Научная статья на тему 'Октябрь революциясендә татарлар'

Октябрь революциясендә татарлар Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
57
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Октябрь революциясенең 90 еллыгы / А. Карпов / И. Мохов / «Очерки истории Татарской партийной организации».
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В публикации И. Тагирова анализируются октябрьские события 1917 г. Особое внимание уделяется участию в них татар. Участие это было не простым, ибо немало татар находилось по обе стороны баррикад. Автор пытается дать свое объяснение этому феномену. В статье использованы, главным образом, материалы татарских газет и документы архивов России и Татарстана.

Текст научной работы на тему «Октябрь революциясендә татарлар»

Октябрь революциясенец берьеллыгын бэйрэм иту. ШэЬэр театры каршындагы митинг. Татарстан республикасы тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы, фотодокументлар коллекциясе, инв. № 477.

Революциялэр турында куп язган булсам да, бу тема-га кабат эйлэнеп кайтам. Беренчедэн, 1917 елгы Октябрь революциясенец 90 еллыгы ки-леп ^итте. Икенчедэн, бугенге кендэ аца карата тискэре ка-рашлар гына хекем серэ. Аны курмэмешкэ сабышу гамэллэре дэ ярылып ята.

90 ел элек булып уткэн ва-кыйгаларныц шаИиты — аме-рикалы журналист Джон Рид инкыйлаб кеннэрен «деньяны тетрэткэн ун кен» дип бэялэгэн иде. Ченки ул Россияне генэ ту-гел, гомумэн, кешелек деньясы-ныц астын ескэ китерде. Коло-ниаль империялэр юкка чыкты, алар урынында бэйсез дэулэт-

»

Октябрь революциясендд татарлар

лэр туды Ьэм башка бик куп позитив узгэрешлэр хасил булды.

Россия империясе урынына аныц эчендэ республикалар тезелу рэвешен-дэ СССР барлыкка килде. Тар хокуклы, ^ире шактый кысрыкланган рэвештэ булса да, Татарстан автономияле рес-публикасы да калкып чыкты. Эгэр дэ шул вакыт республика тезелмэгэн бул-са, буген аны барлыкка китеру мемкин булыр идеме? Бер нинди суверенлык декларациясе дэ, референдум да, Россия белэн шартнамэ тезу дэ мемкин булмас иде.

Дерес, революция халкыбызга зур афэтлэр дэ китерде. Моны бер кем дэ инкарь итэ алмас. Очсыз-кырыйсыз репрессиялэр, эзэрлеклэулэр, сугыш афэте миллэтебезнец яшэешенэ, теле-безгэ, динебезгэ зур зарарлар китеруен Ьич тэ онытырга ярамый. Деньяда бул-ган бер генэ революцияне дэ бер яклы гына бэялэу мемкин тугел. Алар, бер яктан, яшэешнец бер этэргече булсалар, икенче яктан, халыкларга бик куп зыян да китергэннэр. Заманында Англия Ьэм Франциядэ булып уткэн революциялэр тарихы шуны курсэтэ. Октябрь револю-циясе шулай ук чыгарма тугел.

Лэкин революциялэр бер кайчан да сэбэпсез килеп чыкмыйлар. Алар-ньщ теп сэбэбе — халыкныц купче-леге искечэ яши алмауга кайтып кала. Россиядэге 1905-1907 Ьэм 1917 елгы революциялэрнец дэ сэбэплэре шул ук. Халыкныц купчелеге искечэ яшэр-гэ телэми, радикаль узгэрешлэр талэп итэ. Россия ечен уцышсыз дэвам иткэн Бетенденья сугышы халыкныц хэлен тузэ алмаслык дэрэ^эгэ ^иткерэ. Пат-ша Ьэм аныц хекумэте ил белэн идарэ итэ алмаслык хэлдэ булалар. Револю-цион ситуация барлыкка килеп, башта патшаны, э аннан соц хэтта Вакытлы хекумэтне дэ улемгэ дучар итэ. Болары турында куп язылды. Тик менэ револю-циянец милли тесмеренэ элегэчэ тулы бэя бирелгэне юк. Чыннан да, ни ечен бу революциялэрдэ рус булмаган халык-лар куплэп катнаша? Анда татарлар ни ечен кутэрелгэн? Менэ бу сорау буген дэ куплэрне борчый.

Моца ^авап эзлэгэндэ, татарлар-ныц XX гасыр башында яцарыш ки-череп, яцача яшэу рэвешенэ кучеп килуче миллэт булганлыгын онытырга ярамый. Татар дистэлэгэн газета-жур-

XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ

нал, ел саен бик куп тиражлы йезлэгэн китап чыгарып килгэн халык. Ул га-зета-журналларны уз арасында гына тугел, башка миллэтлэргэ дэ ^иткерэ. Уз мемкинлеклэренэ кейлэнгэн мэктэп системасы булдыра Ьэм Россиянец иц мэгърифэтле миллэтенэ эверелэ. Тик менэ миллэтнец мэгарифе, мэдэнияте иске жандарм кысаларына ^айланган системага сыймый. Аныц купкырлы эшчэнлеге контроль астында тора. Дис-тэлэгэн миллэтпэрвэрлэр серген-катор-галарда иза чигэ. Татар моца риза була алмаган, элбэттэ.

Татар халкыныц купчелеге авылда яшэгэн, ^ирсезлектэн интеккэн. Алар-ныц ^ире русларныкы белэн чагыш-тырганда 1,5-2 мэртэбэгэ азрак бул-ган. Татар халкыныц тик 3 % гына 12 дисэтинэдэн артыграк ^иргэ ия булган. Шунлыктан, татар крестьяннары руслар белэн бергэ аграр хэрэкэттэ катнашып килгэннэр. Щирсезлек татарларны теп ^ирлэрен ташлап, башка якларга бэхет эзлэп китэргэ мэ^бур иткэн. Россиянец терле тебэклэрендэге завод-фабрика-ларда да, Донбасс, Урал, Себер шахта-ларында да миллэттэшлэребезнец саны шактый булган. Ьэм алар да эшчелэр хэрэкэтендэ актив катнашканнар.

Лэкин татар эшче, крестьян, фабрикант яки завод ху^асы булса да, татар-лыгын Ьэм, бигрэк тэ, динен саклап кил-гэн. Аныц милли ацы сыйнфыйлыкка урелеп барган. Татарны сыйнфыйлык булгэлэсэ дэ, милли ац ниндидер рэ-вештэ булса да, аныц барлык катлам-нарында да бердэмлек хислэрен саклап килгэн. Революциянец бер узенчэлеге шунда ки, ул тирэнэя барган саен сыйн-фыйлыкны беренче урынга чыгара.

Патша бэреп тешерелгэннэн соц та-тарлар арасында да таркалу кечэя. «Без хэзер кеннэн-кен аерылабыз, кресть-яннар рус крестьяннары белэн бергэ бара. Эшчелэребез рус эшчелэреннэн, элбэттэ, аерылмый, кайсыбыз социал-демократ булдык, кайсыбыз социалист-революционерларга язылды, беребез миллэтче, икенчебез миллэтне инкарь итэ... Халык аерылды, электэн дэ юк дэрэ^эсендэге аз кечлэребез хэзер бе-тенлэй таркалды», — дип ачынып язган социалист Ф. Туктаров1.

Мэсьэлэнец катлаулыгы социа-листларныц уз араларында бердэмлек булмауда. М. Вахитов тарафыннан те-

»

зелгэн Меселман социалистлар комите-тында большевиклар да, меньшевиклар да, эсерлар да була. Лэкин комитетта-гыларныц купчелеге сыйнфыйлыкны беренче урынга чыгара. Ф. Туктаров та шушы оешмада булуына карамастан, М. Вахитовтан аермалы буларак, мил-лилекне беренче урынга куя. Эйтик, ул 1917 елныц 2 июлендэ узе чыгарган «Ко-рылтай» газетасыныц баш мэкалэсендэ татарлар алдында торган бурычларны ачыкларга тырыша. Аныц фикеренчэ, шушы бурычларныц нигез ташы бу-лып, нинди дэ булса партиячелек прин-цибыннан баш тарту тора. Ул бигрэк тэ большевикларны нык тэнкыйтьли. Ул аларны «энэ очыдай» бер партия, дип атый: «Безнец дэ, узебезгэ курэ, большевик дигэн партиябез бар, алар да буген ук Русия татарлары арасында социализм кертмэкче булалар. Бездэ дэ, узенэ курэ, анархия-башбаштаклык башланып бара»2. Шул ук вакытта автор татар байлары Ьэм алпавытларыныц милли эшлэрдэн читлэшуен дэ курсэтеп утэ. Ул революциянец телэсэ нинди оч-ракта да русларга файдалы булачагына басым ясап, татарныц бер нэрсэсез калу ихтималын кисэтэ. «Без хаким миллэт тугел, бездэ байлык та, гыйлем дэ, мэ-гариф тэ, мэдэният тэ юк. Без зэгыйфь, сырхау, элегэ кадэр кол булып, изелеп яшэгэн бер халык бит», — дип яза ул3. Газетасыныц бер санында Ф. Туктаров Россиядэге сэяси хэрэкэтне еч агым-га: кадет, гомумсоциалистик юнэлеш, большевизмга булеп курсэтэ Ьэм аларга булган менэсэбэтен тубэндэге рэвештэ билгели: «Русиянец шул хэленэ, шул еч агымына, тартышына без терки-та-тарларныц менэсэбэте ничек соц? Без, элбэттэ, кадетлар белэн бергэ бара ал-мыйбыз. Эя — Суфиягэ дип ясаган тур тэрелэрен без кутэрешеп бара алмый-быз инде, аца безнец кечебез ^итми, кулыбыз кутэрелми. Без, элбэттэ, боль-шевиклар да була алмыйбыз. Бездэ бу-геннэн ук социализм кертерлек гыйлем юк эле. Без социализм тугел, республика сузен дэ быел гына ишеттек, капитал дигэн сузне дэ хэзер генэ ейрэнергэ тотынмакчы булабыз эле. Без эле социальный революцияне генэ тугел, хэзер ясалып килэ торган сэяси революцияне дэ кечкэ-кечкэ генэ ацлыйбыз. Аца да хэзерлэнеп куя алмаганбыз. Без боль-шевиклар белэн бергэ бара алмыйбыз.

»

Бара алмыйбыз гына тугел, хэтта ара-бызда большевик булган, йэ большевик фикерен тарата торган халык безнец миллэтебезгэ, теркилегебезгэ... зарар итэчэк»4.

Шул ук вакытта автор рус халкына дустанэ менэсэбэт, э Вакытлы хекумэт-кэ упкэсен дэ белдерэ: «Меселманнар рус халкы белэн элегэ кадэр бергэ бул-дылар, мэмлэкэтне бергэ сакладылар, тик хекумэт узе генэ безне какмасын, безнец дэ деньяда барлыгыбызны, бар булырга, яшэргэ телэгэнебезне оныт-масын»5.

Тик, Ф. Туктаров кебеклэрнец ты-рышуларына да карамастан, 1917 ел татар яшэешенэ сыйнфыйлык принцибын ныклап урнаштыра. Татарлар яз Ьэм ^эй айларындагы эшчелэр забастов-каларында, крестьяннар хэрэкэтендэ, армия сафларындагы солдат оешмала-рыныц эшчэнлегендэ ныклап катнаша-лар. Лэкин татар икэнлеклэрен оныт-мыйлар. Киресенчэ, ил буенча йезлэгэн меселман оешмасы туа. Алар милли агарту эшен киц ^эелдереп ^ибэрэлэр. Армиядэ меселман частьлэре барлыкка килэ. Хэтта милли корпус та оешты-рыла башлый. Бу хэл халыкныц купче-леге революциягэ, бигрэк тэ радикаль талэплэр куйган сул партиялэргэ емет баглаганлыгы турында сейли.

Октябрь кеннэре якынлашкач, инде канлы бэрелешнец булачагы ачыклан-гач, Бетенроссия хэрби шурасы татар солдатларын анда катнашмаска енди. «Менэ шундый кара кеннэргэ ирешмэс ечен без Советлар белэн армиянец та-вышына колак салырга Ьэм больше -виклар тарафыннан булачак выступле-ниегэ бар кечебез белэн каршы торырга тиешбез», — дип яза «Безнец тавыш» газетасы6. Лэкин фактлар татар солдат-ларыныц бу ендэугэ колак салмаганлык-ларын курсэтэ. «Алар теннэрен ач ки-леш, большевиклар белэн сугыштылар, байтак кына авырлыкларга очрадылар», — дип уфтанучылар да була7.

Дерес, чуалышларда барлык халык катнашты дип уйлау зур хата булыр иде. Казан вакыйгалары, гомумэн, юн-керлар Ьэм солдатлар арасындагы бэре-леш кенэ итеп саналырга тиеш. Аларга хэтта элеккелэре белэн чагыштырган-да, тулы сэяси тес биру дэ бик урынлы булмас иде. 24 октябрь кичен Казан со-ветыныц солдат секциясе председателе

ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСЕНДЭ ТАТАРЛАР

рэислек кылган А. Карпов: «Соцгы кеннэрдэге вакый-галар Петроград-тагы власть алма-шынуы турындагы хэбэр алынганчы ук башланды Ьэм аларга комитет ту-гел, э аныц аерым эгъзалары ж;итэк-челек итте» — дип белдерэ. Комитет-ныц тагын бер эгъ-засы И. Мохов узе-нец истэлеклэрендэ «комитет ечен ка-бынып киткэн бэре-леш кетелмэгэн хэл булды», — дип яза. Димэк, 1917 елныц октябрендэге Казан

Н. Ершов тэкъдиме белэн гарнизонда вакыйгалары, нигездэ, хэрби гарнизон булган, 1889 елда хэрби хезмэткэ чакы- белэн генэ чиклэнгэн. Ьэм анда эш-рылган солдатларны ейлэренэ кайтарып челэр, шул исэптэн татар эшчелэре дэ, ж;ибэру хакында карар кабул итэ. Хэрби актив катнашмаган. Аца сэяси тес биокруг командованиесе моца ж;авап итеп рергэ омтылу большевикларныц ж;итэк-Н. Ершовны Ьэм Казан большевиклар челек ролен курсэтергэ тырышу макса-оешмасыныц ж;итэкчесе К. Грасисны тыннан килеп чыккан. кулга алу ечен юнкерлар ж;ибэрэ. Лэ- Башланып киткэн вакыйгалар боль-кин солдатлар Н. Ершовны юнкерларга шевиклар комитеты ечен дэ кетелмэгэн бирмилэр. Гарнизонда атышлар баш- хэл булган, гади халык ечен баштарак лана. Шуннан соц гына вакыйгаларга ул бер уен кебек кенэ кабул ителгэн. Эле акрынлап сэяси тес керэ башлый. Бу куплэр шул уеннан уймак чыгасын хэт-урында бер уйдырманы фаш иту урын- та чамалый да алмаганнар. Газеталар-лы саныйм. дагы материалларга караганда, шэЬэр

1934 елдан башлап тарих китапла- халкыныц купчелеге атышларны читтэн рына беренче буларак «Очерки истории генэ, спектакль карагандай кузэтеп тор-Татарской партийной организации» ган. «Сугыш мэйданы» Академический исемле китапта Казандагы кораллы вос- слободада булганга курэ, шул тарафтан стание Петроградтан РСДРП(б) Узэк атылган туп вэ шрапнельлэрдэн шэЬэр-Комитетыннан алынган курсэтмэ ни- нец урта ягы гына зарарланган. ШэЬэр-гезендэ башланды дигэн раслама кереп нец меселманнар яшэгэн ягына Ьичбер урнаша. Имеш, 23 октябрь кичендэ Ка- терле хэвеф булмаган. Хэтта шэЬэрнец зан большевиклар оешмасыныц коми- бу елешендэге меселманнар 25 нче октет утырышы булып, Узэк Комитетныц тябрьдэ атышныц кызу вакытында Ка-курсэтмэсе укыла Ьэм шуныц нигезен- бан куле буена ж;ыелып туп атуларын дэ кораллы восстание уткэру турында тамаша кылып тордылар, — дип язды карар кабул ителэ. Чынлыкта, Петро- «Кояш» газетасы8.

градтан бернинди курсэтмэ дэ килми, Э менэ милли оешмаларныц ж;итэк-эйтеп утелгэн утырыш та булмый, ка- челэре башланган атышларга битараф рар да кабул ителми. Комитет эгъзала- була алмыйлар. Алар моныц зур ыгы-ры ечен гарнизонда башланган вакый- зыгыларга китеруенэ шиклэнмилэр. галар бетенлэй кетелмэгэн хэл була. Ченки солдат массаларына Н. Ершов, Бу вакыйгалардан соц еч кен уткэч, 30 К. Грасис Ьэм дэулэт акчасын карта октябрь кенне РСДРП(б) комитетыныц уйнап оттырганы ечен кулга алынып утырышында аларга анализ ясала. Анда гауптвахтадан качып, солдатлар арасы-

Казанда Октябрь революциясенец берьеллыгы. Хэрби парад. Татарстан республикасы тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы, фотодоку -ментлар коллекциясе, инв. № 475.

XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ

на сыенган подпоручик Гроздов шикел-ле шикле кешелэрнец йогынтысы кеч-ле була. Алар солдатларныц сугышка каршы булган хислэрендэ уйныйлар. Ьэм инде, элбэттэ, очсыз популярлык яуларга елгерэлэр.

Боларныц барысын да гарнизонда хезмэттэ торган татар офицерлары бер-туган Ильяс Ьэм ЩиЬангир Алкиннар, Якуб Чанышев яхшы белгэннэр. Шун-лыктан Бетенроссия меселман хэрби шурасы татар солдатларыныц вакыйга-ларга катнашмавын тели. Татар солдат-ларыныц татар бистэлэре иминлеген сакларга китулэре хуп курелэ.

Моны шушы газетаныц 29 октябрь санында гарнизон мулласы яки ахуны Г. БаЬаветдиневнец «24 октябрь тенен-дэ» исемле мэкалэсеннэн дэ курергэ була. Мэкалэ болай башлана: «Кич сэ-гать 7. Котлары очкан кешелэр теркеме узган-барган кешелэрне туктатып, яца хэбэрлэр сорашып, урам чатларында якты фонарь теплэрендэ торалар. Куп кешелэр капкаларын ачып, акрын гына шэЬэрдэн читкэ тынычлык эзлэргэ та-ялар. Кем кемгэ, нэрсэ ечен, кем ечен ата?» Нэкъ шуларны ачыклау максаты белэн, автор, Бишбалтага 95-нче полк составындагы мецгэ якын кешесе бул-ган татар ротасына таба юл тота. Трамвай йермэгэнлектэн, ул карт татар ар-бачысын кундереп, дамба аша аныц арбасына утырып чыга. Ул егермелэп юнкерныц дамба башында каравылда торганлыгын курэ. Лэкин алар мулланы, рэсми кеше булганлыгын кургэч, тот-карлап тормыйлар, уткэреп ^ибэрэлэр. Бишбалтадагы хэлне Гатаулла хэзрэт болай тасвирлый: «Кап-карацгы. Биш-балта белэн шэЬэр арасында снаряд шартлаштыргалады. Эйтерсец, шэЬэргэ Кавказ халкы килгэн. Эйтерсец, Биш-балтада немецлар да, шэЬэрдэ аларныц дошманнары». Бу инде юнкерлар Ьэм солдатлар арасында башланып киткэн бэрелешнец башлануын тасвирлау. Эл-бэттэ, ахун кешене кемнец кем белэн сугышуы эллэ ни кызыксындырмый. Ул башланган бэрелешне русларныц узара булган эчке эшлэре Ьэм анда татарлар катнашырга тиеш тугел дип уйлый. Ул Бишбалтага татар солдатлары эллэ кем-нэр коткысына иярмэсеннэр, дип кур-кып бара. Ьэм, чыннан да, куркуы юкка гына булмаган шул. Казармага барып керсэ, ни курсен: «Меселман ротасын-

»

дагы солдатларныц кайсы иптэшлэренэ булышырга киткэн, э офицерлар канце-ляриядэ математика мэсьэлэсен хэл кы-лышып утыралар». Математик мэсьэлэ дигэне шуннан гыйбарэт икэн: шэЬэр руслары бер-берсенэ каршы атыша-лар, э меселман солдатларына нинди юл тотарга? Ьэрберсе шул сорау белэн аптыраган. Ахун исэ татар солдатларын татар бистэсенэ чыгарып, андагы та-тарларныц иминлеген тээмин иту куп-кэ кулай булыр дигэн телэктэ килгэн була казармага. Лэкин солдатлар мулла абзыйларыныц сузенэ эллэни колак салмыйлар: имеш, алар татар бистэсенэ китсэ, рус солдатлары аларны юнкер-ларга сатылган дип уйлаулары ихтимал. Алай гына да тугел, тенге сэгать 12 дэ алар башка хэрби частьларга вэкиллэр ^ибэреп алардагы татар солдатларыныц да юнкерларга каршы фикердэ икэнле-ген ачыклагач, рус солдатлары белэн гомуми полклар составында революция солдатларына кушылу турында карар кабул итэлэр. Казандагы вакыйгалар турында Казаннан берэу, хэрби кеше булырга кирэк, хэрэкэттэге армиядэге бер газетага «гарнизонныц купчелеге ни ечен сугышканлыгын белми», — дип яза9. Икенче бер хэрбилэр чыгарган газетада Казандагы вакыйгалар турын-дагы хэбэрдэ «образовался ревштаб во главе с юнцом прапорщиком Ершовым», — диелгэн10.

Татарларныц Казандагы револю-цион вакыйгаларда катнашуын Хэрби Шура эгъзасы, солдатлар арасында кай-наган прапорщик С. Вэлидов болай тасвирлый: «Без, татарларныц да, бик куп милли телэклэребез бар иде. Лэкин та-рихлар буенча безнец каныбызга сецеп килгэн куркаклык, тарихи бер ^ебеклек безне шушы вакытларда украиннар ар-тыннан барудан тыйды. Без Ьаман да узебезнец телэклэребезне бар итэр ечен Иван Иванычларга йегердек, аларныц бусагаларын туздырдык. Билгеле, шу-ныц аркасында безнец бер телэклэребез дэ мэйданга килэ алмады». Элбэттэ, бу сузлэрне язганда авторныц революция кеннэрендэ татарларныц милли ацла-шу рэвешендэ уз юлын таба алмавына укенече сизелеп тора. Аныц руслар-га карата бер нинди дошманлыгы юк, аларга карата бернинди дэгъва да бел-дерми, тик аларныц Ьэммэ сэяси парти-ялэренец уз максатлары бар икэнлеген

ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСЕНДЭ ТАТАРЛАР

генэ инкарь итэ. Ул татарларныц бик кубесе «Барлык хакимиятне Совет-ларга» дигэн лозунгны яклап чыгуын да хата дип саный. Аны Советларныц купчелеге тик руслардан гына торган булуы борчый. «Тик руслардан гына гыйбарэт булган Советлар без — татар демократиясе ечен файдалы бик аз эш эшлэр. Без, татарлар, хэзер узебезгэ генэ ышанырга тиешбез, уз файдабыз-ны тик узебез генэ утиячэкбез. Шуца курэ, без хэзердэн соц уз арабыздагы бетен ызгышларны ташлап эшкэ кере-шергэ, солдатлар белэн эшчелэр бергэ кушылып, узебезгэ бер меселман солдат, эшчелэр Ьэм крестьяннар шурасы тезергэ Ьэм шул килеш мехтар татар деньясыныц бетен хакимиятен шуца тапшырырга тиешбез». Эгэр бу шулай эшлэнмэсэ, без «миллэт каршында зур ^инаять кылган булырбыз», — дип саный автор. Аныц бу фикеренэ редкол-легиядэ каршы кешелэр булганлыктан, С. Вэлидов мэкалэсен тик шэхси фике-ре генэ итеп белдерэ. Бу аныц уз фике-ре генэ булмый, элбэттэ. Хэрби Шура ^итэкчелэренец купчелеге шундый ка-рашта торган.

Аныц шул ук газетаныц, 8 ноябрь санында «Нинди юл белэн бардык, хэзер нинди юл тотарга тиешбез?» исем-ле мэкалэсе дэ кызыклы. Анда татар солдатларыныц большевиклар сузен тыцлап, канлы вакыйгаларда катнашу-ларына эрну белдерелэ. Хэрби Шура бинасында милли оешмаларныц гомуми ^ыелышында шураныц рэисе И. Алкин ^ирле Советка, аныц ^итэкчелэренэ карата шулай узенец тискэре менэсэбэтен ^иткерэ. Ул, кайберэулэрдэн аермалы буларак, Н. Ершовка Ьэм К. Грасиска ышанмый, аларны уз мэнфэгатьлэрен генэ кайгыртучы карьеристлар итеп саный. Шунлыктан ул Советлар властен хуплау турындагы карарга каршы чыга. Лэкин купчелек тарафыннан Совет властен яклауга ендэгэн телеграм-малар ^ибэрелэ. Шулай итеп, ^аваплы кеннэрдэ татарлар арасында бердэмлек булмый. 1918 елныц январь аенда хэр-би съездда ясаган докладында И. Алкин «октябрь кеннэрендэ шура кризис кичерде, ченки аныц меселманнарны нейтралитетта калдыру мемкинлеге булмады, Ьэм купчелек басымы астын-да Совет властен котлау телеграммасы

XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ

кабул ителде», — ди.

Э шиклэнулэр урынсыз булмый. 6 октябрь кичендэ Дворяннар ^ыелышы бинасында Казан эшче, солдат Ьэм крестьян Советларыныц уртак кицэйтелгэн утырышында яца хакимият буларак Ре-волюцион штаб тезелгэн вакытта И. Ал-кинныц Ьэм С. Вэлидинец ни дэрэ^эдэ хаклы икэнлеклэре ачык куренэ. Татар-лар революциядэ актив катнашкан Ьэм моны Н. Ершов узе таныган булса да, 16 кешедэн торган Революцион штабка бер генэ татар да тэкъдим ителми. Тик Г. БаЬаветдинов ялваруы аркасында гына анда И. Алкин, М. Вахитов Ьэм Ф. Туктаров кертелэлэр. Бу, Ьичшик-сез, татарлар белэн санашырга телэмэу-нец бер куренеше була. Курэсец, Н. Ершов узенец бер танышына ^ибэр-гэн хатындаИванГрозныйдансоц Казан-ны беренче яулаучы булдым дип, юкка гына шапырынмагандыр. Революцион штаб эшли башлауга ук М. Вахитов Ьэм К. Грасис арасында зур каршылык чы-гуы да юкка гына булмагандыр. Бу кеше инде узен эллэ кемгэ куеп, русларныц да бик кубесе белэн бозылышып бет-кэн була. Нэти^эдэ, 3 ноябрь кенне Ревштаб уз вэкалэтлэрен Совет кулына тапшыра. Э К. Грасис Ьэм Н. Ершов Ка-заннан китэргэ ук мэ^бур булалар.

Бу — Казандагы Октябрь мизгел-лэре. Тик башка урыннарда да татар-лар большевиклар яклы булалар. Хэт-та Мэскэу Ьэм Петербургта да шул ук куренеш: татар солдатлары алар ягында. Мэскэудэ Милли Шура «бер уч Мэскэу татары» вакыйгаларга узгэреш кертэ алмас, диеп, аларны читтэ калдырырга тырышса да, бу барып чыкмый. Петер-бургта власть Советлар кулына кучеп, аларга каршы Керенский-Краснов фет-нэсе купкач, ^ирле Милли Шура татар солдатларын мэчет эченэ кереп, фетнэ уткэнне шуннан гына кузэтергэ ендэсэ дэ, солдатлар моца: «Улсэк улэбез, Ке-ренскийны Питерга кертмибез», — дип ^авап бирэлэр. Унынчы армия татарла-ры да Советлар властен бетен кечлэре белэн яклаячакларын белдергэн карар кабул итэлэр11.

Россиянец башка урыннарында да татарлар зур активлык курсэтэлэр. Сем-бер губернасыныц Сызрань шэЬэрендэ ^ирле советныц рэисе итеп Ш. Усманов сайланган була. Петроградтан Советлар власте ^ицуе турындагы хэбэр килугэ

ук шушы Совет узен вэкалэтле ж;ирле хакимият итеп белдерэ. Ш. Усманов Акчуриннарныц Гурьев фабрикасында кызыл гвардия отряды тези. Сызрань шэЬэр баш-лыгын кулга алгач ж;ирле буржуазия Ш. Усмановтан аны ж;ибэру-не талэп итэ. Усманов исэ аларга «юк» дип ж;авап бирэ. Э Сембер-нец узендэ Совет власте тик 1918 елныц апрелендэ генэ урнаша. Монда да татарларныц елеше шак-тый була. Татар большевиклары Гафуров Ьэм Гайнуллин ж;итэкче-легендэ уткэрелгэн бер митингта татар кызылгвардиячелэре Совет-лар хакимиятен соцгы тамчы кан-нарына кадэр якларга ант итэлэр Ьэм, чыннан да, шушы власть ечен узлэрен аямыйча керэшэлэр.

Эстерханда Совет властен ур-наштыру ечен керэш кораллы тес ала. Монда 7-нче меселман рота-сы большевикларныц теп терэ-генэ эверелэ. ^ирле Шура ж;итэк-челэре Н. Гасрый Ьэм Г. Гомэров солдатларны казакларга каршы чыкмаска ендэсэлэр дэ, алар ка-заклар Иежумен кире кагып, шэЬэр Кремлен уз кулларына тешерэлэр. Алар янына акрынлап башка ре-волюцион кечлэр туплана. 1918 елныц 16-17 гыйнварында монда татар Ьэм казаклардан торган кызыл гвардия отрядлары килеп кушыла. 15-23 гыйнварь кеннэрендэ казаклар зур югалтуларга дучар булалар. 25 гый-нвар кенне алар, гомумэн, шэЬэрдэн качалар. Соцрак саннары 3 мецгэ ж;ит-кэн татар ротасындагы солдатлар Кызыл армия сафларына кушылып, граж-даннар сугышы вакытында Эстерханны аклардан саклауга зур елеш кертэлэр.

Октябрь кеннэренэ Уфадагы 144 полк меселманлашкан Ьэм ж;ирле ре-волюцион кечлэр карамагына кучкэн була. Уфаныц узендэ Совет власте кан коюсыз тыныч ысул белэн урнаша.

Декабрь ахырында Оренбургка Уфа-дан атаман Дутовка каршы сугышта большевикларга ярдэмгэ 9 мец солдат-тан торган меселман полкы килеп ж;итэ. Башка ж;ирлэрдэн дэ килгэн революци-он кечлэр белэн берлектэ 16 гыйнвар кенне Дутов Оренбургтан куыла.

Татарларныц революциядэ катнашу-ларына караган бик куп башка фактлар-

1917 елныц май-июль айларында РСДРП(б)ныц Казан комитеты урнашкан Рыбнорядская урамындагы 29 нчы йорт. Татарстан республикасы тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы, фотодокументлар коллекциясе, инв. № 4638.

га да тукталып булыр иде. Аларныц кубесе, шул исэптэн хэрэкэттэге армия-дэге хэллэрне тесмерлэгэннэре дэ, ре-волюциядэ татар факторыныц шактый зур булуын раслый.

Лэкин татарлар тик большевиклар-ны, революцияне генэ якламаганнар, алар контрреволюция ягында да булган-нар. Эйтеп утелгэнчэ, Казанда больше-викларга каршы кечлэр шактый була. Алар Ильяс Ьэм ^иЬангир Алкиннар ж;итэклэгэн Хэрби Шура тирэсендэ тупланалар Ьэм соцрак Идел-Урал рес-публикасын тормышка ашыру юнэле-шендэ шактый куп эш башкаралар.

Куп ж;ирлэрдэ Милли Шура ж;итэк-челэренец революциягэ каршы икэн-леклэрен эйтеп уткэн идек инде. Уфа, Оренбург, Эстерхан, Мэскэу, Петроград шэЬэрлэрендэге шуралар Совет хаки-мияте урнашуга ачыктан-ачык тискэре карашларын белдерэлэр. Кадет С. Мак-суди, эсер Г. Исхакый социал-демократ

ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСЕНДЭ ТАТАРЛАР

23

И. Эхтэмов Ьэм тагын шактый сандагы татар зыялылары Октябрь революция-сен танымыйлар, Советларга каршы зур эш алып баралар.

Меселман социалистлары комитеты рэисе булган М. Вахитов Совет хекумэтенэ кертелеп, анда Эчке Ру-сия меселманнары комиссариатын ^итэкли. Аныц урынбасарлары итеп Г.ИбраЬимовЬэмБашкортшурасырэисе Ш. Манатов билгелэнэ. М. Вахитов аклар Казанны алгач, алар кулына элэгеп, билгесез шартларда утерелэ. Г. ИбраЬимов Ьэм Ш. Манатов шэхес культы корбаннары булалар.

Бу очракта Россиянец бик куп куре-некле шэхеслэре большевиклар белэн баруны вакытлы хэл итеп кенэ кара-ганлыгын искэртеп китэргэ кирэк. Аларныц шактые вакыты ^иткэч уз юллары белэн киткэннэр. Эйтик, Польша социалистларыныц иц куренеклесе Ю. Пилсудский «мин социалистик по-езддан бэйсезлек тукталышында тешеп калдым», дип язган. Димэк, мондый шэхеслэр ечен социалистик юнэлеш бэйсезлеккэ ирешу юлы итеп кенэ ка-ралган. Татар большевигы К. Якуб «без большевик булсак та, татарбыз», — дип эйтэ торган булган Ьэм Ьэрвакыт мил-лилекне беренче урынга куя килгэн.

Тик менэ татар большевикларыныц кубесе большевистик поезддан сикереп тешэ алмый калалар. Ченки поезд эле татар бэйсезлеге тукталышына барып ^итмэгэн була. Э инде ^итте дигэндэ, сикереп тешеп калу мемкинлеге юкка чыга. М. Солтангалиев шундыйлардан. 1922 елда СССР тезелгэн вакытта ул бетен кечен Татарстанны союздаш республика итугэ куя. Алай гына да тугел, СССР составында терки республикар федерациясен булдыруны алга серэ. Лэкин 1923 елны кулга алынып, пар-

тиядэн чыгарыла, эшеннэн азат ителэ. Соцрак шэхес культы корбаны була.

Эдэбиятта татарларны бер-берсенэ каршы куеп, аларныц берэулэрен халык дошманнары, икенчелэрен аныц бэхете ечен керэшучелэр итеп курсэту тради-циягэ эверелгэн иде. Тик мондый караш дереслеккэ туры килми. Аларныц бары-сы да халык бэхете ечен керэшкэн мил-лэтпэрвэрлэр. Аерма шунда гына, алар уз юлларын милли гаделлеккэ, татар мэнфэгатьлэрен тормышка ашырырдай бердэнбер дерес юл дип санаганнар. Ь. Атласи аларны юкка гына дус-дош-маннар дип атамагандыр.

Татарларныц большевикларга Ьэм Совет властена баглаган еметлэре, ни-гездэ, акланмый. Дерес, революция нэ-ти^эсендэ Татарстан автономияле рес-публикасы барлыкка килэ Ьэм соцрак шуца таянып суверен дэулэт ечен керэш ^эелдеру мемкинлеге туа. Лэ-кин югалтулар да куп була бит. Татар-ныц дине бетте, теле юкка чыга язды, узе эле буген дэ ассимиляциягэ элэккэн рэвештэ яши. Аныц яцарышын тээмин иту искиткеч авыр эшлэрнец берсе бу-лып тора.

Шулай да, уткэн тарих, нинди генэ булмасын, ул — безнец тарих. Без бу-ген миллэтпэвэрлэребезнец кызыллар ягындамы, аклар ягындамы булулары-на карап бэялэргэ тиеш тугелбез. Ченки аларныц кубесе телэсэ кайсы очракта да беренче урынга шэхси мэнфэгатьлэрен тугел, э миллэт алдындагы бурычларны куя алган.

Революция — ул искиткеч катлаулы процесс. Ул аклы-каралы гына тугел. Анда салават куперенец барлык теслэ-ре дэ бар. Эле безнец аларны куреп Ьэм ацлап бетерэ алганыбыз юк. Монысы безнец килэчэк фэнни бурычларыбыз-ныц иц эЬэмиятлелэреннэн.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Корылтай. - 1917. - 2 июль.

2. Шунда ук.

3. Шунда ук.

4. Шунда ук. - 14 июль.

5. Шунда ук.

6. Безнец тавыш. - 1917. - 24 октябрь.

7. Шунда ук. - 8 ноябрь.

8. Кояш. - 1917. - 29 октябрь.

9. Голос III армии. - 1917. - 31 октября.

10. Известия фронтового отдела «Румчерод». - 1917. - 16 ноября.

11. Воин-гражданин. - 1917. - 29 декабря.

Индус Такиров,

тарих фэннэре докторы

XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ

№ 1. Из сообщения в «Казанской рабочей газете» об объединенном заседании Совета рабочих, солдатских и крестьянских депутатов

7 сентября 1917 г.

Зал заседания (Дворянское собрание) переполнен. На повестке дня вопрос о кризисе власти и о посылке делегата на демократическое совещание в Петроград. Председательствует Колегаев*. Первым выступал тов. Вегер** (с[оциал]-д[емократ]). Докладчик, говоря о власти, отмечает, что власть была в стороне от организованной демократии (Советы) и поэтому была бессильна, она не удовлетворяла даже буржуазию. Кадеты на Московском совещании требовали буржуазного кабинета, а выступление Корнилова имело своей целью совершенное уничтожение демократических организаций. Но, говорит далее Вегер: «О социализме и его осуществлении теперь может говорить только сумасшедший или провокатор». По мнению Вегера, Временное правительство должно опереться на революционные народные организации. Созываемое в Петрограде демократическое совещание должно превратиться в революционный парламент, заседающий впредь до Учредительного собрания, а Временное правительство должно быть ответственным пред этим парламентом. От фракции большевиков выступает Бернгейм***. Он передает привет от 12 000 рабочих Сормовского завода, которые выражают надежду, что Казанский совет также встанет на славный революционный путь Петроградского совета. Докладчик, критикуя Временное правительство партии «Народная свобода», а потом коалиционное Временное правительство «социалистических» партий (меньшевики, эсеры), приходит к выводу, что во Временном правительстве не должно быть представителей ни крупной, ни мелкой буржуазии. Вся власть должна перейти в руки пролетариата и беднейшего крестьянства. Временное правительство должно быть выбрано демократическим совещанием, и мы должны дать своим делегатам следующие директивы (читает резолюцию, предложенную фракцией большевиков). «Перед лицом контрреволюционно-изменнического выступления генерала Корнилова, подготовленного и поддержанного партиями и группами, представители которых входят в состав Временного правительства во главе с партией кадетов, Казанский совет солдатских и рабочих депутатов считает нужным провозгласить, что отныне должно быть решительно прекращено всякое колебание в деле организации власти. От власти должны быть отстранены не только представители кадетской партии, открыто замешанные в изменническом выступлении, и представители цензовых элементов вообще, но должна быть в корне изменена и вся та политика соглашательства и безответственности, которая создала самую возможность превращения верховного командования из аппарата государственной власти в очаг и орудие заговора протии революции. Не терпимы далее ни исключительные полномочия Временного правительства, ни его безответственность. Единственный выход — это создание решительной власти революционного пролетариата и крестьянства, в основу деятельности которой и должно быть положено следующее: 1) декретирование Демократической республики; 2) немедленная отмена частной собственности на все земли и инвентарь, без выкупа, и передача их в заведывание крестьянских комитетов впредь до решения Учредительного собрания; 3) введение рабочего контроля над производством и распределением в общегосударственном масштабе; 4) национализация важнейших отраслей промышленности; 5) беспощадное обложение крупных капиталов и имуществ и конфискация военной прибыли в целях спасения страны от хозяйственной разрухи; 6) объявление тайных договоров недействительными; 7) немедленное предложение всем воюющим народам демократического мира. В качестве немедленных мер должно быть декретировано: 1) прекращение всяких репрессий, направленных против рабочего класса и его организаций; 2) немедленная отмена смертной казни на фронте и восстановление полной свободы агитации для всех демократических организаций армии, очищение ее от контрреволюционного состава, выборность

* Колегаев А. Л. (1887-1937), один из лидеров партии левых эсеров. В 1917 г. — председатель Казанского совета крестьянских депутатов, член ЦК и руководитель Казанского комитета партии эсеров, редактор газеты «За землю и волю». С декабря 1917 г. по март 1918 г. — Нарком земледелия РСФСР, затем член РВС Южного фронта, коллегии наркома путей сообщения. С 1921 г. на административно-хозяйственной работе. Репрессирован, реабилитирован посмертно (здесь и далее подстрочные примечания Г. Фаезовой и С. Елизаровой). ** Вегер В. И. (1888-1945), участник революционного движения и Гражданской войны, партийный работник, ученый.

*** Бернгейм Л. М. (Бакинский С. С.) (1886-?), член Казанского комитета РСДРП, в 1917 г. — представитель Московского областного бюро РСДРП(б) в Казани. «

ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСЕНДЭ ТАТАРЛАР ^^Ч,

комиссаров местными организациями; 3) осуществление на деле прав[а] наций, живущих в России, на самоопределение, т. е. в первую очередь удовлетворение требований Финляндии и Украины; 4) роспуск Государственного совета и Государственной думы и 5) немедленный созыв Учредительного собрания» (сильные аплодисменты). От имени эсеров выступает Колегаев, который говорит, что коалиционное правительство занималось соглашательством с буржуазией и вредило народу. Организованная буржуазия (кадеты) не должна быть у власти. Созыв демократического совещания необходим, так как одно лицо, Керенский, не может образовать правительство. В заключение он предлагает резолюцию, в которой указывается на стремление буржуазии взять власть в свои руки и закрепить революцию только в рамках политического переворота, тогда как революционная демократия расширяет свои завоевания в области социального переустройства. Создание правительства из буржуазных элементов вредно отзывается на демократии. Далее в резолюции говорится, что вопрос о правительстве должен быть разрешен на демократическом совещании и что новое Временное правительство должно работать в полном контакте с Советами и быть ответственным перед ними, а также в основу своей деятельности должно положить постановления Всероссийских Советов о земле, войне, рабочем законодательстве, политическом и национальном устройстве. Находит необходимым прекращение дел по аграрным преступлениям, преследование за левое течение социалистической мысли, отмену смертной казни, упразднение Государственной думы и Государственного совета и создание революционных штабов при всех военных управлениях. Другой путь устранения правительственного кризиса помимо созыва совещания считается невозможным. Далее выступает д[окто]р Шергов (меньшевик-оборонец), который заявляет, что идея коалиции не только не опровергнута, но остается жизненной и по сей день. Корниловский заговор был ликвидирован только благодаря единодушию демократии, которая встала на защиту Временного правительства. Объективно контрреволюция опирается на тяжелые экономические условия и темноту и несознательность масс. Субъективно же классы помещиков и буржуазии пользуются этим для закрепления своего политического господства над демократией. Демократия не представляет однородной массы и не станет поэтому поддерживать лозунг: «Вся власть Советам депутатов». На Московском демократическом совещании собралось воедино все живое, все дееспособное, все творческое в рядах демократии. Предстоящее совещание не может пройти мимо платформы демократии Московского совещания и на вопрос о коалиции не может ответить категорически «нет». Читает резолюцию кооператоров об их отношении к демократическому совещанию. Совет кооперативных съездов, Центральный союз потребительских обществ, Московский народный банк, Центральное товарищество льноводов и Сибирский союз маслодельных артелей заявляют о необходимости превратить демократическое совещание в общенациональное и сохранить начала коалиции при образовании власти. Большевики предлагают их просто скостить со счетов демократии. Кроме того, в совещании примут участие городские самоуправления, которые ни в коем случае не станут поддерживать губительный для революции лозунг большевиков «Вся власть Советам». Если же идея коалиции будет отвергнута и лозунги большевизма восторжествуют, то это будет означать полный крах революции. Вне коалиции нет выхода для государства из того ужасного, почти безвыходного тупика, в котором оно очутилось...

№ 2. Сообщение в газете «За землю и волю» о собрании городской организации партии социалистов-революционеров

31 октября 1917 г.

Общее собрание городской организации партии с[оциалистов]-р[еволюционеров], обсудив вопрос о текущем моменте, приняло следующую резолюцию: 1). Признать совершившийся в России переворот актом революционным. 2). Единственным выходом из создавшегося положения признать переход власти к Советам. 3). Первейшей задачей новой власти признать немедленный созыв Учредительного собрания. 4). Признать, что восстановление власти Временного правительства в настоящее время было бы началом контрреволюции. 5). Констатировать, что в Казани власть к Советам не перешла, а захвачена безответственными лицами. 6). Организовать Совет рабочих солдатских и крес-

XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ

тьянских депутатов таким образом, чтобы он мог фактически взять в свои руки власть и освободить город и губернии от демагогии отдельных личностей. 7). Работать со всей энергией в Советах и активных работников с их постов не отзывать. 8). В революционный штаб, до его реконструкции на демократических началах, делегатов не посылать. 9). Немедленно взять в свои руки совместно с Советом крестьянских депутатов дела губернского комиссариата.

Кошмарные дни борьбы миновали. Революционные войска победили. Этой победой власть передана народу в лице его полномочных органов — Советов рабочих, солдатских и крестьянских депутатов. Не только в Казани свергнута власть буржуазии, капиталистов и помещиков, но и в Петрограде и еще в ряде других городов. Это не значит, что борьба с буржуазией [о]кончена. Борьба продолжается и продолжится до тех пор, пока не установится и не утвердится окончательно народовластие. Победители будут поэтому бдительны. Казанский революционный штаб, выбранный Советом рабочих, солдатских и крестьянских депутатов совместно с войсковыми организациями, заводскими комитетами и представителями социалистических партий, принимает все меры, чтобы предотвратить внешнюю опасность, т. е. нашествие послушных буржуазному правительству войск. Это с одной стороны. С другой — стороны в городе Казани устанавливается строгий революционный порядок, никакие беспорядки и эксцессы не будут допустимы. К товарищам — рабочим и солдатам обращаемся с предостережением: не поддавайтесь на провокацию. Вас будут смущать и возмущать те, чья власть сломана, проходите мимо их с презрительным хладнокровием. Власть перешла народу. Высший орган управления — Совет рабочих, солдатских и крестьянских депутатов. Отныне народ сам будет творить свою жизнь, решать свою судьбу. Иначе и быть не может: только сам народ выведет себя из того трудного положения, в какое его ввергли буржуазные управители-опекуны. Мы глубоко убеждены, что в народе достаточно творческих сил, чтобы создать себе светлое будущее без гнета, без слез и без страданий. Казанский революционный штаб призывает всех оказать должную поддержку народной власти — больше взаимного доверия и больше сотрудничества. Казанский революционный штаб ставит в известность население, что начальником Казанского гарнизона избран штабс-капитан Масальский, один из главных руководителей восставших войск. Временно до окружного съезда Советов солдатских депутатов командующим войсками избран прапорщик Ершов, помощником его — полковник Руа-нет, начальником милиции г. Казани избран Бухов. Должности комиссаров (губернских и уездных) упраздняются и их дела и кредиты передаются в Советы крестьянских депутатов. Все остальные должностные лица, пока они не заменены новыми, должны исполнять свои обязанности. Попустительств быть не должно. Они в данный момент преступней, чем когда бы то ни было, и виновные будут преданы революционному суду.

Грачев Е. Казанский Октябрь. Хроника революции 1917 г. - Казань, 1926. - С. 162-165, 226-228.

Подборка документов Гузель Фаезовой,

начальника отдела использования и публикации документов ЦГА ИПД РТ,

Софьи Елизаровой, главного специалиста ЦГА ИПД РТ

В публикации И. Тагирова анализируются октябрьские события 1917 г. Особое внимание уделяется участию в них татар. Участие это было не простым, ибо немало татар находилось по обе стороны баррикад. Автор пытается дать свое объяснение этому феномену. В статье использованы, главным образом, материалы татарских газет и документы архивов России и Татарстана.

№ 3. Обращение Казанского революционного штаба к гражданам г. Казани и губернии

31 октября 1917 г.

РЕЗЮМЕ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСЕНДЭ ТАТАРЛАР

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.