгэр файдалы булса, ул уз мэнфэгате ечен илен дэ, денен дэ сатарга эзер. Намуслы, ве^-данлы кешелэргэ ул естэн генэ карый, э Годун кебек тубэннэн кутэрелгэннэргэ нэфрэт тоя. Спектакльнен ахыргы пэр-дэсендэ, эше барып чыкмаган, Штубе крейсерны шартлатырга тырыша, лэ-кин юлдан алып ташлана.
Спектакль эффектлы финал белэн тэмамлана. Годун фэрманыннан сон тантаналы марш астында ин биек мач-тага акрын гына кызыл флаг кутэрелэ. Шуннан сон корабльнен барлык ко-раллары хэрэкэткэ килэ. Кечле дингез ^илендэ ялкындай биегэн кызыл флаг, терле якка атар урын эзлэп бертукта-усыз хэрэкэтлэнгэн туп Ьэм пулемет кепшэлэре тамашачыда ашыгып алга баручы корабль тээсире тудыралар. Эй-терсен лэ, корабль тугел, бэлки ^инел-мэс революция образы, халык бэхете ечен деньяны узгэртеп кору рухы бер-нинди каршылыкларга да карамыйча килэчэккэ ашкына.
Халык сэхнэлэрен, революция каЬарманнары образларын хэл иту, сэхнэ мэйданын яна алымнар кулла-нып чишу юнэлешендэге эзлэнулэрен Г. Девишев алдагы «Фетнэ» спектак-лендэ дэ дэвам итэ. Тик, «Сыну»дан аермалы буларак, «Фетнэ» кин жэмэ-гатьчелек тарафыннан зур мэдэни ва-кыйга итеп каршыланмый. Шулай бул-са да, сэнгатьчэ эшлэнеше терлелеккэ карамастан, бу ике спектакль режиссер-нын яна тормыш ечен керэшуче халык образын сэхнэдэ чагылдыру максаты белэн уртак.
Алда эйтелеп уткэнчэ, Г. Деви-шев гомумевропа театр сэнгатенен реалистик традициялэрендэ тэрбия-лэнгэн режиссер буларак, кубрэк чит ил Ьэм рус драматургиясе эсэрлэрен
сэхнэлэштерэ. Э татар тормышыннан алынып язылган пьесалар, бигрэк тэ тормыш-кенкуреш, гореф-гадэт, эт-нографик тамырлар белэн бэйлэнгэн булсалар, ана авыррак бирелэлэр. Лэ-кин бер эсэр естендэ Г. Девишев мавы-гып, уз-узен онытып эшли. Ул да булса М. Фэйзинен «Галиябану» музыкаль драмасы.
Пьеса режиссерны шигриятькэ байлыгы, сафлыгы, хислэрнен их-ласлыгы, характерларнын тегэл Ьэм ачык эшлэнуе белэн ^элеп итэ. Шуна курэ дэ, узенен революциягэ кадэр-ге татар тормышын аз белуен тойган хэлдэ, эсэрне куярга алына ул, авыр, катлаулы эшне ^инеп чыгарына ыша-на. Музыкаль драма жанры ана бу оч-ракта бердэнбер дерес юлны курсэтэ. Эсэрдэ сурэтлэнгэн тормышны шигъ-рилэштеру юлы була бу. Шигърият спектакльнен бетен компонентларын
— сценография, костюм, яктырту, та-выш эффектлары, музыкаль бизэлеш Ь. б. уз эченэ ала, тамашанын бетен тукымасына утеп керэ, режиссернын сурэтлэу чараларын, артистларнын уен манерасын билгели.
Эле мона кадэр Г. Девишевнын бер вакытта да татар авылы тормышынын бу кадэр тирэн катламына утеп кергэ-не булмый. Кенкуреш билгелэре дэ бу кадэр тегэл Ьэм ^иренэ ^иткереп башка бер спектакльдэ дэ кулланылмый. Биредэ юкэ кайрысы белэн ябылган иске агач йорт, ишек алдында чэчэктэге алмагачлар, хэтта алар астында йегереп йергэн тавыклар яки рэссам П. Сперанский белэн берлектэ сайланган авыл табигате куренеше (чишмэ буе, елга ар-кылы салынган басма, ярдагы агачлар)
— ювелирларча тегэллек белэн эшлэн-гэн. Рэссам Ьэм режиссер, хэтта кайбер натуралистик детальлэр кулланудан да курыкмыйча, революциягэ кадэрге татар авылынын шигъри образын и^ат итэлэр, анын табигатенен гузэллеген, шул гузэллек фонындагы социаль ти-гезсезлекне курсэтэлэр. Шулай итеп Г. Девишевны вакыйгалар узэгендэге традицион мэхэббэт ечпочмагы гына тугел, бэлки авылда уйналган фа^и-ганен и^тимагый нигезлэре кызык-сындыра, яшьлэр бэхетенэ каршы тор-ган акча, байлык хакимлеген фаш иту мемкинлеге тарта. Спектакль, мэгълум
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
булганча, Хэлил (Х. Сэлим^анов) улеме белэн тэмамлана. Шулай булса да режиссер финалга бераз яктылык естэргэ, авыл халкынын гаделлек ечен керэшергэ кече барлыгын курсэтергэ омтыла. Хэлилнен улеменнэн сон авыл хакимияте вэкиллэре Исмэгыйльне (Ш. Шамильский) кулга алырга тиеш булып та, нигэдер (бэлки шул ук кат-лам вэкиле булгангадыр) бу эшне утэр-гэ ашыкмый. Бары тик Галиябанунын нэфрэтле сузлэре, ^ыелган халык-нын сузсез басымы астында гына Ис-мэгыйльгэ богау салалар. Китучелэрне авыл кешелэренен каЬэре озата.
Г. Девишев спектаклен алдагы куе-лышлардан аерып торган тагын бер зур яналык — С. Сэйдэшевнен бу сэхнэлэш-теру ечен махсус язган увертюрасы. Режиссернын драманы шигърилэштеру телэген исэпкэ алып язылган увертюра спектакль башланганда биш минутка тулар-тулмас вакыт эчендэ янгырый, лэкин шул арада да тамашачыга куп нэрсэ турында сейлэргэ елгерэ. «Сэй-дэшев тарафыннан язылган увертюра, Ьичшиксез, ана (спектакльгэ. — Г. А.) зур естэмэ, — дип яза спектакльгэ рецензия авторы Г. Кутуй. — Анын увер-тюрасы пэрдэ ачылмас борын ук бетен пьесанын аЬэнен сейлэп бирэ. Скрипка тавышы йерэктэн чеметэ — Галия елый... Гармонь естэлэ — авыл яшьлэ-ре Галиябану кеен ^ырлап узалар. Кларнет шыншып ала. Хэлил сейгэн яры янына килэ, гобой акырып куя — Исмэгыйль арага керэ... Бакыр инстру-ментлар кутэрелэлэр, дулыйлар, еермэ куптаралар, виолончель укси, Галияне мен сумга саталар... тирэн тынлык ... тагын шыншу, тагын скрипка, тагын елау. Хэлил улэ.
Сэйдэшев кул астында телгэ кил-гэн музыка энэ шуларны сейли»30. Бэл-ки бу Сэйдэшев музыкасын беркадэр гадилэштереп, туры сызык буенча шэрехлэудер. Эмма бер нэрсэ ачык: увертюра уйналачак драма вакыйгала-рына эмоциональ тес бирэ, тамашачы-ны фа^ига белэн тэмамланачак кечле мэхэббэт хикэясен карарга эзерли. «Галиябану»ны алдагы куелышларда увертюра керту канунлаштырыла Ьэм моннан сонгы бер генэ спектакль дэ увертюрасыз башкарылмый.
Авыл тормышын шигърилэштеру
алымы Г. Девишев тарафыннан яшьлэр-нен кичке уен куренешлэрендэ дэ тор-мышка ашырыла. Аерым бер узен-чэлекле матурлык, шигърият кетудэн кайткан малларнын тавышларында да, яшьлэр ^ырлаган халык кейлэре мон-нарында, алар арасындагы чиста, саф менэсэбэтлэрдэ, шаярышып суз аты-шу, шигъри алышларда янгырый.
«Мина "Галиябану"нын куп халык-лы сэхнэсе эшлэнгэн репетициялэрдэ булырга туры килде, — дип яза Уфа-дан Казанга килгэн, берничэ ел элек бу театрда эшлэгэн режиссер М. МэЬдиев.
— Монда режиссер Девишев зур энергия белэн эшли иде. Бу эш, тамашачы курми торган, кара эш. Монда режиссер бетен уйнаучыларга "^ыр белэн ярышу", "бакадан курку" Ьэм башка шундый задачалар уйнарга кушып, шул сэхнэлэрне беткесез санда тэкърарлат-ты. Бик куп ейрэтте»31.
М. МэЬдиев мэкалэсеннэн китерел-гэн бу езектэ Г. Девишевнын ничек ар-мый-талмый уз дигэненэ ирешкэнлеге чагылыш тапкан. Элбэттэ, Галиябану белэн Хэлилнен парлы куренешлэрен эшлэгэндэ дэ шушындый ук тырыш-лык, кеч, энергия талэп ителэ. Шуна курэ дэ алар шигъриятнен ин югары урнэге буларак янгырыйлар. Галияба-нунын сейгэне Хэлилгэ атап чыгарган ^ыры, сэхнэдэн тамаша залына ир-кен, саф, тулы сулы елга кебек агыла. Г. Кайбицкая Ьэм Х. Сэлим^анов чи-ратлашып башкарган, йерэктэн чыккан халык моны, дулкын булып куплэрнен кунел ярларын кага, йерэк кылларын чиртэ. Эйтерсен лэ, бер-берсен езелеп сейсэ дэ, мэнге бергэ була алмас ике ярнын, сонгы сулышы, ахыргы йерэк тибеше...
Спектакль тамашачы тарафыннан яратып кабул ителэ. Театр тэнкыйть-челэре дэ аны унай бэяли, Г. Деви-шевнын режиссерлык хезмэте югары куела. «Ачыктан-ачык эйтергэ кирэк
— Кушловская, Шамильский шикелле кечле артистлар, композитор Сэйдэ-шев, художник Сперанский, режиссер Девишевлар ярдэме белэн ТДАТ бу зур имтиханны унышлы бирэ алды. Кунел-лэрне тулысынча канэгатьлэндерерлек тирэн эз калдырды», — дип яза спек-такльне и^ат итуче теп кечлэр турын-да тэнкыйтьче С. Фэйзуллин.
ЯЦАЛЫК ЭЗЛЭУЧЕ РЕЖИССЕР
1929 елнын жэендэ сэламэтлеге кинэт начараю сэбэпле Г. Девишев Симферопольгэ кучеп китэ Ьэм Кырым дэулэт татар театрынын режиссеры бу-лып эшли башлый. Кызганычка каршы, бу Г. Девишевнын Татарстан белэн, Татар дэулэт академия театры белэн бетенлэйгэ хушлашуы булып чыга. Лэкин анын милли сэхнэ сэнгатен ус-теру елкэсендэге эзлэнулэре, эшчэнле-ге эзсез югалмый, татар режиссурасы яна сурэтлэу чараларына, мона кадэр курелмэгэн алымнарга байый. Кыска гына эш дэверендэ ул татар сэнгате эш-чэннэрен тирэн психологик анализга, форманы тоемларга ейрэтэ. Г. Девишев
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Красная Татария. - 1924. - 11 мая.
2. Шунда ук. - 14 май.
3. Шунда ук. - 11 май.
4. Шунда ук. - 11 июнь.
5. Г. Л. Татар театры тирэсендэ // Кызыл Татарстан. - 1924. - 21 сентябрь.
6. Татарстан театр эшлеклелэре дэмгыяте китапханэсе, 7 ф., 83 папка, 30 б.
7. Нэдми К. Эшчелэр бистэсе // Кызыл Татарстан. - 1924. - 14 ноябрь.
8. Усманов Ш. О Татарском государственном театре // Красная Татария. - 1924. - 19 ноября.
9. Парсин М. Казан татар театрынын ХХ нче сезоны // Безнен юл. - 1926. - № 4. - Б. 46.
10. Агайбаш. Распутин патшалыгында // Кызыл Татарстан. - 1926. - 3 декабрь.
11. Шэрэфиев Ф. Камал III. - Казан, 1967. - Б. 27.
12. Шунда ук.
13. Дульский П. Татреспублика на юбилейной выставке искусств народов СССР // Еженедельник (бесплатное приложение к газете «Красная Татария). - 1927. - 20 ноября.
14. Парсин М. Адашкан кыз // Кызыл Татарстан. - 1927. - 2 февраль.
15. Бурнаш Ф. К предстоящему сезону 1927/1928 гг. в Татарском академическом театре // Еженедельник Татарстанского управления зрелищных предприятий. - 1927. - № 1. - С. 11.
16. Девишев Г. Зимний сезон Татарского академического театра // Красная Татария. - 1928. - 14 сентября.
17. Бурнаш Ф. Дэулэт татар академия театры. (1926/27 елгы сезон) // Безнен юл. - 1927. - № 4-5. - Б. 35.
18. Эдэбият Ьэм сэнгатьнен узэк дэулэт архивы, 970 ф., 6 тасв., 393 сакл. бер., 50 кгз.
19. Бурнаш Ф. Дэулэт татар академия... - Б. 35.
20. «Союз члены». Дэулэт татар театрында «Сарай серлэре» // Кызыл Татарстан. - 1927. - 26 январь.
21. Саллави Ф. «Балдызкай» // Красная Татария. - 1926. - 23 ноября.
22. «Союз члены». «Балдызкай» (Алтынчы кат куелу унае белэн) // Кызыл Татарстан. - 1927. - 1 февраль.
23. Саллави Ф. Курс. хез.
24. «Союз члены». Дэулэт татар театрында...
25. Шунда ук.
26. Шунда ук.
27. Кызыл Татарстан. - 1927. - 25 ноябрь.
28. Бурнаш Ф. Сайланма эсэрлэр: 2 т. - Казан, 1959. - 1 т. - Б. 86.
29. Эмин Г. «Хесэен мирза» // Тамашачы. - 1927. - № 2. - Б. 6.
30. Кутуй Г. Академия театрында «Галиябану» // Кызыл Татарстан. - 1929. - 27 январь.
31. МэЬдиев М. Казан татар театры // Тамашачы. - 1929. - № 24 (9). - Б. 8.
Иллюстрациялар авторнын шэхси архивыннан.
Гали Арсланов, сэнгать фэннэре докторы
РЕЗЮМЕ
В статье Г. Арсланова исследуется творчество выдающегося деятеля татарской театральной культуры режиссера, актера, театрального художника Гумера Галимовича Девишева (1897-1964).
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
куйган пэр спектакльдэ диярлек нинди дэ булса бер яналык кулланыла. Милли сэхнэ ечен яна режиссура алымымы ул, сурэтлэу чарасы яки кую эффектымы, эллэ элек таныш булган образларнын, спектакльлэрнен аерым сэхнэлэрен, эпизодларын, хэтта тулы бер эсэрне бетенлэй янача шэрехлэу, хэл итуме — болар бары да Г. Девишевнын эзлэну елкэсен билгелилэр.
Гомэр Гыймран улы Девишевнын татар мэдэниятен, татар театр сэнгатен устерудэге хезмэтлэре бэялэп бетерге-сез зур пэм искиткеч кыйммэтле. Шуна курэ дэ анын исеме милли мэдэниятнен ин-ин куренекле шэхеслэре арасында.
