CC BY
4Из истории спорта
К©РЭШ ДАМЕ*
(Олимпия уеннарыньщ беренче татар
чемпионы Ш. Сафин)
Сергач каласы белэн янэшэдэге Кучкай Пожары авылында гомер кичергэн Зариф Фэхретдинов атлы кешенен биш улы була: Хесэен, Сафа, Абделхак, Абдулвэли, Абдул-ла. Барысы да тазалар, чибэрлэр, зифа буйлылар, горурлар. Карлар эреп, ^ир кибэ башлауга кеше кузеннэн аулаграк урынны сайлап, шунда керэшэ баш-лый торган була болар. Сабан туйлары ^иткэч то мэйданда шулар хакимлек итэ. Малайларын читтэн килгэн берэр батыр ега калса, ул чакта керэшкэ этилэре Зариф керэ Ьэм ^ину барыбер Фэхретдиннекелэрдэ кала торган була.
Авыл Казан белэн Мэскэу арасын-дагы тимер юл буенда утырганга, анда-гы яшь-^илкенчэк то гэудэгэ кутэрелэ башлауга башкалаларнын йэ берсенэ, йэ икенчесенэ юл тота. Зариф бабайнын икенче улы Сафа да, яшьтэн ук бик ты-рыш, эшчэн, эйбэт кунелле кеше, 1920 еллар ахырында Мэскэугэ барып урна-ша. Баштарак хэленнэн килгэнчэ сату итэ, аннары торыр ^ир бирэселэрен белгэч, мич ягучы булып эшли баш-лый. Йери-йери узенэ тин парын — Эстерхан якларында туып-ускэн, ул чакта инде Тула елкэсендэ яшэгэн Рэхилэ исемле кызны очрата. Алар 1931
* И. Илдарханов китабыннан езек (кара: Без керэшче халык. Родом из борьбы. Та1агв — пайоп of wrestlers. - Казань, 2009. - 544 с.).
елда ейлэнешеп, егерме ел буена ма-тур гына гомер кичерэлэр. 1932 елньщ язында беренче балалары деньяга килэ. Рэхилэ апа аны табарга иренец туган авылына кайткан була, малайга Шэзам дигэн исем кушып, барлык документ-ларына да «Тубэн Новгород елкэсе Кызыл Октябрь районындагы Кучкай Пожары авылында туган» дип языла. Та-гын еч елдан бу гаилэдэ Роза, анна-ры — 1938 дэ Разыя, сугыш башланган елда Рэйсэ, 1944 тэ Нурия, сугыш бетеп ике ел узгач, ТаЬир туганнар. Шэзамны авылда, Сафа малае булгангадыр инде, Сафин дип язганнар, э туганнарыныц башкалары Зариповлар булып йергэн.
Таш калада торсалар да, татарлар ата-бабадан килгэн гадэтлэрне тотарга тырыша. Сафа абзый кезлэрен барча ту-ганнарын ^ыеп, дус-ишлэрен чакырып мал суя. Егетлэр армиягэ китэ башла-са, аларны авылдагыча барча якташлар бергэ ^ыелып, ашап-эчеп, куцел ачып, гармуннар белэн ^ырлап-биеп, матур итеп озаталар. Щэй ^итугэ этилэре ба-лаларын тимер юлдан Сергачка кадэр алып кайтып, аннары тэпи-тэпи дурт-биш чакрым атлатып, эби-бабалары ку-лына тапшыра торган була. Шуца да кызларныц-малайларныц Ьэркайсы ба-лачактан ук авыл тэрбиясе ала. Шэзамга анда эле бер ел куршедэге урыс авы-лында да укырга туры килэ. Ул яшьтэн ук кечле булып, сецеллэрен берэудэн дэ кыерсыттырмыйча усэ. Аягына баса башлап, Мэскэугэ эйлэнеп кайткач курше-тирэдэге малайларга ияреп, «бер генэ яланга да тик ятарга» бирми торган Сашкага эйлэнэ.
Бу Беек Ватан сугышы тегэллэнгэн, безнец илнец Гитлер Германиясен ^ицеп чыккан, эмма егерме миллионнан артык ирлэрен югалтып хэлсезлэнгэн еллары. Илне аякка бастыру белэн бер ук вакытта, дэулэт усеп килуче яшь бу-ынны таза, бар эшне дэ булдыра алыр-лык кешелэр итеп тэрбиялэугэ зур игъ-тибар бирэ. Мэктэплэрдэ, училище-ларда укучыларны спорт секциялэренэ тартып, алардан кечле, таза, нык ихты-ярлы кешелэр тэрбиялэугэ зур тырыш-лык куела.
Бу вакытта Ьенэр училищесында укый башлаган Шэзам да спорт белэн
кызыксына. Сабакташлары белэн яры-ша башласа, нинди генэ тердэн булма-сын — йегеру-сикеру буенчамы, гим-настикада, мылтыктан атудамы, гел беренче булырга омтыла. Физкультурага мэхэббэт, беренчелеккэ омтылыш аны берничэ иптэше белэн «Хезмэт резерв-лары» исемле спорт ^эмгыятенец Бакунин урамындагы спорт залына алып килэ. Шунда ул бик тэ яхшы куцелле кешегэ — заманында эйбэт керэшкэн, 1922 елгы Бетенденья эшчелэр спар-такиадасында 57 килограммга кадэрге улчэу авырлыгында кеч сынашкан А. А. Гордиенко дигэн тренерга туры килэ. Куп яклары белэн беек педагог
A. С. Макаренкога охшаган бу кеше малайларны керэшкэ чын-чынлап га-шыйк итэ, Ьэр кунегуне кызыклы, ма-выктыргыч итеп оештырганлыктан, шэкертлэре Ьэр алдагы кенне, тренерла-ры белэн яцадан очрашуны туземсезлек белэн кетеп алалар.
Ул чакта тренер А. А. Гордиен-ко янында ил чемпионнары Л. Егоров, Н. Белов, А. Колмановский кебек та-нылган батырлар да шегыльлэнэ. Бу керэш тугэрэгеннэн Олимпия чемпионы А. Парфенов, ил чемпионы Ф. Хэмидуллин, кечлелэр арасында исэплэнгэн В. Яковлев, Ю. Лебедев,
B. Белоглазов, Е. Исаев, В. Антошин, Л. Анфиногенов кебек танылган батыр-лар усеп чыга. Кеше куплектэн кайчак-ларда келэмдэ урын да ^итми. Лэкин берсе дэ тренерныц игътибарыннан читтэ калмый. Тэ^рибэле остаз беренче очрашуларда ук Ш. Сафиндагы та-лантны курэ. Зур еметлэр баглап, аныц белэн аерым да шегыльлэнэ. «Керэшче кендэшен куреп кенэ тугел, тэне, му-скуллары белэн дэ тоя белергэ тиеш, — дип ейрэтэ узенец шэкертлэрен Андрей Антонович. — Шул чакта гына ул аныц нинди алым кулланырга телэвен алдан ук сизеп торачак, ничек каршы торуныц юлларын таба алачак».
Усмер тренеры курсэткэннэрне шундук отып ала, алымнарны бик ^ицел узлэштеруе белэн аерылып тора. Белгечлэр тарафыннан ^ицугэ иц туры юл дип исэплэнгэн кендэшен арка ар-кылы ыргыту («бросок через бедро со скрещиванием») дигэн алымны да бер-
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
ике курсэтудэ ук отып алып, барлык иптэшлэренэ караганда остарак итеп башкара башлый. Аннары ул «подсадка» дигэн алымны бик ныклап ейрэнэ, бер-ике ай эчендэ ярышларда катна-шып, яшьтэшлэре арасында алгы урын-нарга чыга башлый.
1950 елныц август аенда «Хезмэт резервлары»ныц усмерлэр коман-дасы Ленинградта оештырылган ил кулэмендэге бэйгегэ бара. Ш. Сафин анда бар булганлыгын курсэтеп, илдэге яшьтэшлэре арасында беренчелек-не ала. 1951 елныц февраль ахырында ун^иде-унсигез яшьлеклэр арасында «Хезмэт резервлары» спорт ^эмгыяте беренчелегенэ оештырылган бэйгедэ 67 килограммга кадэрге урта улчэудэ мэйдан тота. 1952 елда зурлар арасында Мэскэу чемпионы булып кала.
«Келэмдэ ул узен сэхнэдэге артист кебек тота иде, — дип искэ ала аныц белэн бергэ шегыльлэнеп ускэн егетлэрнец берсе — узе дэ спорт оста-сы, соцрак цирк артисты, Рэсэйнец ат-казанган рэссамы, Художество фонды эгъзасы булып киткэн Виталий Бело-глазов. — Аныц белэн керэшергэ чы-гучы Сафинныц нинди алым кулланыр-га ^ыенуын тешенэ алмый. Менэ Саша тычкан белэн уйнаган песи кебек кулын салмак кына итеп естэн кендэшенец муенына, ицбашларына сала, аныц нишлэргэ телэвен сиземлэргэ телэп башта экрен генэ йери. Тегенец аз гына сизгерлеген югалтуы була, Сафин кетелмэгэн ^итез алым кулла-нып, кендэшен кочагына ала. Ьэм ул моны шулкадэр тиз, ^итез башкара, кендэше нинди алымга элэгуен сиз-ми дэ кала. Каршы торырга омтылып карый, лэкин бер яки ике-еч алым-ны гына яхшы узлэштергэн кайбер оста керэшчелэрдэн аермалы буларак, Сафинныц алымнары шулкадэр куп, ул аларны шулкадэр гади итеп Ьэм тиз баш-кара, кендэшенэ келэмгэ тэгэрэудэн яки гел сакланып йерудэн башка чара калмый. Шулай бер алымын тегэллэп елгергэнче ук башкасына кучуе, Ьэр хэрэкэтен бик тиз башкаруы белэн ул куплэрне, хэтта танылган батырлар-ны да кыен хэллэргэ калдыргалады. Мондый керэш тамашачыларга бик тэ
ошый иде Ьэм куплэр алдагы ярышлар-ны кетеп ала, Сафинныц керэшкэнен карарга дип махсус рэвештэ йери баш-ладылар».
«Хезмэт резервлары»нда усеп килуче бу егет белэн илдэге зуррак ко-мандалар белэн эшлэуче белгечлэр дэ кызыксына башлый. Бер елны ил чемпионатында ярышырга дип Харь-ковка барырга чыккач, юлда аны Армия узэк спорт клубы тренерлары «ур-лап», хэрби хезмэткэ чакырылыр чагы ^итэ дигэн сылтау белэн ЦСКА ечен керэштерергэ булалар. Нэти^эдэ бер кешенец ике команда ечен керэшергэ ^ыенуы ачыла да Ш. Сафинны ил чем-пионатына кертмилэр.
Армия исэ барыбер узенекен эшли,
1951 елда Шэзамны хэрби хезмэткэ чакырып, Мэскэу елкэсендэ хезмэт итэргэ билгелэп, ярышларга яхшылап эзерлэнсен дип, аена 3 мец сум стипендия дэ биреп тора башлыйлар.
Бу елларда илдэ инде денья кулэмендэге иц зур спорт хэрэкэтенэ кушылу — Олимпия уеннарында катна-шу мэсьэлэсе ейрэнелэ башлаган була.
1952 елда Финляндия башкаласы Хель-синкида узачак XV ^эйге Олимпия уеннарында беренчелекне алырга дип бетен ил эзерлэнэ.
Ул чакта Ш. Сафин керэшкэн ^ицел улчэу авырлыгында илдэ Л. Егоров хакимлек итэ. Ил чемпионатларын-да 1934 елдан бирле катнашып килгэн, классик керэштэ ун тапкыр берен-че, алты мэртэбэ икенче булган, алай гына да тугел, ирекле керэштэ дэ чы-гыш ясап, берэр тапкыр алтын, кемеш, бронза медальлэр яулаган бу зур шэхес кырыкныц есте ягына чыгуына да кара-мастан, гомерендэ бер мэртэбэ туарга торган мемкинлектэн файдаланып ка-лырга, Олимпиадага барырга хыяллана. 1951 елныц ^эендэ ил беренчелегенэ Одессада узган бэйгедэ ул яцадан да беренчелекне яулап, Олимпия уенна-рына барырга беренче кеше булып то-руын курсэтэ. Ш. Сафин исэ бу ярыш-ны Г. Гамарниктан да калышып еченче урында гына тегэлли. Алай да, яшь булуына да карамастан, белгечлэрдэ эйбэт тээсир калдыра. Аларныц ечесе дэ Олимпиадага эзерлэнуче командага
К6РЭШ ДАЪИЕ (ОЛИМПИЯ УЕННАРЫНЫН, БЕРЕНЧЕ ТАТАР ЧЕМПИОНЫ Ш. САФИН)
I! I V
т 1Г4
Ш. С. Сафин керэшкэ эзерлэнэ. Мэскэу, 1950 еллар.
алына, лэкин уеннар якынлашкан саен «Бу улчэу авырлыгында Олимпиадага кемне алырга?» — дип сейлэшэ баш-лагач, кайберэулэр Л. Егоровныц шак-тый олы яшьтэ булуын, Ш. Сафинныц исэ эле яшьрэк, тэжрибэсе аз булуын телгэ алалар. Шул чакта А. А. Гордиен-ко узенец шэкертен тагын бер тапкыр сынап карауларын сорый.
Олимпия уеннарына дурт ай кала Софиядэ Болгария, ГДР, Венгрия, Румыния, Чехословакия, Советлар Союзы командалары катнашында халыка-ра бэйге оештырыла. Бездэн аца ике команда жибэрергэ булалар. ^ицел улчэудэ беренче командага Л. Егоров, икенчесенэ Ш. Сафин кертелэ. Лэкин Шэзамныц ул чакта чит илгэ чыгар-га рехсэт бируче кэгазьлэре эзерлэнеп житмэгэнлектэн, ул берничэ кенгэ соцга калып китэргэ мэжбур була. Шунлыктан ГДР, Румыния, Чехословакия вэкиллэре белэн керэшкэндэ бездэн кеше чыкмаганлыктан, икен-че командабызга штраф очколары язып баралар. Ул да тугел, теп ыша-нычыбыз булып саналган Л. Егоров румын керэшчесе А. Кукка от-тыра. Бу хакта шундук, Ш. Сафинны жибэруне тизлэтуне сорап, Мэскэугэ хэбэр ителэ. Шэзам халыкара бэйгенец дуртенче кененэ генэ килеп житэ Ьэм денья чемпионы венгр Й. Гаалга туры килэ. Сынауныц моннан да зуррагын уйлап табарга булдымы икэн? Куплэр,
шул исэптэн керэш белгечлэре дэ, ха-лыкара ярышларда катнашу тэжрибэсе булмаган яшь егет дэЬшэтле кендэшенэ каршы тора алмас дип уй-лыйлар. Лэкин Ш. Сафин келэмгэ чыгуга ук аз гына да шеллэмичэ, яшьтэн узлэштергэн, кунегулэрдэ камиллэштергэн алымнарын башка-ра, кирэк чакта тэвэккэллэргэ дэ эзер булуын курсэтэ, денья чемпионын гел сакланып йерергэ мэжбур итэ. Й. Гаал чиста жицелудэн баллар аермасы белэн оттырып кына котыла. Белгечлэр шул чакта Ш. Сафинныц зур жицулэр яу-ларга эзер булып житешуен таныйлар.
Э халыкара бэйгенец жицучесен билгелэгэндэ, беренчелек ечен керэштэ безнец ике команда очраша. Шэзамга шул чакта теп кендэше Л. Егоров туры килэ. Кайсы ега, шунысыныц Олимпия командасына керэсен икесе дэ яхшы белэлэр. Шуца да керэш бик кискен бара Ьэм шул чакта эзерлек дэрэжэсе белэн дэ, осталыгы, жицугэ омтылышы белэн дэ яшь егетнец естенрэк икэнлеге куренэ. Олимпиадага кайсысы барачак дигэн сорауга да жавап шунда алына. Шулай итеп, Олимпия уеннарына спорт остасы исеме дэ булмаган (ул чак-та моца ирешу ечен ил чемпионатла-рында беренче Ьэм икенче урыннарны алырга яисэ еч ел дэвамында ике тап-кыр еченче булырга кирэк була) егер-месе эле тулып кына узган Ш. Сафин барачак.
306
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
Тарихта беренче тапкыр Олимпия уеннарында катнашкан Советлар Союзы командасына ул чакта илдэге ун-биш союздаш республиканыц унысын-нан 295 спортчы керэ. Алардан беренче алтын медальне диск ыргытучы Н. Ро-машкова (Паномарева) яулый. Бу хэл ил спорты Ьэм Олимпия уеннары тари-хына 1952 елныц 20 июле кенне языла.
26 июльдэ сигез мец тамаша-чы сыешлы «Миссухалли» спорт са-раена ^эелгэн келэмнэргэ классик керэш осталары чыга. 67 килограмм-га кадэрге ^ицел улчэудэгелэрдэн игъ-тибар узэгендэ, билгеле инде, дурт ел элек Лондонда узган уеннарда алтын Ьэм кемеш медальлэр яулаган Г. Фрей (Швеция) белэн О. Эриксон (Норвегия) торалар.
Г. Фрей бу юлы да узен келэмдэ ху^аларча тота. Кемгэ генэ каршы чыкмасын, аны аркандай нык кулла-ры белэн кочып ала да, ничэмэ-ничэ еллар буена кунегелгэн гадэте буен-ча кукрэк аркылы эйлэндереп ыргыта. Кендэшлэре аныц мондый алымны кул-ланасын алдан ук белеп торсалар да Ьэм каршы тору ечен бетен кечлэрен куйса-лар да, швед барыбер узенекен итэ — икесен келэмгэ чыгуга ук аркаларына сала, еченчесеннэн баллар буенча естен була.
Ш. Сафинга беренче кендэшкэ терек пэЬлеваны Акбулат туры килэ. Шэзам ашыгып, беренче минутта ук естенлеген курсэтергэ телэп кендэшенэ ташланмый, аца Ье^ум итэргэ ирек куя. Э теге, безнец керэшченец узенэ юл куюыннан канатланып китеп, алга омтыла. Ш. Сафинга шул гына кирэк тэ, ул кендэшен ^айлап кына кочак-лап ала да кукрэге аша эйлэндереп келэмгэ ыргыта. Акбулатныц сикереп торып яцадан килеп ябышуы була, янэ келэм естенэ барып тешэ. Ул да тугел, безнец керэшче кендэшен аркасы белэн келэмгэ кыса. Ул кыса, э тегенец бирешэсе килми, «куперчек»кэ яткан да борылып торырга маташа.
Мондый хэл шактый озак, берничэ минут дэвам итэ. Алай да терек еге-те астан чыгуныц ^аен таба. Эмма Ш. Сафин моныц белэн генэ тыныч-ланмый, Ье^ум арты Ье^ум оешты-
ра, Акбулатныц аягында басып то-рырлык та хэлен калдырмый. Ул ара-да очрашуныц вакыты бетуне белдереп судья сыбызгысын сызгырта. Келэм белэн янэшэдэ очколар буенча безнец спортчыныц ^ицуен белдереп кызыл тестэге ут кабына.
Икенче эйлэнештэ безнец керэшчегэ тагын да дэЬшэтлерэк кендэш — дурт ел элек Олимпия уен-нарында кемеш медаль алган О. Эрик-сон туры килэ. Ш. Сафин бу юлы баш-качарак юлны сайлый. Келэмгэ чы-гуга ук ул дэЬшэтле кендэшенэ узен ейрэнеп торырга да ирек бирмичэ, аны кутэреп алып аркасына тэгэрэтэ. Башка берэр ярышта, гадирэк кендэше белэн керэшкэндэ, мондый алымны чиста ^ицу дип тэ бэяли алган булырлар иде, лэкин ниндидер бер билгесез татарныц деньядагы иц кечле керэшчелэрнец берсе булган атлетны болай тиз аркасы-на салуын танырга телэмилэрме, судья-лар никтер моны курмэмешкэ салыша-лар. Шэзам исэ мондый хэлдэ аз гына да югалып калмый, Ьаман Ье^ум итуен белэ. Керэшэ башлауларына еч минут та узарга елгерми, кендэшен берэу дэ бэхэслэшэ алмаслык итеп келэмгэ кутэреп сала.
Аца чын-чынлап шул чак-та гына игътибар итэлэр бугай. Э ул очрашудан-очрашуга ныграк ачыла барып, тамашачыларныц гына тугел, керэш белгечлэренец, башка команда-лар керэшчелэренец, тренерларыныц да игътибарын узенэ тарта. Эгэр моца кадэр залда аца кеч естэргэ телэп кырык-илле татар шаулап, сызгырып, кычкырып утырган булса, барысыныц да игътибары шушы чибэр егеткэ кучэ.
Менэ ул — зифа буйлы, сылу гэудэле, белэклэре, кул, аяк мускулла-ры уйнап торган чибэр егет келэмгэ ат-лый. Мондый матурлыкка битараф бу-лып кала алмаган тамашачы аны сокла-нып кузэтэ. К. Патерсон (Дания) белэн очрашканда яцадан да шул ук такти-каны кулланып, Ш. Сафин кендэшенэ сулышын яцартырга да ирек бирмичэ, Ье^ум арты Ье^ум оештырып, исэпне 7:0 гэ ^иткерэ. Аца кадэр ^ицелу ачы-сын татымаган М. Атанасов та (Чехословакия) бу кенне Ш. Сафинга еч кенэ
К6РЭШ ДАЪИЕ (ОЛИМПИЯ УЕННАРЫНЫН, БЕРЕНЧЕ ТАТАР ЧЕМПИОНЫ Ш. САФИН)
Ш. С. Сафин келэмдэ. 1950 еллар.
минут каршы тора ала. Шуныц белэн безнец спортчы финалда керэшу хоку-кына ия була. Анда да жицгэн очракта ул — чемпион, жицелсэ дэ укенерлек тугел, кемеш медаль алачак. Ул чакта куплэр шулай дип уйлый. Ченки безнец егеткэ бик тэ кечле, бик тэ тэжрибэле Густав Фрей белэн керэшергэ кирэк була.
Классик керэш осталарыныц финал-дагы очрашулары 27 июльгэ билгелэнэ. Шул ук «Миссухалли» залын тутырган сигез мец тамашачы тарихта моца кадэр курелмэгэн керэш карарга эзерлэнэ. Судьялар башта келэмнэргэ иц жицел, жицелчэ Ьэм ярымжицел улчэу авырлыкларындагы пэклеваннарны — безнец Б. Гуревич белэн И. Фабра-ны (Италия), Я. Пункин белэн И. По-якны (Венгрия), З. Цихаб (Ливия) белэн И. Ходошны (Венгрия) чыгара-лар. Бу очрашулар Б. Гуревич белэн Я. Пункинга алтын медальлэр китерэ. А. Терянныц бронза медаль алуы да безнец ечен уцышлы дип бэялэнэ.
Алардан соц судья-алып баручы чи-раттагы парларны чакыра.
Келэмнец кызыл тескэ буялган поч-магына яшь кенэ, эмма таза гэудэле, зифа буйлы егет чыгып баса. Яшел тес белэн билгелэнгэн каршы якка какча
гына гэудэле, сецерлэрдэн генэ тора диярсец, тэнендэ бер чеметем дэ мае чалымланмаган, келэмнэрдэ тэгэри-тэгэри борыннары яньчелеп беткэн ир уртасы кеше пэйда була. Деньяныц ул чактагы бу улчэу авырлыгындагы иц кечле керэшчесе, «Тимер кеше», «Карт телке» кушаматлары алган Г. Фрей.
Г. Фрей ягында — ничэмэ-ничэ ел-лар буена жицелмичэ керэшеп туплан-ган бай тэжрибэ, хэйлэкэрлек. Яшь егет ягында — совет кешесенец Ватанына тугрылыгы, жицугэ омтылыш, ничек кенэ кыен булмасын, илнец, халкыныц аца булган ышанычын акларга омтылу, СССР дигэн беек державаныц спорт да-нын лаеклы якларга тырышу.
Менэ аларны уртага чакыралар. Керэшчелэр бер-берсен сэламлэп Ьэм хэрэмлэшмэскэ суз куешкандай кул биреп курешэлэр. Тамашачы «Тимер кеше»дэн бу юлы да жицу кетэ. Совет-лар иле дигэн, сугыш хэрабэлэреннэн арынып кына килуче СССР спортта аларга эле бик ук таныш тугел, э швед батырын инде алар ишетеп тэ, куреп тэ куптэннэн белэлэр. Ул алар ечен жицелмэс чемпион.
Ул безнец керэшчене биленнэн ко-чып ала, ике кулы белэн «йозакка бик-ли» дэ янбашы аша эйлэндереп са-
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
лaм дигондо y3e кeлoмгo бapып тeшo. MoHa тaмaшaчылap гынa тyгeл, cy-дьялap дa ышaныpгa тeлoми. Локин тeлиceнмe-тeлoмиceнмe, aлым яcaлгaн, Ул тиeшeнчo бoялoнepгo тиeш. Ш. Ca-финга ин a3 — бep бaлл язылa.
Kepoшнe дoвaм итopгo бoe-pып cyдьянын cыбызгыcы янгыpayгa Г. Фpeй кeндoшeн янaдaн дa кoчaгы-нa aлыpгa oмтылa. Ш. Caфин бу юлы дa aнын «бpocoк c пpoгибoм» aлымынa oзepлoнyeн TOe^ aHa якынгapaк кило. Tик кeндoшe бу юлы дa aны oйлoндepeп caлaм дип киcкeн xopoкoт яcayгa, aяклapынын ничeк кeлoмнoн aepbrnra-нын, ничeк итeп oчып киткoнeн стзми до кaлa. Бeзнeн кepoшчe швeднын яpaт-кaн aлымын oкpeнpoк яcaвыннaн фaй-дaлaнып, aнын кyллapын Ьом гoyдoceн кыcып тoткaн xoлдo ку^ок apкылы oйлoндepeп ж;ибopo. Бaшкa бepoy бул-ca, бoлaй ыpгытyдaн ap^cbrna ук бapып тeшкoн бyлыp идe. Toж;pибoce, ocтaлы-гы, eлгыpлыгы гыта Г. Фpeйгa haвaдa oчып бapгaн ж;иpeннoн бeтepeлeп aяклa-pынa тeшopгo бyлышa, ул «кyпepчeк»тo кaлa. Ш. Caфин иco яшeн тизлeгe бeлoн aнын ecтeнo тaшлaнa, тopгызмыйчa то-тып тopыpгa, apкacы бeлoн ^ломго ят-кыpыpгa тыpышa. Швeд мoндый кыeн xoлдoн чыгунын ж^н тaпca дa, икe минут дигондо и^ бaллгa oттыpып бapy-ны куз aлдынa китepo aлмый. Чeнки ул мoнa гaдoтлoнмoгoн. Aнын мoндый xoлгo кaлгaны юк. Ьом ул яно heжyмгo тaшлaнa. Локин «Tимep кeme» ничeк кeнo тыpышмacын, яшь кepoшчeгo aч-кыч тaбa aлмый. Ул Ш. Caфиннын ни-чeк кepoшye cepeнo тeшeнo aлмый. Г. Фpeй нинди до бyлca aлым кyллaнacы килeп xopoкoтeн бaшлapгa дa eлгepми, кeндoшe aнын нишлopгo тeлoвeн шун-дук aнлaп aлып, hop oмтылышын тoнe бeлoн тoeп ^pobi aлым кyллaнa. Ул дa тугел, Ш. Caфин яшeн тизлeгe бeлoн aлгa ыpгылып, кeндoшeн кeлoм чш^но бopeп чыгapa. Moнын eчeн тaгын бep бaлл aлa.
Aлты минут узып, пapтepдa кepoшy eчeн шoбaгa caлгaч, бepeнчe икe минутны ecтo тopып кepoшepгo Г. Фpeй-гa чыгa. Ул индe onbipbrn бapyын cизo, myHa дa бapлык тoж;pибoceн кyллaнып, иcoпнe уз фaйдacынa yзгopтepгo тeли.
Ш. C. Caфин — Олимпия чeмпиoны. Хeльcин-ки, 1952 eлнын 27 июлe.
Arnbira, кaбaлaнa бamлый. Tик кeндome arniH hop oмтылыmын aлдaн ук c^e^ hopьюлы кapmы aлым куя. Aлaй гынa дa тyгeл, acтa ят^н xoлeннoн шуып чыгып, mвeдны ^ломго oйлoндepo. Шунын бeлoн ecтeнлeгeн тaгын дa ны-гытa. Aннapы индe yзeнo кeндome ecтeнo ятып ^pornepra чиpaт жито. «Tимep кeme» ж;инeлeп бapгaнын aнлaп, мoндый xoлдoн чыгу eчeн нинди до бyлca этлeк yйлaп чыгapыpгa мa-тaшa. Ул бeзнeн кepomчeнeн бapмaклa-pbffl кыcып тoтып, aлapны cындыpыp-га, шунын бeлoн кeндomeнo ж;opoxoт яcaп, aны яpыmтaн чыгapгa мoж;бyp rnopra тыpыma. Keлoмдoгe cyдья иco arniH мoндый omoкeлeгeн олло кypми, олло кypмoмeшкo caлыma, киcoтy яcap-га amыкмый. Ш. Caфин acтa ят^н кeндomeн билeннoн кoчып кeлoмнoн aepмaкчы бyлa, локин тeгe haмaн arniH бapмaгын кaepa, «йoзaккa биклону»дон чыгунын ж^н эзли. Бapмaк ceнepeнeн eзeлepгo ж;итeп mapтлaгaн тaвыmын, ниhaять, cyдья дa иmeтo, ул кepomнe тyктaтып, mвeдны киcoтo.
KePЭШ ДAhИE (ОЛИMПИЯ УEHHAPЫHЫЦ БEPEHЧE TATAP 4EMn^HbI Ш. CAФИH)
309
Очрашу тегэллэнергэ еч минут кал-гач, керэшчелэрнец икесен дэ уртага чакырып, бер-берсенэ каршы бастырып куялар. Шунда Г. Фрейныц бик тэ ар-ганлыгы, кендэше башлаган алымнар-га каршы торырлык хэле калмаганлыгы куренэ. Э яшь егет, эйтерсец келэмгэ эле генэ чыккан, тукталырга, сулышын яцартырга исэбендэ дэ юк. Ул яшен тизлеге белэн алга ыргылып, кендэшен тагын келэм читенэ бэреп чыгара. Та-гын бер балл ала. Бер минут та утэргэ елгерми, шундый ук житезлек белэн тагын Ьежум итэ.
Аннан соцгы минут тынычрак узса да, швед тиз генэ ацына килэ алмый. Э Ш. Сафин берничэ баллга алда барам дип артык ашыкмый. Очрашу тегэллэнеп килгэндэ, оттырып бару-ын сизгэн швед яцадан активлаша. Ул да тугел, тагын нэрсэдер буласын тоем-лагандай, тынлык урнаша. Шуны гына кетеп торгандай, кемдер бетен залга ишетелерлек итеп татарча кычкырып жибэрэ: «Са-а-л, эйдэ». Шэзам янэ алга омтыла. Ул яцадан да кендэшен кысып кочаклый, аны бетереп ыргытырга тели. Бу юлы алым («бросок с прогибом») та-гын да кискенрэк ясала Ьэм Ш. Сафин узе дэ кендэшенэ ияреп келэм читенэ йегереп чыга.
«Карт телке» келэмгэ тэгэри, э узе кутэрелергэ базмыйча гына ят-кан жиреннэн сезеп судьяларны кузли. Тегелэрнец икешэр бармакла-рын кутэрулэрен куру аны бетенлэй бетерэ. Димэк, совет спортчысы тагын ике балл алган дигэн суз. Шуннан соц ул: «Купме кеше белэн керэшергэ туры килде, эмма Сафин кебек останы кургэнем булмады», — дияргэ мэжбур булыр.
Шулай итеп, Ш. Сафин белэн керэшучелэрнец икесе генэ аца каршы унбиш минут буена каршы тора ала. Калганнарын ул берничэ минут эчендэ ук бирелдерэ. Олимпия бэйгесенец финал елешенэ кадэр жицелусез килгэн М. Атанасов та хэтта Ш. Сафинга еч кенэ минут каршылык курсэтэ. Ьэм менэ ул — Олимпия уеннары чемпионы. Аныц жицуе хермэтенэ зал-дагы барча кешене аягурэ торырга мэжбур итеп куккэ кызыл тестэге флаг
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
кутэрелэ, барысын да тыцларга мэжбур итеп Советлар иле гимны яцгырый.
Гомумэн, бу уеннарда безнец ил ко-мандасы 22 алтын, 30 кемеш, 19 бронза медаль белэн командалар арасын-дагы рэсми булмаган зачетта америка-лылар кебек ук 494 очко туплап, алар белэн беренче Ьэм икенче урыннар-ны булешэ. Ул чакта Ьэр медальнец, Ьэр уцышлы чыгышныц илдэге халык-та, милли жанлы кешелэрдэ нинди зур шатлык хислэре тудырганлыгын куз ал-дына китеру кыен тугелдер.
СССР Министрлар Советы кар-шындагы физкультура Ьэм спорт комитетыныц 1952 ел, 28 июльдэге 781 нче приказы белэн Ш. С. Сафинга СССРныц атказанган спорт остасы исе-ме бирелэ. Журналистлар аны «Керэш келэмендэге рыцарь», «Керэш даЬие» дип атыйлар.
Ил узенец геройларын зурлап кар-шылый. Олимпия чемпионнарын ха-лыкка курсэтергэ, шуныц белэн илдэ ватанпэрвэрлек хисе тэрбиялэргэ дип хэрби частьларга, завод-фабрикаларга, югары уку йортларына, мэктэплэргэ йертэлэр. Андый очрашуларныц Ьэркайсы диярлек сыйлы естэллэр янында тегэллэнэ. Чемпионнардан кайберлэренец кунегулэрне дэвам итэргэ вакытлары да калмый башлый. Э банкетлар Ьаман дэвам итэ. Шул чак-та Сафинныц да бер йомшак ягы ачы-
ла — ул эчудэн туктала белми.
* * *
Алай да эле ул керэш яратучылар-га тагын да байтак бэхетле мизгеллэр булэк итэ.
1953 елда безнец ил керэшчелэре беренче тапкыр денья чемпионатын-да катнаша. Неапольдэ узган бу ярыш-та жирэбэ жицел улчэудэге Ш. Са-финга беренче кендэш итеп П. Пет-мецасны (Греция) туры китерэ. Олимпия чемпионы белэн очрашуда ул сакланып керэшу тактикасын сайлый. Щицелэсе килмичэ вакытны суза — йэ тоттырмый, йэ келэмнэн чыгып ук китэ. Моныц ечен аны бер тапкыр кисэтэлэр, ике, аннары жицелу язалар. Шэзам керэшмичэ дэ диярлек икенче эйлэнешкэ чыга. М. Матушек та (Чехо-
»
Ш. С. Сафин (уцнан беренче) 1950 елларньщ иц кечле керэшчелэре белэн. Мэскэу, 1953 ел.
Словакия) Ш. Сафинга «ватылып тор-маска» була. А. Кукны (Венгрия) ул оч-колар буенча ота. Чемпионатныц икен-че кене дэ шул рухта дэвам итэ. Олимпия чемпионы очколар буенча Д. Тор-дан (Венгрия) естен дип табыла. Шул чакта аныц яцадан да, бер ярышта икен-че тапкыр, А. Кук белэн очрашырга ти-ешлеге билгеле була. Ш. Сафин аны бу юлы да очколар буенча ж;ицэ Ьэм фи-налда шул ук Г. Фрей белэн очраша-сы ачыклана. «Карт телке»нец, билгеле инде, Хельсинкида оттыруыныц эж;этен кайтарасы килэ. Тик тагын бул-дыра алмый, икесе дэ хэлдэн тайгач, ж;ицуне Ш. Сафинга бирэлэр. Лэкин эле эш моныц белэн генэ бетми, ярыш-лар эйлэнеш системасы буенча барган-лыктан, Ш. Сафинга кырык минуттан соц К. Лехтоненга (Финляндия) кар-шы чыгарга туры килэ. Тэжрибэле, кече ташып торган, эйбэт эзерлекле керэшче егет Ш. Сафинныц арган-лыгын куреп тора, шуннан файдала-нырга тырыша. Безнец спортчы ечен бу бик авыр керэш була. Вакыт бетэ, керэш туктала, судьялар: «^ицуче юк, кайсысы эйбэтрэк керэште», — дип
кицэшлэшэлэр дэ фин егете активрак булды дигэн фикергэ килэлэр.
Шулай итеп, Шэзамга ж;ицелгэн булса да, беренчелеккэ Г. Фрей чыга, икенче урынны К. Лехтонен ала, Ш. Сафин бер тапкыр да ж;ицелмэсэ дэ еченчегэ кала. Дерес, бу хэл аныц оста-лык дэрэж;эсенэ аз гына да тузан кун-дырмый, бу татар егетенец керэшуен карарга тамашачы элеккечэ ук ябы-рылып йери. Яшьлэрнец Бетенденья фестивальлэрендэге уцышлары аныц Ьаман да кечлелэр арасында булу-ын курсэтэ. Лэкин шулай матур гына керэшеп йергэн ж;иреннэн ул тагын юкка чыга.
Хатыны — шул ук Кучкай Пожары авылыннан чыккан Фэймэ апа белэн алар ике бала тэрбиялэп устерэ. Кызла-ры Эльмира — юрист белгечлеге ала, уллары Линар исэ геологиягэ кереп китэ.
Бу керэшченец эле 1956 елгы Олимпия уеннарында да катнашу мемкинлеге була. Ул чакта алар ж;ыелма команда-да 67 килограммга кадэрге улчэу авыр-лыгында еч кандидат — В. Росин, С. Сергеев, Ш. Сафин исэплэнэ. Таш-
КвРЭШ ДАЬИЕ (ОЛИМПИЯ УЕННАРЫНЬЩ БЕРЕНЧЕ ТАТАР ЧЕМПИОНЫ Ш. САФИН)
кентта узган соцгы жыеннан соц аларныц ечесен бергэ жыеп, мэсьэлэне уртага са-лып: «Мельбурнга кайсы-гыз барырга тиеш дип саный-сыз? Кайсыгыз узен кечлерэк дип саный?» — дип сорый-лар. Шул чакта Ш. Сафин да, С. Сергеев та Владимир Росинны атыйлар. Тик бу керэшче Мельбурнга баргач, кунегулэр вакытында аягын авырттыра да бар булганлы-гын курсэтэ алмый, жиденче урын белэн канэгатьлэнэ.
Ул да тугел, башкалада Ш. Сафинны утыртканнар, ул урамда сыра эчеп торганда, бэхэскэ кереп китеп, отставкадагы бер полковникныц мацгаена сыра кружка-сы белэн жибэргэн, дигэн хэбэр тарала. Моныц ечен аны хекемгэ тарталар, Се-бер кицлеклэренэ аэродром тезудэ кат-нашырга жибэрэлэр, «Атказанган спорт остасы» исеменнэн дэ мэхрум итэлэр.
Берара, 1970 елларда, зама-нында физкультура техникумын тэмамлаган атаклы керэшче якта-шы Т. Сэлахетдинов Ьэм Я. Старобы-ховский кебек тренерлар белэн бергэ, аларныц ярдэмен кабул итеп, узен яшьлэр белэн эшлэудэ сынап карый. Башкаладан ечэр сэгать барып йерергэ кирэк булса да, Гжельдэге авыл егетлэре, Раменскоедагы балалар-яшусмерлэр спорт мэктэбендэ тэрбиялэнучелэр белэн эшлэп ала. Лэкин Ьэрьюлы дияр-лек берэр ел чамасы матур гына йери дэ тагын юкка чыга.
1970 елларда, ул яшь керэшчелэр ярышларын оештыруда да катна-ша. 1971 елда Ш. Сафинны Мэскэу елкэсенец бишенче спартакиадасын-да керэш буенча баш судья урын-басары итеп билгелилэр. 1972 елда
Ш. С. Сафин (уртада) Ьэм аныц чоры батырлары. 1980 еллар.
аны, укучылар командасын РСФСР Мэгариф министрлыгыныц 12 нче спартакиадасы зона ярышларына яхшы эзерлэгэне ечен, Мэскэу елкэсе ха-лык мэгарифе булеге грамота белэн булэкли. Шул елда Бетенсоюз укучы-лар спартакиадасыныц зона ярышларын уткэрешергэ дип Чилэбегэ дэ барып кайта. 1979 елда башкала командасын СССР халыклары спартакиадасы фина-лына эзерлэшкэне ечен истэлек меда-ле Ьэм спорт киеме белэн булэклэгэч тэ ул: «Яшь чакта матур булып йереп калсыннар», — дип, бу булэген узенец шэкертлэренэ бирэ.
Ул житэклэгэн команда 1983-1984 елларда Мэскэу кубогына ярышларда жицеп чыга.
Ш. Сафин авырып шифаханэгэ ята, 1985 елныц 23 мартында вафат була. Татарныц бу беек улын Мэскэудэ меселман зиратында жирлилэр.
Вафатына биш ел тулган кеннэрдэ Ш. Сафиннныц якташлары, бу вакыт-та Мэскэудэ яшэгэн керэшчелэр, аныц истэлегенэ керэш бэйгесе оештыра башладылар.
303 биттэге фото: Ш. С. Сафин. Москву, 1952 ел. Фотолар авторныц шэхси архивыннан.
Илдус Илдарханов,
журналист
РЕЗЮМЕ
В публикации И. Ильдарханова рассказывается о первом олимпийском чемпионе (1952) из татарских борцов Ш. Сафине (1932-1985).
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
