CC BY
13<ххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххххх>
Моз(гффар А Г А
вштэригэ — I ЛI I ел (1863-1937)
<ХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХ>
Данлыклы Мештэрилэр династия-сеннэн Мозаффар Та^етдин улыныц тууына 150 ел. Гомере Ьуе укытучылык иткэн, татарлар яшэгэн терле елкэлэрдэ мэктэплэр ачып ац-белем тараткан шэхеслэрнен берсе ул. Щэмэгате Гыйрфэт^ан Бик-тимер кызы, чыгышы белэн Ындырчы авылыннан, укымышлы, белемле кыз булган. Мозаффар Мештэриевнец кат-лаулы тормыш юлында иц зур терэге, ярдэмчесе иде. Алар ун баланыц (ике-се тэрбиягэ алынган) бишесен (калган бишесе бала чакта вафат булган-нар) аякка бастырып, узлэре кебек ук мэгърифэткэ омтылучы шэхеслэр итеп тэрбиялэгэннэр. Сэгадэт, Фэйрузэ, Мэрьям, МаЬирэ (Шумкова гимнази-ясен тэмамлаган)1, Хэмит Мештэрилэр шушы нигездэн чыккан уз заманыныц лачыннары. Мэрьям Мештэри Шумкова гимназиясен2 тэмамлаганнан соц та-библык белгече алып, гомере буе бала-лар дэвалый.
Мозаффар Мештэринец нэсел-нэсэбенэ куз салсак бу нэселнец, безгэ билгеле булган кадэресе, берничэ буын инде Утэмеш авылында мулла булып торган. Та^етдин Мештэри эл-Утэмеши Тэтеш еязе Кече Куккуз авылы имамы Ьэм медэррисе Хэбибулла бине Мехэммэтшэрифтэ белем алганлы-гы3, Духовный собраниягэ казыйлык-ка сайланганлыгы4 билгеле. Та^етдин Мештэринец этисе — Мештэри Мора-талиевта Утэмеш авылында имам бу-
ь
лып, муллалык вазыйфаларын утэгэн. Мозаффар Мештэринец узе исэн чак-та тезелгэн биографиясенэ мерэ^эгать итсэк, ул мулла булырга телэмичэ укытучылык вазыйфасын ала Ьэм гомере буе сайлаган юлына тугры була. Октябрь инкыйлабынача йэм аннан соц да эшчэнлеген кузалдында тотып, Татарстанныц бишьеллык бэйрэме уцае белэн, Татарстан мэгариф комиссариаты аца персональ пенсиясен бил-гели, э 1928нче елны «Хезмэт батыры» лаеклы исеме бирелэ5.
Узе исэн чакта ук Мозаффар Мештэри узенец эшчэнлеген тулы-сы белэн чагылдырган биографи-ясен тезеттерэ Ьэм балалары ара-сында таратыла. Бугенге кендэ уку-чыларга тэкъдим ителгэн элеге документ М. Мештэринец оныгы — Майирэ ханымныц кызы Нэркис ха-ным Мештэриевада саклана. Кызга-нычка каршы, элеге тэр^емэи хэлне тезучелэрнец кем икэнен ачыклап бул-мады, алар документ азагына узлэренец имзаларын «М. Х. Ьэм Ш. А.» гына дип теркэп куйганнар. Курэсец элеге тэр^емэи хэл XX йезнец 20 елларныц икенче яртысында тезелгэндер дип фа-раз кылырга мемкин. Ченки ул 1925 елда булган вакыйгаларны чагыл-дыруы белэн тэмамлана. Белуебезчэ, М. Мештэри 1928 елны «Хезмэт батыры» исеменэ лаек була, лэкин бу мэгълумат элеге биографиядэ чагы-лыш тапмаган.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Биктимирова Т. Э. Татар хатын-кызлары магърифат юлында. - Казан, 2002. - 135 б.
2. Шунда ук.
3. Фахретдин Р. Асар. - Казан, 2009. - 2 т. - Б. 102.
4. Шунда ук. - Б. 405.
5. ТР МА, Р-732 ф., 1 тасв., 119 эш, 183 кгз.
42 еллык мэдэни-и^тимагый хезмэт.
Мозаффар абзый Мештэриевнец кыскача гына биографиясе
Татарстан педагоглары арасында иц карты, иц тащрибалесе, шуньщ белан берга гаятьта хер гайрэтле бер укытучы Ьэм щамагать хадиме, ул бетен гомерен хекумат белэн тартышып, татар ярлылары ечен корбан иткан кеше. Шуныц ечен да ихтирамга ул бернича мартаба лаек зат.
Татеш кантоны Шамбалыкчы волосте, Утамеш1 авылында 1863 ел 1 августын-да деньяга кила. 13-14 яшьларга чаклы Балыкчы2 мактабенда укый. Шул арада аныц атисе улеп кита. Энисеннан ул 6 яшьларда калган. Шуннан соц якын кардаше Балыкчы мактабеннан Казан «Халидия» мадрасасена3 кучера. Ул анда иске гадат буенча укы-ла торган фаннарне: гарап сарыфы, нахуе, хисап, тарих, фарсы элементларын, фикъЬ, кялам, ысул кебекларне яхшы равешта укып, мантыйк белан байтак кына баш вата. Ты-рышлыгы зур була, башкачарак айтканда, шактый гына ишле кеше булып, ул вакытта-гы схоластический программалар белан укытуларныц файдасыз, гомеренец бушка узу-ын сизенеп, яшерен гена русча Ьам башка фаннардан хазерланеп, 1881 елда Казанда-гы Татарская учительская школага4 кера. Ул багъзе бер кешеларнец ярдаме аркасын-да бу школга стипендияга алына. Ж^ай айларында авылына кайтып, уз елешена тиган щирларне чачеп, сукалап, урып башкарып йери. Школга кергач, аца татарлар тарафын-нан кяфер печате басыла. Ченки ул заманда школларда укучыларны «инде бу кеше безнец арадан чыкты, бетте, харап булды, чукынды» дип алар белан сейлашмилар, аларны кешега да санамыйлар иде. Лакин эшлар татар муллалары ва аларныц «кое-рыклары» уйлаганча булып чыкмый. Мозаффар абзый, школда укыган вакытта ук, рус халкыныц артка калган изелган татар халкын кимсетуен кутара алмыйча, моныц сабапларен уйлый торган була.
Шунда укытучы кайбер рус учительларенец татарларга тубан куз белан карап йеруларена борчыла. Бу турыда учительлар белан барелешларе да булып ала. Тубандаге фактны мисал итеп алырга ярый:
Тарих даресларе укытучы В. В. Радлов5 бер кен класска кера да, татарлар хакын-да кызу гына, куп кена [....]6 сейли. «Алар надан, сахрави урманнардагы эзвирлар ке-бек ни теласалар, шуны эшлап йерганнар, аларныц тоткан юллары, диннаре — бары да ялгыш», — дип, христиан халкын, аларныц диннарен мактап байтак мисаллар ките-реп курсата. Тик: «Сез чукынырга, рус булырга тиешсез!» — дип айтеп кена бетерми.
«Мена шуныц буенча ейранегез» дип, ул вакытта школда укыла торган тарих ки-табын курсатеп чыгып кита. Мозаффар абзый «Радлов чын миссионер икан» диган фикерга килеп, икенче кенне ипташларен щыйнап бу хакта кицаш ита. Ул: «Бу мактапка татарча бер да укымаганнар да кералар. Аларныц Радлов кебекларнец сузларена ияреп ялгыш юлга китуларе, уз халыкларыннан аерылулары бик мемкин, без килачак буын татар балаларын бу эштан саклыйк, бу китап миссионерлар тарафыннан уйланып чы-гарылган. Бу масьлада без нык торыйк», — дип сейли. Шул хакта сейлашеп ацлашкач, школда булган Иловайскийларны7 щыйнап татарлар турысында язылган кагазьларне ертып ташлыйлар. Элеге Радлов уз сагатенда класска кереп Иловайскийныц ертыл-ган битларен куреп, барында кулына алып залга кита. Школа медире Эхмаров8 белан Радлов арасында кычкырышлар башлана. Класска килалар, «Бу эшне кем башлады? Тиз айтегез», дип кыямат куптаралар. «Школаны ябабыз, барыгызны да куалап чыга-рабыз», дип гер килалар. Син монда олы кеше, турыдан сейла дип, Мозаффар абзый-га карыйлар. Мозаффар абзый: «Татар балаларын укытыр ечен башка терле учебник-
.138;
НАШ КАЛЕНДАРЬ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2013
Мештэриевлар гаилэсе татар идади интеллигенциясе белен «Эшче» операсы язылу вакытында. «Ижевский источник» санаториесе, 1927 ел. Фото Н. Мештэриева шэхси архивыннан.
лар юкмыни? Бу школга татар мэктэплэрендэ укымаган, Ьич нэрсэ белмэгэннэр дэ ки-леп керэлэр. Алар монда саташып урыслашканнан соц татар авылларына барып, учитель булып хезмэт итэ алачаклармы? Аларны татарлар кыйнап, изеп дибэрэчэклэр. Бар булган школалар ябылып бетэчэк. Мэшэкатьлэнеп школлар ачып йеруегездэн ни кала? Без шул якны куз алдына китереп ерттык», дигэч, Радлов дулап: «Учебный округка хэбэр итэм», — дип школдан чыгып китэ. Эхмэров яцадан класска килеп кэефсез генэ рэвештэ «ертып хата иткэнсез, давабыгыз туры, барыгыз да бер суздэ булыгыз» дип чыгып кайтып китэ. Радлов бер ай кадэр школга килми. Ахырда Эхмэров янына килеп: «Без школдан Мештэриев кебек кешелэр чыгарып торсак, бу школны алып барудан нинди нэтидэ туар, ни файда килер?» — дигэн сузлэрне ычкындыра. Бара торгач эшнец еракка китмэгэнлеге беленэ. Эхмэровныц акыллы мегамэлэсе аркасында эш басылып калды дигэн хэбэр тарала. Бу эш миссионер (кем икэне ачык тугел) Победоносцевка яшерен хат аша Петербургка барып дитэ. Победоносцев бу школага Мештэриев кебек мэдрэсэлэрдэ укыганнарны алмаска дигэн фикерне Мэгариф министрлыгына дибэрэ. Бу эш Победоносцевныц Ильминскийга9 язган 18нче номерлы хатында бар. Мозаффар абый 1885 елны Казандагы Татарская учительская школны бетерэ10. Ул елны 6 кеше школны тэмам итэлэр. Алар укып чыккан елны фэкать ике — берсе Чуашлы (Чуаш иле), берсе Биектау дигэн авылларда урыннар була. Эхмэров Мозаффар абзыйга Биек-тауга баруны тэкъдим итэ. Лэкин Мозаффар абзыйныц уз еязе булган Тэтешкэ кайтып мэктэп ачып, шул мэктэпкэ бетен еяз халкын тартып агарту булганга бу тэкъдимен кабул итми. Эхмэровтан Тэтешкэ мэктэп ачу ечен югарырак урыннан рехсэт алып бируен сорый. Эхмэров татарлар ечен яца мэктэп ачуныц бик ук ансат булмаганын эйтеп, ачылган мэктэплэрдэ дэ рэт юклыгын, учительлэрне урам буенча йертеп кыйнап, хур итеп кайтарганлыкны, Абдрэшитов белэн Эсэдуллиннарны искэ тешереп, хекумэтнец татарларга начар карашын сейлэп, шулай булса да Мозаффар абзыйны яхшы таныган-лыгыннан Тэтешкэ школ ачу хакында бар кече белэн тырышачагын ацлата. Радлов та-рафыннан язылган вэ язылып ята торган: татар сарфы, белек китабы, планимитрия ке-
МОЗАФФАР М0ШТЭРИГЭ — 150 ЕЛ УЧ ---------------------------------СИ9>—
(1863-1937) 'у'
бек эсэрлэрне тикшеру, тел-не тезэту, сузлэр табу, бигрэк тэ гарэп кагыйдэлэре белэн ча-гыштыру мэдлеслэренэ, Рад-лов, Сулэнгэр Гали, Эхмэров, Каюм Насыйрилар11 янына Мо-заффар абзый Ьэрвакыт чакы-рылып, фикер алышуга кат-нашып, язышып торган бул-ган. Шунлыктан, аны Эхмэров якыннан белеп, Тэтешкэ мэктэп ачуда кулыннан килгэн эшне эшлэргэ тырышкан. Нэтидэдэ, 1885нче ел июль ахырында Тэтештэ русски-татарски школ ачарга рехсэт килэ. Школа ачу-га рехсэт кетеп торган арада Мозаффар абзый бер студент белэн танышып аттестат зрелостигэ эзерлэнеп, имти-хан биреп Университетка кабул ителэ. Тэтеш школасыныц уз телэге белэн ачылган бер мэктэп булуын куздэ тотып артта калган, ацсыз татар хал-кын укыту нияте белэн, уз уку-ын ташлап, август ахырларын-да Тэтешкэ юнэлэ. Менэ шушы кеннэн аныц учительлек дэвере башлана. Шул кеннэн мэктэпне, вэ аныц кирэклэрен, ничек итеп бар итэргэ, юлга салырга дигэн фикер-уй аныц башын-да кене-тене кайный башлый. Кредит ачылмаган булса да, мэктэп кирэклэрен барлау чара-ларына керешэ. Тэтеш халкын балаларын укырга бирергэ енди башлый. Лэкин шун-дагы карт мулла школга каршы нык коткы сала. Ашта Ьэм башка мэдлеслэрдэ бул-сын: «Анда балаларыгызны бирсэгез Алланыц лэгънэте тешэр, анда дин дигэн нэрсэ юк, урысча гына укытыла, учитель узе дэ «киртэ аша сикергэн» (чукынган дигэн суз). Минем мэдрэсэмнэн Ьичбер бала чыкмасын, мин разый тугел, улсэгез куммэм, туган балаларыгызга исем бирмэм, никах укымам», — дигэн сузлэр сейлэп йери. Кара ха-лык мулланыц дин исеменнэн эйтелгэн сузлэренэ ияреп балаларын школга бирми. Шу-лай итеп мулла яшь учительнец авторитетын югалтырга тырышты, аныц естенэ кара тап тешерэ. Икенче яктан полиция надзирателе килеп, «Бу нинди мэктэп ачылды, кем рехсэте белэн? Мэчет каршында татарлар ечен бер мэктэп бар бит. Мин бу эшне ис-правникка куям», — дип давап ала. Мозаффар абзый мулланыц дин башлыгы булып халык каршында ихтиярын куздэ тотып, дайлау чараларына керешэ: аца школада дин дэреслэре укытуны тэкъдим итэ. Хэтта садакалар белэн майлау юлларына да кереп ка-рый. Лэкин школ ачылу балаларныц дин мэктэбеннэн бизеп, доходы югалудан курык-кан мулла бетен кече белэн школга каршы керэшне дэвам иттерэ. Бу хэлне куреп Мозаффар абзый Тэтештэ ачкан школга бетен еяз балаларын тарту нияте белэн мэктэпне ачканлыгын хэтеренэ тешереп, бар кече белэн еяздэн балалар дыярга керешэ. Ул бетен еязне эйлэнеп Тэтештэ татарлар ечен яца мэктэп ачылганлыкны Ьэм мэктэпкэ татар-
М. Мештэринец кызлары:
Мэрьям, Сэгадэт, Фэйрузэ, МаЬирэ. 1907 ел. Фото Н. Мештэриева шэхси архивыннан.
рус теле, хисап, тарих, дэгьрэфия кебек фэннэреннэн башка дин дэ укытылачагын сейлэп балаларын мэктэпкэ дибэрергэ енди. Шул йерунец нэтидэсендэ 57лэп бала языла. Сентябрь 17сендэ 28лэп бала дыйналып, Мозаффар абзый укытуга керешэ. Мулла школга килеп дин сабакларын укытырга Ьич тэ разый булмый. Шуца курэ, ул за-манда дин ейрэтелмэгэн мэктэптэн халыкныц бизэчэген уйлап, Мозаффар абзый бу эшне дэ уз естенэ алырга мэдбур була. Мозаффар абзыйныц кулында татарча укытырга рехсэт булмаса да, ченки ул заманда школларда татар телен укытырга хекумэт тара-фыннан рехсэт ителми иде. Татарча элифба тезеп, китап яза. Эре итеп татар хэрефлэрен язып картонга ябыштыра. Кучмэ хэрефлэр тези. Шул рэвешчэ дицел ысул белэн ты-рыштырып укытуы аркасында балалар тиз генэ укырга-язарга ейрэнэлэр. «Ьэфтияк», «Ясин» кебек гарэп телендэ язылган китапларны укый башлыйлар. Еллар буена укып та язу таный алмаган балаларныц бер-ике ай эчендэ шул дэрэдэдэ алга китулэрен куреп яцача укытуны мактап сейли башлыйлар. Аларныц сузлэре Тэтеш халкына да тээсир итэ Ьэм берничэ бала мулла мэктэбеннэн чыгып школга керэ. Шулай укытып яткан-да хэзрэтнец доносы белэн исправник приказы дип школга полиция килеп керэ, тенту ясый. Элеге татар элифбасын, татар хэрефлэрен алып чыгып китэлэр. Берничэ кеннэн соц Мозаффар абзыйны исправник цензур аркылы утмэгэн элифбалар белэн укытуда гаеплэп бик куркыта, хекемгэ тартам дип кычкыра. Мозаффар абзый Ьич тэ каушамас-тан «мин господин исправник дин ейрэтергэ дэ билгелэнмэгэн. Болар бары да гарэп хэрефлэре, болар белэн таныштырмыйча Коръэн ейрэтеп булмый. Бу элифба шуныц ечен кирэк. Монда Ьич тэ артык суз юк», — дигэч исправник аптырап кала. Мозаффар котылып кайтып китэ. Укытуын да дэвам итэ. Азаплана торгач укыту узып китэ.
Икенче елны балаларныц саны 60тан аша. Хэзрэт мэдрэсэсеннэн тагын да байтак шэкерт кучеп килэ. Моца пошынып мулла тагын данланыбрак Тэтеш буенча борга-ланып йереп, городской школдагы смотритель (Архангельскийга), тагын исправник-ка донослар ясый. Казандагы окружной инспектор Эхмэровка «Мештэриевнец ха-лык каршында абруе юк, ченки ул мэчеткэ йерми, урыс зэбхен* (итен) ашап ята. Анда меселманлык юк. Бары 2-3 шэкерте бар. Алар да урамда сугенеп йерилэр», — дигэн кебек сузлэр белэн хат яза.
Смотритель Архангельский Казандагы директорга: «Мештэриев, Тэтештэ русски-татарский школныц учителе, татар элифбасы язып, динне дэ мин узем укытам дигэн булып, татарларга татар теле укыта. Тарих ейрэтэм дип, ниндидер иске тарих китапла-рын табып, рус патшалары хакында сузлэр сейли, татар халкын алар Ьэр вакытта кы-сып, дэберлэп килделэр Ьэм килэлэр дип Бахча-Сарайдан12 (Гаспринскийдан13) Казан акчасын сорамый-нитми учебниклар алдырып, шулар белэн ейрэтэ. Мин бу хэллэрне якыннан белеп торам, — дип яза. — Русски-татарски школларныц программасында татар теле укыту бармы, аны укыту учитель эшеме?» — дип сорый. Исправник Мозаффар абзыйны тагын чакыра. «Син татарларны дыйнап хекумэткэ каршы чыгасын икэн. Эгэр дэ шушы эшлэрне дэвам иттерсэц мин сине этап белэн озатырмын», ди. Шушы хэллэрдэн соц Мозаффар абзый Эхмэровка эшнец нэрсэдэ икэнен подробно язып дибэрэ.
Шул елныц ахырында (уйламаганда) Эхмэров Тэтешкэ килеп тешэ. Мэктэптэ 80гэ якын бала курэ. Эхвэл белэн таныша, барын да имтихан кылып карый. Мулланы Ьэм Архангельскийны эшне ацламыйча ялган донослар ясап йергэн ечен урыннарыннан тешеру белэн бик нык куркыта. Мэктэптэ уку эшлэре турында протокол тезеп, исправ-никны чакырып, ацарга да подробно сейлэп кул куйдыра. Шул материалларны алып китеп, Казанда эшне берникадэр дайга сала. Шушы вакыйгалардан соц, Мозаффар абзый тагын тырышыбрак эшли. Аныц шэкертлэре саны тагын кубэя, халык та аны якын курэ, ярата. Мулла мэктэбендэге шэкертлэр бар да кучеп бетэ. Ьэртерле кицэшкэ халык Мозаффар абзый янына килэ. 1891 ел май башларында Казаннан инспектор народных училищ Ислантьев (М. Б. Силантьев) дигэн кара миссионер, татар халкыныц зур дошманы килеп чыга. Бу кеше берничэ кеннэр исправник белэн сейлэшеп, Мозаффар абзый хакында материал дыйнап, мэктэпкэ кереп, «син татарларга таянып эш йертэсец,
* Урыс зэбехе — биредэ меселманча суелмаган мал.
МОЗАФФАР М0ШТЭРИГЭ
М. Мештари укучылары белан. 20 апрель 1921 ел. Фото Д. Мештаринец шахси архивыннан.
син законга каршы эшлар эшлисец икан. Бу мактапта аларныц эшларе юк. Минда синец хакта щитарлек материал бар», — дип, кычкырынып чыгып кита. Иртагесен ук: «Син урыннан тешерелдец, еч кен эченда бетен школьный имуществоны Архангельскийга сдавать итеп Татештан чыгып кит!» — диган пакет, полиция аркылы килеп щита. «Эгар шулай эшламасац, башка юл белан озатылырсыц», дип айтела. Мозаффар абзый: «Бу кабахат миссионерлар белан тартышып эш чыгарып булмас ахыры», — дип уйлап авы-лына китарга щыена. Шул хабарларне ишетеп Мозаффар абзыйныц шакертларе, ата-лары щыелып: «Балаларыбызны укытып тамам кеше иттец. Бу эшлар бар да мулладан гына булды. Инде безга нинди кеше килер», — дип кайгырышып озаталар.
Мозаффар абзый авылына кайтып урынсыз халда озак тора алмый. Ул Казанга килеп, Сызраньлы Исмагыйл Акчурин14 белан таныша. Акчурин аны уз балаларын русча Ьам татарча укытырга — урта мактапка хазерларга чакыра. Лакин Мозаффар абзый 3-4 бала ечен гена кучеп бармаячагын белдереп, агар Акчурин карацгылыкта калган ярлы халыклар ечен гомуми мактап ачканда ярдам итарга суз бирса, барырга ризалыгын белдера. Акчурин шартка куна. Мозаффар абзый 1891нче елныц кезенда гаиласе белан Сызраньга кучеп, ирлар Ьам кызлар ечен 2 мактап ача. Мактапларнец материальный якларын Акчурин барлый. Монда инспектор узлегеннан мактап ачарга рехсат ита. Мо-заффар абзый узе ир балалар, хатыны кыз балаларны укытырга керешалар. Ул вакыт-ларда татар теленда педагогикага муафыйк тезелган укыту китаплары булмау сабапле, ул узе тезеган алифбаларын тагын да узгарта тешеп, тагын да яцарак, щицелрак ысул белан укыта башлый.
Мозаффар абзый шушы даверда тарихи бер китап яза (Иван Грозный, Петр Великий Ьам Екатерина II хакында). Ул шушы китапны Ьам узе тезеган алифбаны басты-ру ечен Петроградка Ильяс морза Бораганский басмаханасена15 алып бара. Лакин ул нарсалар анда цензура кулында 2-3 еллар басылып кала. Инспектор килеп мактапларне карап, шакертларне тыцлатып чыккан араларда яца метод белан укытасыц икан дип яратып чыга. Бер тапкыр инспектор белан Акчурин собраниеда очрашып, инспектор
о
М. Мештари гаиласе. Казан, август 1925 ел. Фото Н. Мештариева шахси архивыннан.
Акчуринга карап: «рус учительларенец кубесе методсыз укыталар, шуныц ечен бала-лары бернида белми утыралар. Э ана сезнец татар мактабендаге учитель Мештариев яхшы метод белан укыта, балалары русчадан, хисаптан, щагьрафиядан куп алдалар», — дип мактап куя. Мозаффар абзый Сызраньда 5 ел эшли. Балаларныц саны 100дан арта. Сызрань халкы Ьам тира-яктан килган кешелар аныц укытуын чиксез яраталар, кат-кат рахматлар укып, аца гомер телап киталар була. Актык елларында Мозаффар абзый асфальт заводында Ьам тире баракларында эшлауче уку яшеннан узган татарларныц утенуе белан кичке курслар ача. Аларга уку-язу ейрату естена, тарихтан, табигатьтан терле нарсалар сейлап ац бира. Кайбер вакытларда патша хекуматенец татар халкына, факыйрьларга хайванга караган кебек начар, сансыз карашларын сейли. Мена шушы кеенча эшлар тагарап барганда тагын фетна килеп чыга. Заводтан килеп укучы белан шунда эшлауче бер начар татар узара бозылышып, «мин сине кайда укып йерганецне белам. Сез анда патшаны да яманлап аласыз. Мин ул учительне да белам», дип гайратка килеп полицияга барып хабар бира. Полиция инспекторга, инспектор Мозаффар абзый-ны чакырып «мин сине яхшы кеше дип йери идем, синец гаепларец ачылды. Мин сица мактап ачуда рехсатне директорга доклад итмича йерган идем. Хазер мин да куркуга тештем. Син узец Семберга барып узецнец благонадежный иканлегеца губернатордан кагазь китер, син цензура рехсатеннан башка язылган алифбаларыц белан татар теле укытасыц икан. Шуныц естена заводтагы эшчелар ечен кичке курслар да ачкансыц. Бу ни диган эш?» — дип сейлап Мозаффар абзый эчена ут сала. Ул заманда мактапларда 10-12 яшьтан зурларны укытырга рехсат юк иде. Мозаффар абзый фатирына кайтып тен буе йоклый алмый. Бу вакытта аена 50 сум тулап торган Акчурин да Сызраньнан Зея башына кучеп киткан була. Мозаффар абзый Сызрань халкыннан бер тиен да ал-мыйча хезмат итте. Ченки анда торганы ярлы халык иде. Инде Мозаффар абзыйга ма-териаль яктан ярдам бируче, кицашка яраклы кеше да калмады. Мозаффар абзыйныц кен кичереп, гаиласен тарбия эшларе авырая. Рафикасы16 белан узара кицаш итеп, Оренбургка Хесаеновныц чакырып язган хаты буенча кучеп китарга карар чыгаралар.
МОЗАФФАР М6ШТЭРИГЭ — 150 ЕЛ
(1863-1937)
«Монда артык тора алмабыз, мин тагын элагам, ярар инде мактаплар ачтым, укыттым, халыкка байтак нарсалар ацлаттым, таза нигез салдым, китсам да кайгырмыйм», — дия М[озаффар] абзый. Халыкны щыйнап узларенец кучеп китачаген ацлата. Шуныц белан берга, мена школлар, бар асбаплар сезга кала. Хазер щыелышып приговор тезеп, мактапларне уз атыгызга кучерегез. Укытучыга земстводан жалуния сорагыз. Укыту-чылар табылыр, ди. Сейлап бетергач халык безга инде сезнец кебек кешелар килмас дип, узара сейлашеп, кайгырыша башлыйлар. Вокзалда елый-елый саубуллашалар.
Аларныц киту кеннарен белеп Сызрань халкы: ирлар, хатыннар, балалар, кызлар гер килеп кайгырышып: «Хуш халфа! Хуш абыстай! Бездан разый булып китегез, без сезне тарбия кыла алмадык», — дип, куз яшьларе белан озатып калалар. Мозаффар абзый Сызраньда 6 елга якын хезмат итеп, 1897 елны гаилаларе белан Оренбургка куча. Ул Хесаеновныц хаты буенча мадрасаи «Хесаения»га учитель булуны кабул итеп килса да, монда килеп щитуга эшлар башкарак булып киткан була (ул урынга кеше куелган). Хесаенов Мозаффар абзыйга «Мин сине Сызраньдагы хезматецне белеп, мадрасабезга тугры фикерле, гайратле укытучы куям дип чакырган идем, ни эшламак кирак, Гайса морза (мадраса медире) уз кардашен тыгып куйган дип каефсезланеп, ала. «Инде мин сине шул ук мачетка мулла итеп куям, бусын булдырам», — ди. Мозаффар абзый: «Мин муллалыкны кабул ита алмыйм. Ул эшне куцелема сыйдыра алмыйм. Мин укытучы булу нияте белан укыдым. Байтак балалар укыттым. Шактый гына тащрибам да бар. Мин шул эшне давам итармен», — ди.
Хесаенов: «Син бала-чагалы кеше. Аларны тарбиялар ечен байтак кирак. Эна сица минем контор. 75 сум вазифа карап, тикшереп кена тор», — ди. Мозаффар абзый контор хезматена кызыкмаганлыгын ацлатып, школ ачарга балалар укытыра ниятен айтеп ацлаткач, Гани Хесаенов17 узенец ярдам итачаген белдера. Ьам шул школда узенец ысул щадид мегаллимнарена русчадан, педагогика (методикадан) лекция укуларны шарт итеп куя Мозаффар абзый. Ул заманнар але Оренбургта русски-татарски школ юк, факать Хесаеновлар мадрасасе каршында русски класс кына була. Шушы халларне уйлап, ар-тыннан йереп Мозаффар абзый Оренбургта русски-татарски школны ачарга муафыйк була. Лакин начальство тарафыннан бирелган программа шартлы, бик тар нечка рамка эчена куелган. Татар теле даресларен укытмаска, яше 12дан артыкларны кабул итмаска диган шарт белан мактап ачарга директор тарафыннан рехсат бирела. Мозаффар абзый бу шартларны кургач, ераккарак киткан саен эшлар нечкара бара. Карарак якка барган саен миссионерлар кечая баралар икан дип уйлап ала да, а мин узем белганча эшлармен але, дип куя. Шулай итеп, ул монда да мактапне файдалы юлга куяр ечен программа-дан читка чыгарга мащбур була. 12 яшьтан узганнарны, хатта 17-18 яшьлекларне да ала. Ченки ул заманнарда але татар халкы яшь балаларын турыдан-туры андый школга бирудан куркалар иде. Метагассыйб18 муллалар узларенец коткылары белан эшне тагын да начарлаталар иде. Шуцар кура татар халкы балаларын иц элек дини мактапка биреп, дин илаге аркылы уткареп чыгаргач кына, русча укырга (школга) бирерга ярый дип уй-лый иде. Ничек ва нинди юллар белан укытканда гына татар балалары метагассыйб муллалар кулыннан алу мемкин булачагын Мозаффар абзый сынап курган, ацлаган, бу халлар барысы да аныц башыннан уткан иде. Югарыдагы сабапларга таянып, ул монда да Татеш Ьам Сызраньдаге юл белан бара. Ни булса да булыр дип, дин берканчеге ябынып, узе язган алифбалар белан чынлап татар телен, рус телен укытырга кереша. Бернича айдан соц аныц шакертларе татарча, русча шатырдатып яза башлыйлар. Халык арасына бу хабар таралып щита. Муллалар ва аларга ияреп баручы надан халык: «Ул щадидча, ул шаригатька хилаф юл белан укыта», — дип шаулый башлыйлар. Мозаффар абзый мактабена терле яктан шакертлар килеп тула. Мена шушы халларне бе-леп кадимчелар тарафыннан Мозаффар абзый естена кара тап тешерерга тырышып ин-спекторга донослар язалар. Инспекторга шул гына кирак та, аларныц бар эше да шул гына иде. Инспектор мактапка килеп тикшеру ясый, эшне директорга куя. Директор Мозаффар абзыйны чакырып щавап ала. «Мактапне ябам, син начальство тарафыннан бирелган программа буенча бармыйсыц, законны нарушать иттец. 77нче ел тезелган правилодан читка чыгарга хакыц юк», — дип Мозаффар абзый естена кычкыра. Мо-
НАШ КАЛЕНДАРЬ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2013
заффар абзыйныц директорга щавабы: «Господин директор, Сез школныц дошманна-ры, школ ябылсын дип йерган кешеларнец донослары буенча эш йерта башладыгыз. ^адидча диеп айтасез, дерес, мин яца ысул белан щицел итеп ацлатып укытам. Татар теле, татар харефе дисагез программа буенча мин дин ейратерга ихтыярлы. Дин укыт-канда татарча укымый мемкин тугел. Динне русча укытып булмый. Алар татар бала-лары. Хареф дисагез, болар бар да Коръан (гарап) харефларе. 16-17 яшьлек балалар ал-ган дип гаепласагез, бусын мин аклый алмыйм, сез да бетенлай тешенеп щитмисез. Бит татар халкы чукындырудан куркып, яшь балаларны школга бирасе килми. Аларны ко-тыртучы шул ук минем естан донос ясаучы муллалар. Мена мин шуларны уйлап, яше зур булганнарын да кабул иткан идем», — ди.
Шушы щавапларны ишеткач директор йомшый, уйга кала. Андый донослар белан гена школаны ябарга керешми. Ченки ул заманнарда миссионерлар татарларга школ-лар ачып, татар теле укытмыйча, русча гына укытудан куп нарса кеталар. 1897нче елны Мозаффар абзыйны полиция эзлап, аныц Сызраньда вакытта язган Иван Грозный, Петр Великий, Екатерина II хакларындагы асарларена Ьам алифбасы цензура аркылы тикше-релеп, магариф директоры исемена яшерен равешта тафтишка19 щибарела. Мена шушы эш белан директор Мозаффар абзыйны бик нык куркыта. Хатта «термада эчерерсец» ди. Тик Г. Хесаеновныц арага тешуе аркасында гына эш басылып кала. Магариф директорыныц Хесаеновка 25 мец сум бирасе була. Э Мозаффар абзый Хесаеновныц утенуе буенча Оренбург еязенда ысул щадид мактапларе ачып, мегаллимнар куеп, про-граммалар тезеп, мегаллимнарена щицел метод белан укыту юлларын уз школында кичларен ейрата булган. Мозаффар абзыйныц шушы хезматларен такъдир итеп Гани Хесаенов тизлекта директорны куреп аныц хакында: «Ул андый кеше тугел, бу эшлар яшьлек кызу канлык белан булгандыр. Моннан ары андый нарсалар язмасына вагъда бирам. Мин аны бик яхшы белам», — ди. Директор эшне узенча тезатеп департамент полицияга кайтарып щибара. Директор Мозаффар абзыйны чакырып угетли, мон-нан ары шундый нарсалар язмаска Мозаффар абзыйдан кагазь-подпись ала. Шушы халлардан соц Мозаффар абзый укытуын давам иттера. Кендезге шакертларен укытып щибару белан гена канагатьланми. Кичларен шакерт аталарын щыйнап хекуматнец татар халкына начар карашын, миссионерларныц каралтырга бар кечларе белан тырышу-ларын, Ьичнарсадан хабарларе булмаган муллаларныц халыкны фаннан ераклашты-руларын, шуныц аркасында татарларныц артка калуларын сейли. Мактап ечен тарты-шып 4-5 еллар давамында иске директор кучеп кита. Яца директор гаять усал миссионер була. Ул кеше инспектор белан бер булып, Мозаффар абзыйныц эшларен тагын чу-алталар. Аныц естена ул Хесаенов мегаллималарен щыйнап ысулы щадид белан укы-тырга ейрата, алай ейратканда хекуматка каршы сузлар да кулланалар. Мактапларга программалар тезеп бируче да ул дип тагын да донослар ясала. Шул донослар белан ко-тырынып директор полицияга кагазь язып, Мозаффар абзыйны алып китеп ябалар. Бу хабарне ишетеп шакерт аталары ишетеп полицмейстерга баралар. Ул: «Бу минем эш тугел, минда директордан кагазь бар» дигач, халык директорга бареп кера. «Син безнец учительне хазер ук чыгар. Анда Ьич гаеп юк. Бу бары да кадимчелар доносы, иске директор заманында ул 3 елдан артык хезмат итте. Сез ник тикшермича аны яптыра-сыз?» — дип каты ук барелгач, директор да йомшап, куркып ала. Ьам шунда ук эшне тикшерермен диган булып, чыгарырга кагазь язып бира. Мозаффар абзыйны ябылган щиреннан чыгарып щибаралар. Бу эш 1902 ел майныц дуртенда була. Шушы халдан соц ул директорга барып, «Мин инде артык хезмат ита алмыйм», — дип, отказ биреп кайта да, Рафикасына: «Без инде бу дошманнар арасында артык хезмат ита алмабыз», — ди. Рафикасы: «Без инде чеган кебек бала-чагаларыбызны теяп кучеп йерудан кайчан тук-талырбыз? Башка учительлар тыныч кына бер щирда яшилар», — ди. Мозаффар абзый аца: «Ул учительлар кебек ачылган, корылган мактапларга утырып начальствоныц бое-рыгына лаббайка20 дип торсам, аларныц естери торган юллары белан барсам, без да ты-ныч яшар идек. Хекуматнец татарларга карашын тарих буенча белам, хекумат кушкан юл белан баруны минем вещданым, холкым кабул ита алмый, монда да щитарлек хезмат иттек», — ди. Бу вакытта Мозаффар абзыйныц гаиласе 7 кешедан гыйбарат була. Бар
МОЗАФФАР М0ШТЭРИГЭ — 150 ЕЛ
(1863-1937)
кебек нарсаларен саталар да, Севастопольга юналалар. «Бу Россия безне бик тынычсыз-лап бетерде», — дип, аннан Истамбулга чыгалар. Анда рус теленнан хосусый дареслар биреп, тарбияланеп 4 ай торалар. Шул даверда Мозаффар абзый шарык тагьлим тарбия институтына йереп, имтиханнар биреп шаЬадатнама ала. Шул ук 1902 елны сентябрь эченда Эстерханга кайтып тешалар. Монда Мозаффар абзыйныц башыннан тагы да кубрак, тагы да куркынычлы халлар утеп кита. Эстерханда Мозаффар абзый учитель Искандаров белан таныша. Искандаров аца узена помощник булуны такьдим ита. Эмма Мозаффар абзый миссионерлар кулында уенчык булып кына торган школларда укыту-дан бернарса да чыкмаганны куптан ацлап, Искандаровка: «Яхшы сузга рахмат», — ди.
Ул монда кызу гына йереп директордан рехсат алып школлар ача. Узе ир, хатыны кыз балалар укытырга керешалар. Ул узенец гайрат белан тырышып щицел ысул белан укытуы аркасында халык арасында бик тиз таныла, терле мащлесларда укуныц файда-лыгы хакында ягымлы сузлар сейлап гамманец21 дикъкатен щалеп ита. Мозаффар аб-зый ачкан ике мактапка терле яктан балаларны китереп тутыралар. (Шагыйрьлардан Сагыйть Сунчалай Эстерханда ацарда укый). Кичке сагатьларда терле мактапларда укы-тучы, мегаллималарне щыйнап методика — тагьлим-тарбия юлларын ейрата. Шунда 11 мактапка щицел ысул белан укыту ечен программалар тезеп бира. Шакертларнец ата-аналарын чакырып собраниелар ясап, башыннан уткан халларен сейлап, хекуматнец Ьам аларныц ялчылары (миссионерларныц) кабахатлекларен шулар аркасында татар халкыныц чиксез артта калганлыкларын кызу итеп сейлап ала. Бу хал Мозаффар аб-зыйны узенец кендаше итеп караган Искандаровнец ачуын бик нык кабарта. Ул аны югалту ечен бетен кече белан тырыша. Ул хекумат кешеларе белан катнашып, алар-га куптан бирле сатылып йерган бер зат булганлыктан, Мозаффар абзыйны харап итар ечен тагы да кицрак юллар таба. Мозаффар абзыйныц аувалдаге укыткан щирлареннан полиция белан бер булып сведениялар щыялар. Ахырында Мозаффар абзыйны «панис-ламист22, пантюркист23, Теркиядан жалованье алып тора» диган сузларне кушып донос ясыйлар. Шуныц аркасында Мозаффар абзыйны укытып торган вакытында унлап атлы казак килеп, полицияга алып киталар. Шакертларе бар да елашып торалар. Анда: «Син Истамбулда укыган, сица Хасан пашадан жалунья кила икан, син шакерт ата-ларын щыеп хекуматка каршы сузлар сейлап, татар халфаларен уз школга чакырып, аларга яца ысуллар ейратасец икан. Син татар мактапларена программалар да тезеп бирган. Синец Сызрань, Оренбургта да шушындый эшлар кылып, халыкны котыртып йерганлегец беленде. Мена бу кагазьга кул куй», — дилар. Акырыналар, кычкырына-лар. 4 битне язып тутырган бер табак кагазь, нилар язылгандыр Мозаффар абзыйга уз кулына биралар. Укып та курсатмилар кат-кат: «Куясыцмы юкмы», — дилар. Мозаф-фар абзыйныц щавапларына колак салмыйлар, шул арада берсе телефон аркылы кыч-кырынып сейлап ала. Ьам шундагы атлы казаклар белан Мозаффар абзыйны жандармский управлениега озаталар. Анда да шул ук сузларне сейлап, кычкырынып «кулыцны куй», дилар. Ул укып чыкмыйча куярга риза булмый. «Э син але карышып торасыц, бу кагазь губернатордан килде, синец ечен секрет, син атылырга хекем ителган», — дип кычкырыналар. Терле яктан торып камчылыйлар. Мозаффар абзый халсезланеп иданга авып кита. Инде мица актык минутлар щитте, актык сулышларымдыр дип уй-лап ала. Шул арада 15-20лап кеше шакерт аталары Мозаффар абзыйны эзлап шаулап килеп кералар да, халфанец камчылар астында иданда «аЬ»лап ятуын куралар. «Бу ни хал, бу ни эш, гаебе бар икан, судка бирегез. Бу безнец учитель, мактап та безнеке. Бар да Искандаров жулик эше, бик белабез», — дип кычкырынып сейлилар. Аннан Мозаффар абзыйны термага озаталар. Эзлап килган кешеларе да термага щитканче ияреп бара-лар. 3 кенда халык куп кена щыелып губернаторга барып халне сейлилар. Губернатор: «Ярар, мин ул эшне узем тикшерермен», — дип щавап бира. 6 кенда Мозаффар абзый-ны полиция белан губернаторга китералар. Бу халне кетеп гежлап торган татар халкы урам тулы «Халфага ни булыр икан» дип саклап тора. Мозаффар абзый губернаторга ниндидер кагазьга кул куйдырырга тырышканнарын, камчы белан кыйнап изеп ташла-ганнар, аркасыныц але да каты авыртканын аерып-аерып сейли. Ике яктан халык шау ита: бу бар да Искандаров кабахатнец эше. Ул укытучы тугел, ул безга киракми. Син,
.146;
НАШ КАЛЕНДАРЬ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2013
гоотодин гyбepнaтоp гаепле кeшeлеpге хезep узєн 6єзнєн ялдя cyд яca. Юк иcе 6єз 6у эшнe пaтшaгa щиткepебeз. Бу нинди бaш-бaштaклык, y^rea тоpгaн щиpeннен aлып кит-тє, cyдcыз-ниceз кaмчы 6єлєн cyктыp. Аньщ hич гaeбe юк. Ул 6єзнєн бaлaлapыбызны бap кєчє 6єлєн ты^тым укытучы. Хезep 6єз бaлaлapыбызны yкытмыйкмeни. Бєз 6у эшке чыдый aлмыйбыз. Иcкендеpовны бик 6єлє6єз, дип тaвышлaнгaч, гyбepнaтоp по-лицимeйcтpгa кapaп: «Сєз ни эшлеp кyбapып йepиceз, узєгєзнєн ни эшлеп йepгенeгeзнe бeлеceзмe?» — дип бик ^ты aвaз 6єлєн кычкыpып aлa. Бу вaкыттa хaлыкньщ узєнєн aктив тотуы хєкумєтнєц бepкaдеp кaкшaп, peволюция дyлкыннapы кутеpeлуe aлдын-дaгы хєлє, hем япон cyгышынa мобилизaция бapгaн вaкыт 6єлєн 6єйлє бyлca киpек. Гyбepнaтоp Meштеpиeвке ^parn «Син 24 cегaть эчeнде Эcтepхaннaн чыгып кит. Юк иcе отне этaп 6єлєн озaтaм. Mинeм cузнe тыцлaмacaц бaшкa тepлe хєкєм булыф», — ди. «Син политичecки нeблaгонaдeжный булып тaбылдыц», — ди. Хaлыккa кapaп «Meштеpиeв тєзєп биpген пpогpaммaлap 6єлєн yкытылa тоpгaн мектеплеpeгeз xa^ra-дa килepceз, aцлaшыpбыз», — ди. Чєнки Meштеpиeв apecтовaть итєлгєн кeннеpде 11 мектеп ябылгaн идє. Хaлык шayлaп Mозaффap aбзыйны узлеpe aлып кaйтып, 24 cегaть эчeнде пapоxодкa тeшepелеp. Mозaффap aбзый шyндaгы xaлыккa кapaп: «Жемегать минем ceзге aктык cузeм, ceз минє тыpышып йepeп, бу эштен коткapдыгыз, pеxмет. Mин ceзнe моннaн apы я куpepмeн, я юк. Нинди гєнє юл 6єлєн бyлca дг, мектеплеpeгeзнe яп-тыpмaгыз. Kypкy зaмaннapы 6єттє. hеpвaкыт оeшып купчєлєк 6єлєн эшлегез. Бep кєн килep бap дa йєз тубен китеpлеp», — дип cузeн бeтepе. «Хушыгыз!» — дип пapоxод-кa мєнє. Бєтєн Эcтepxaн xaлкы дияpлeк щыелышып пapоxод кyзгaлгaнын кєтєп озaтып кaлaлap. Бу эшлеpнe бaшлaп эшлеп йepучe Иcxaк Иcкендеpов икєнлєгє 6єтєн xaлыккa мегълум бyлa. Axыpындa Иcкендеpовныц оxpaнник hем тepме нaчaльнигы булганлы-гы єчєн Шypaлap щeмhуpиятe вaкытындa aтып утepелеp. 1904нчє єл мaй бaшлapындa Mозaффap aбзый щемегaтьлеpe 6єлєн Эcтepxaннaн Kaзaнгa ^fea.
Mондa ул Жемгыяте xейpия тapaфыннaн фекыйpь xaлык hем ятим бaлaлap єчєн aчылгaн Суконный ягындaгы мектепке мeдиp hем тapиx, щегьpефия, xиcaп hем pyc-4a укытучы, arniR янындaгы пpиюткa cмотpитeль булып билгелене. Ул мондa 1904 ел кезеннен бaшлaп, 1915нче ел июнь aern кaдеp эшли. Mозaффap aбзый бу девepeндэ чикceз куп aвыpлыклap, зеxметлеp чиге, ченки a^ мондa ике ут ypтacындa эшлеpгэ тypы киле. Бep яктaн яцa гынa aчылып яткaн мектеплеpнe, пpиютны теpтипке caлy щитешмеген щиpлеpeн бyлдыpy, тepлe кегaзьлеp, пpогpaммaлap тезеп, aлapны теcдыйк иттepу24 юлындa мегapиф диpeктоpлapы apтыннaн йeгepу, aлapдaн куцeлceз cузлеp ишету. Икенче яктaн щемгыятьке 5 cyм егьзaлык беделе25 тулеп йepген нaдaн тaтap бaйлapы, aлapныц теpилкелеpeн ялaп йepучe вeщдaнcыз кaйбep мyллaлap бyлa. Mera шyшылap тapaфыннaн яcaлгaн, ялгaн доноcлap, тeпceз cузлеp Mозaффap aбзыйны темaм кешелектен чыгapa. Aвыpy ите. Axыpлapындa бaш ейлену aвыpyынa мебтеле26 бyлa, колaклapы шayлый бaшлый, aкылыннaн шaшy деpещеceне бapып щите. Бу шay-шунын бap cебеплеpe: пpиют бaлaлapын теpбиялеу эшене тотылa тоpгaн cеpмеянe27 билгелеген вaкытлapдa бaйлap: «Aндa двоpян, aлпaвыт бaлaлapы щыeлмaгaн, кaян щитте нaдaн ятим фекыйpь xaлык бaлaлapы килеп тyлгaн. Aлapгa тaгын ни киpек», — диген cузлеp белен кутеpeлeп, aлapныц тоpмышлapын ничек бyлca кыcapгa тыpышa-лap. Mозaффap aбзый ятим бaлaлapны уз бaлaлapы кебек ^pe^ aлapныц xеллеpeн ях-шыpтыp ечен бaйлapгa кapшы чыгa. Yз фикepeн куетли: «Бетен Kaзaн xaлкы (бaйлa-pы) тapaфыннaн aчылгaн, бepден-бep пpиютны теpбия ите aлмыйcыз. Aшay-эчулеpeн aлыйк, кенде кapa икмек белен тapы ейpеce. Haчap aшayдaн бaлaлapдa кaн aзлыгын-нaн бyлa тоpгaн тepлe aвыpyлap — тaвык кузе aвыpy белен куpми йepулеp, шунын кебек aвыpyлapныц кубеюе кaйдaн килеп чик^н? Алыйк ec-бaшлapын, яту ypыннapын. Ятим бaлaлap дип aлapны aч-ялaнгaч йepтуге мин hич те paзый бyлa aлмыйм. Уpынcыз щиpлеpге мaллapыгызны capыф итеpге бep де щеллемжез» кебек cузлеp ceйли.
^емгыятьнец идapеceнде pеиc булып yтыpyчы Гaбдyллa мyллa Aпaнaeв28, гому-ми cобpaниeлеpде pеиc Гaбдyллaныц энece Бедpи Агатев29, Kaзaнныц зyp бaйлapы, щиp билеучeлеp, узлеpeн Kaзaнныц xaны деpещеceнде тотyчылap — aлapгa кapшы cуз ceйлеп кapa. Пpиютныц попечителе Вели 3amp угылы Aпaнaeв30 — мене нинди
MОЗAФФAР MeШТЭРИГЭ — 150 ЕЛ
(1863-1937)
хущалар. Болар каршында синец ятимнэрец, шулай ук учительлэрец бер тиен дэ тор-мый. Алар ни телэсэ шуны эшлилэр. Мозаффар абзый кызларын гимназиягэ бирэ. Апа-наев мулла аны чакырып, «син ник безнец рехсэттэн башка кызларыцны рус школына бирдец, байларга иярэсец», дип аны хурлап щибэрэ. Мозаффар абзый балаларны яхшы-рак мэктэплэрдэ укытып тэрбия биру ечен ала торган жалуниясе щитешмэгэнлектэн байлар каршына барудан, я хекумэткэ сатылудан узен саклап, щэй айларында страховой агент булып «Якорь»дэ эшли. Жэмгыятьнец бер собраниесендэ мулла Апана-ев тавыш кутэрэ: «Энэ безнец учитель, страхование агенты булган, кыз балаларын рус гимназиясенэ биргэн, энэ ул нилэр эшли», — дия. Мозаффар абзый шул якта кызлар ечен мэктэп ачуны уйлап Эхмэт бай Хесэенов белэн сейлэшэ. Халыкныц чиксез ярлы, чупрэк-сеяк щыйнап, кая щитте анда урысларга хезмэт иткэлэп тамак туйдыруларын ацлата.
Хесэенов ярдэм итэргэ вэгьдэ бирэ. Мозаффар абзый узе йереп кызлар ечен мэктэп ачарга рехсэт ала. Ир балаларныц русча-татарча яхшы укыганнарын белеп, шунда-гы фэкыйрь халык кыз балаларын да мэктэпкэ китереп тутыралар. Мозаффар абзый щэмэгате татарча Ьэм хисап укыта. Аныц кызлары урысча укыталар. Мэктэп герли. Бу хэлне ишетеп мулла Апанаев мэщлес щыйнап, «энэ безнец Мештэриев нилэр эшли башлады. Ар яктагы ярлы кызларны щыйнап аларга русча укыта, аларны каралта, алар-га динне генэ укытырга тиешле» дип узен дин саклаучы, зур галим курсэтеп, шун-да щыелган байларга суз сейли. Ьэм шул мэщлестэ мэктэпне ябарга, Мештэриевне куарга карар чыгаралар. Апанаевлардан берничэ кеше килеп, кызларны куып чыга-рып, мэктэпне ябып китэлэр. «^эмгыять йортында мондый хэерсез эш булмасын», — дилэр. Шушы вакыйгадан соц Мозаффар абзый: шул яктагы халыкны щыя да, мэктэпне ябып китулэрен эйтеп, бу яктагы фэкыйрь халык ечен кызлар мэктэбе кирэкме дигэн сеальне бирэ. Халык бер аваздан: «ЗинЬар, хэлфэ яцадан мэктэпне ачарга тырышсана, русча-татарча укып ярыйсырак урыннарга керерлэр иде. Югыйсэ, безнец хэлебез ха-рап», — дип утенэлэр. Безнец балаларда Апанаевларныц эше юк дип гер килэлэр. Мозаффар абзый купчелек белэн эшлэгэн эшнец барып чыгачагын куптэн ацлап: «Хэзер приговор кебек нэрсэ тезегез, инспектор аркылы директорга мэктэпнец кирэклеген со-рап прошение бирегез. Уз кулыгыз белэн илтегез», — дип приговор тезеп йездэн ар-тык кеше кул куеп кэгазь язып, безгэ болардан башка учитель, учительница кирэкми. Бу кешелэр без фэкыйрьлэрнец балаларын уз куреп, кеше итэргэ тырышып, кене-тене йегереп йерилэр, дип язып бирэлэр. (Бу приговордан копия Мозаффар абзый кулында эле дэ сакланган).
Атна кадэр вакыт утэ, Мештэриевне инспектор чакырып, «мэктэп синец исемецэ ачылды, жалуния шэЬэр тарафыннан бирелер. Ирлэр Ьэм кызлар мэктэбендэ укытучы-ларга» дип сейлэп щибэрэ. Узлэренец байлыкларына масаеп йергэн байларга дин дигэн булып йереп халыкны алдап, кесэ тутырырга маташкан кайбер муллаларга Мозаффар абзый капма-каршы сэясэт тота. Аларныц хезмэтчелэренэ караган куз белэн караула-рына илтифат итми. Ул гайрэтле, хер табигатьле кеше, уз юлы белэн баруны, уз башын-нан уткэн куп тэщрибэлэр белэн сынап, шулай барганда ярлы эшче татар халкына фай-да китерэчэген ерактан куреп ацлаган. ^эмгыятьнец бер собраниесендэ Г ыйльметдин хащи ИбраЬимов дигэн байны щэмгыять мэктэплэренэ попечитель итеп сайлап куялар. Гакылсыз, инсафсыз бер дивана байны Апанаевлар Ьэм аларныц тарафдарлары тыры-шып сайлаталар. ИбраЬимов мэктэплэргэ килеп, балаларныц ашау-эчулэрен кысып, та-гын артыграк кабэхэтлеклэр эшли башлый.
Кеннэрдэн бер кен мэктэпкэ килеп, шэкертлэрне щыйнап кычкырына: «Мине губернатор куйды, минем суздэн чыкмагыз, юк исэ мин барыгызны да куып чыгара-мын», — дип шаулап, стенага элеп куйган падиша портретын ала да идэнгэ куя. Узе шул арада атына утырып инспекторга чаба. Анда барып Мештэриев исерек, пади-ша портретын идэнгэ алып ыргытты, дип донос ясый. Инспектор: «Аныц башы ике тугелдер, ул нинди эш», — ди. Шул арада инспектордан Мештэриевне чакырып кэгазь килэ. Ул ни хэл дип барып щитэ. Инспектор Мештэриевне куру белэн хащиныц бар ял-ганын сизэ. Хащи аны исерек дигэн иде. Икэулэшеп школга килэлэр. Инспектор укыту-
148
НАШ КАЛЕНДАРЬ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2013
чыларны, хезмэтчелэрне, бетен шэкертлэрне щыйнап, полиция чакырып Мештэриевне чыгарып, барыннан да сорап протокол язалар. Хащиныц дураклыгы губернаторга ба-рып щитэ. Ьэм озак та утми аны урыннан куалар. Менэ ни хэллэр булып утэ.
Апанаев мулла «Кояш»31, «Йолдыз»32 газеталарына язып Мозаффар абзый естенэ таплар пычраклар тешерергэ куп маташкан. Бу ике гэзит ул вакытта Апанаевлар ку-лында уенчык булып йери. Мозаффар абзый шушы хэллэреннэн соц тэмам арып эштэн чыга. Нерва авыруы белэн урамнарда егыла торган була. Шуца курэ ул, Апанаевлар вэ аныц койрыкларыннан котылыйм, дип 1885нче елны узе ачкан беренче мэктэбенэ Тэтешкэ кучеп китэ. Апанай мулланы 94нче татар полкын большевикларга каршы ко-тыртып Камил Якуповны33 утертуе, Ярулла Исмаевны кыйнатып издеруе беленеп атып утерэлэр34.
Мозаффар абзый килгэндэ бу школ ике класслыга гына эйлэндерелгэн булса да, татар кулыннан ычкыну дэрэщэсенэ щиткэн була. Ченки монда медир Ьэм укытучылар бар да руслардан куелган булган. Татар телен укытуны инспектор туктаткан. Мозаффар абзый инспекторга барып куренэ, узенец Тэтеш кантоны кешесе икэнлеген Ьэм бу мэктэпне 1885нче елда ачканлыгын ацлатып, тагын шушы мэктэптэ хезмэт итэчэген сейли. Инспектор куелган кешелэрне тешерэ алмыйм ди. Мозаффар абзый: «Бу ялгыш-ларыгызны тезэтмэсэгез, ахыры начар булачак, халык сезнец естэн приговор тезеп ти-ешле урынга мерэщэгать итэргэ уйлый», — дигэч, инспектор шурлэп щибэрэ. Шул арада татар халкы щыелышып, Мозаффар абзыйны чакырып, аныц тагын Тэтешкэ хезмэт итэргэ килгэнен шатланып каршы алып, мэктэпне Мозаффар абзый кулына тапшыры-луын талэп итеп, директорга гариза щибэрэлэр.
1915 елны Мозаффар абзый бу мэктэпкэ медир Ьэм рус теле укытучысы булып билгелэнэ. Шул кеннэн гайрэт белэн эшли башлый. Татар теле укытучысы чакыра. Элекке начар русларны чыгарып, алар урынына татарлардан яхшы укытучылар куя. Мэктэп русларныц ике класслы (5 еллык) школ программасы белэн юлга салына. Шушы арада Мозаффар абзый Тэтеш еяз укытучылары оешмасында рэис булып эшли. Бетен еяздэ булган татар мэктэплэрен уку, ац-белем йортлары итэргэ бар кече белэн тырыша. 1917нче ел башында Тэтеш еязендэ Мэгариф инспекторы булып хезмэт итэ. 110лап авылга щитеп, татар мэктэплэрендэ укытулар Ьэм башка якларны тикшереп, щитешмэгэн щирлэрен барлый. Мегаллимнэргэ укыту ысулларын курсэтэ. Мэктэпкэ программалар, дэрес щэдвэллэре тезеп, бастырып тарата. Шул ук елны Тэтеш земски собраниесенэ заявление язып татарлар ечен 6 еллык гали ибтидаи мэктэп (Высш[ое] начальное училище) ачуны кирэкле табып, узе собраниегэ килеп, мэктэп ачу ечен кирэкле була торган сумманы Ьич кичектермичэ бу сметага кертергэ тиешлекне талэп итэ. Нэтищэдэ мэктэп ачуга карар чыгарыла. 1917 ел кезен Тэтеш еяз укытучыларыныц гомуми собраниелэрендэ сайланып, губернски земски управа тарафыннан шул ук школга инспектор, педагогика (методика) Ьэм русча укытучы булып билгелэнэ. Ул бу школны узе план тезеп биреп Ьэр ни кирэкне барлап, естендэ торып эшлэтэ. Бу школа Бэки волосты Келэнче авылында35 торгызыла. Школа каршында столярный мастерской ача. Тирэ яктан кораллар табыштырып, школ ечен Ьэр ни кирэкне шунда эшлэтэ. Мозаффар абзый узе яхшы столяр булганлыктан, Ьэр кен дэрестэн соц алты шэкерттэн смена тезеп, узе дэ шулар белэн бергэ тенге 12гэ хэтле эшли дэ, тирэ-яктагы мэктэплэр падиша заманында булмаган: парталар, шкафлар, урындыклар, естэл, такта, счет кебеклэр белэн тулып, нурланып кала. Мозаффар абзый патша хекумэте заманында 33 еллар укытучы булып эшли. Шушы дэвердэ ул Русиянец иц карацгы почмакларында, мэктэпнец ни икэнен белмэгэн татар халкы ечен 8 мэктэп бар итэ. 5се ирлэр 3се кызлар ечен ачыла. Бу мэктэплэрне ул узе идарэ итэ. Ирлэр мэктэбендэ татар, рус теле, хисап, тарих, щэгьрэфия кебек фэннэрне укыта. Кызлар мэкбэтендэ аныц хатыны укытып йери. Аныц шушы мэктэплэрне ачып укытып татар халкына ац бирергэ тырышып йеру максаты белэн 33 ел гомере утеп китэ. Аныц бу мэктэплэрдэ хезмэт иткэн вакытларда кургэн щэфа кыенлыклар югарыда кыска гына рэвештэ эйтеп кителде. Мозаффар абзый шушы 33 ел дэверендэ кулына калэм тотып матбугат галэменэ куренерлек бернэрсэ дэ чыгара алмады. Аны падишаЬ заманында Сызраньдэ башлап язган эсэрлэре белэн
МОЗАФФАР М0ШТЭРИГЭ
42 еллык медени-ищтимaгый хезмет. Mозaффap aбзый Memтеpиeвнeц кыcкaчa гнш биогpaфияceнeц бepeнчe бите. Н. Memтеpиeвa mехcи apхивыннaн.
эзлэп табып, аныц кулыннан куркынычлы рэвештэ калэмен тартып алдылар. Бу — теп сэбэп. Икенчесе: ул ачылган хэзер мэктэпкэ генэ кереп утырып хезмэт итмэде. Анын шул мэктэплэрне иртэдэн кичкэ хэтле укытып рэткэ салудан башы чыкмады. Ул берва-кытта да, бер минутта да тынычланып утыра алмады. Эсэрлэр язып матбугат галэменэ чыгару ечен, табигый тыныч урын, тыныч вакытлар, куцел хушлыгы кирэк. Бу шара-ят36 табылмаганда кардэшецэ яза торган хатны да туры гына итеп чыгарып булмый. Мозаффар абзый иске мэдрэсэлэрдэ куп кенэ укыган кеше. Аныц калэме дэ юк тугел. Менэ ул революциядэн соц иркен сулыш алып, тынычлап картлыгына карамастан, хезмэтеннэн бушагач кичлэрендэ кулына калэм тота башлады. Югарыда эйтелгэн гали ибтидаи мэктэп революция арасында икенче баскыч мэктэпкэ эйлэндерелэ. Мозаф-фар абзый монда медир, русча укытучы Ьэм педагогия ейрэтуче булып эшли. 1918нче елда, ул партиягэ кереп, активный работник булып эшли. Бэки волостенда коммунистический партия ячейка оештырып, аныц тырышуы аркасында укытучылар Ьэм кре-стьяннардан куп кенэ кеше партиягэ керэ. Партиягэ хезмэт иткэндэ иц куркыныч ва-кытлар Колчакныц Казанга якынлашуы була. Бу арада татар Ьэм рус авылларында Совет дошманнары (байлар, кулаклар) крестьянны котыртып восстание чыгарырга тыры-шалар, мегаллимнэрне Ьэм партиядэ эшлэучелэрне берсендэ калдырмый суеп, асып бетерергэ вакыт щитте, дигэн хэбэрлэре дэ тарала. Шуныц ечен партиядэ эшлэуче ком-мунистларга чиксез авыр шэраять эчендэ хезмэт итэргэ туры килэ. Бер яктан Колчак кебек ак генераллар Ьещум итсэ, икенче яктан продразверстка вакытындагы кайбер нормальсезлеклэр аркасында крестьяннар эчендэге наразыйлык37 сэбэпле халык арасында восстание булу куркынычы алда тора. Мозаффар абзый шушы вакытта узенец картлыгына карамыйча, зур кеч вэ гайрэт белэн Бэки районында щитэкче ролендэ йери. Тенлэ белэн собраниелэр щыйнап, сейлэп иптэшлэрен паникага тешэргэ урын калдырмый. Халык эчендэ йергэн провокациялэрне алдан тэнбиЬ итэ38. Иптэшлэрен салкын кан белэн тырышып эшлэргэ, кирэксэ коралланырга енди. «Безнец тоткан юлыбыз хак, безгэ бер кем дэ Ьещум итэ алмас», — ди. Аларны щанландыра, паниканы бетерэ. Халык восстаниясе булмый калуга зур сэбэпче була. Ацарга укыта торган школдан 3 ча-кырым щир Бэкегэ щэяу йерергэ туры килэ.
1918 елныц щэендэ Тэтеш еязендэге берничэ баскыч Совет мэктэплэренэ укытучылар хэзерлэу ечен Мозаффар абзый башында йереп, тэгьлим-тэрбия курслары ачыла. Ул шул курсларда педагогия Ьэм рус теленнэн лекциялэр укый. 1919нчы елны Мамадыш кантонында, шулай ук беренче баскыч совет мэктэплэрендэ укытучылар ечен ачылган тэгълим-тэрбия курсларында рус теленнэн Ьэм педагогия (методика)дан лекциялэр укый. 1920 елны Мозаффар абзый Тэтештэ мэктэпкэ кадэр тэрбия булегендэ медир бу-лып эшли. Шул арада узе йереп, меррэбиялэр39 хэзерлэу курслары ача. Шунда педагогия Ьэм рус теле укыта. Энэ шул гаугалы елларда бар кече белэн терле хезмэт артыннан йегереп йергэн Мозаффар абзыйныц какшаган сэламэтлегенэ тагын да катырак тээсир иткэн булса кирэк, ул ишетмэс була. Куэтле рэвештэ башы эйлэнэ, эченнэн кан китэ, тэмам аягыннан егыла. Саулыкны саклау комиссиясе тарафыннан тикшерелеп, карт-лыгыннан башка анда куп терле авырулар табылып, аны инвалидлыкка 2 категориягэ чыгарып бетен эшлэреннэн бушатырга кушып комиссия тарафыннан 1359 номерда кэгазь килэ. Шул вакытта механически рэвештэ партиядэн чыгып кала. Буген аныц ку-лында партийный билет булмаса да, ул Ьэмишэ40 тоткан юлы белэн барып, партийный иптэшлэр эшлэгэн эшне эшлэп ята. «Минем билетым йерэгемдэ», — ди. 1920 елныц кезендэ ял иту нияте белэн Мозаффар абзый Оренбургка кызлары янына китэ. Аны монда тик тотмыйлар, аныц килу хэбэрен ишетеп мэгариф медире чакырып ала. Татар-лар ечен яца гына ачылып ята торган 11 баскыч мэктэпнец медире Ьэм русча укытучы булып хезмэт итуен утенэ. Бер ай кадэр дэваланып, ул монда тагын эшкэ керешэ, аца монда тагын куп кенэ тырышырга туры килэ. Нэтищэдэ, шэкертлэренец хисабы 80гэ щитэ. Мэктэп юлга салына. Шул арада аца 2 номерлы яшьусмерлэр мэктэбен идарэ иту Ьэм шунда хисап укыту тапшырыла. Шулар естенэ аны наданлыкны бетеру мэктэбенэ татарларга татар теле укытучы, щэгьрэфия Ьэм табигатьтэн сейлэуче итеп билгелилэр. Мозаффар абзый естенэ алган хезмэтлэрен тырышып ути. 1921 ел кезен Теркестан
МОЗАФФАР М0ШТЭРИГЭ — 150 ЕЛ
(1863-1937)
мэгариф комиссариатыныц 5768нче номерлы чакырып язган кэгазе буенча Мозаффар абзый Ташкентка китэ. Ул анда 1921-1923 елларда эшли. Аца барып щиткэч тэ Гасприн-ски мэктэбен идарэ иту, 7 еллык Вахиди мэктэбендэ русча укыту тапшырыла. Шул ел эчендэ Теркестан университеты янындагы рабфакка рус теле укытучысы итеп куе-ла. Ленин исемендэ ачылган коммунистически университетка чакырылып, анда да рус теле укыта. 1923 елда Ташкентта узбэк мегаллимнэре ечен ачылган педагогически институтка чакырылып, андагы мегаллимнэрнец утенуе буенча Мозаффар абзый педаго-гикадан бер лекция укып курсэтэ. Аца кадэр укытучыдан мегаллимнэр разый була ал-маганнар. Шуннан соц бетен укучылар бер авыздан карар чыгарып, Мозаффар абзыйны педагогика (дидактика)дан Ьэм рус теленнэн лектор булып килуен сорыйлар. Ул анда педагогияне уз теллэрендэ, рус теленец сарыфын-нэхуен гарэпнекен чагыштыру методы белэн ейрэтэ. Мегалимнэр аныц лекциялэреннэн ниЬаятьтэ разый булып бу педагог безнец ечен гаять тэ файдалы Ьэм кирэкле кеше дип карар чыгарып Мозаффар абзый кулына отзыв бирэлэр. Мозаффар абзыйныц укытуын яратып аца: курсларда укучы татар мегалимнэре, рабфак шэкертлэре коммунистически университет шэкертлэре тара-фыннан «бу кеше тэщрибэле педагог, бу зат чын ацлату юлы белэн укытучы, бу кеше Советлар власты ечен иц кадерле, файдалы» дигэн терле мактау кэгазьлэре бирэлэр. Мозаффар абзыйныц туган-ускэн щирен сагынып кайтырга щыенган хэбэрен ишетеп узбэклэр тарафыннан делегатлар килеп, аныц Ташкентта утырып калуын утенэлэр, йорт-щир алып бирергэ вэгьдэ итэлэр. Мэгариф медире тарафыннан 2 айлык отпуск биреп, юл хэрэкэте акча да биреп, яцадан килуен кат-кат утенэлэр.
Мозаффар абзый бер яктан картлыгы сэбэп булса, икенче яктан аныц ахыр гомерендэ ватанына хезмэт итэсе килуе куз алдында тотылып, ул Ташкентка яцадан китэсе итми. Шулай итеп ул 1923нче ел яз башларында Казанга кайта. Монда политехнически институтта татарча укыта башлый. Бу институт югары тип индустриальный техникумга эйлэндерелгэч ул шунда укыта. Ьэм Землеустроительный технику-мында укыта. Ул шушы техникумнарда рус Ьэм татарларга татар теле укыта. Укытып кына калмый, шушы мэктэплэрнец профессорлары арасында педагогически кружок-лар да, предметный комиссиялэр тугэрэгендэ, Ьэм терле собраниелэренэ барып татар телен гамэлгэ ашыру юлларында армый-талмый эшлэп йери. Татар телен гамэлгэ кую комиссиясендэ эшли. Менэ шушы хезмэтлэре ечен: Наркомпрос Ьэм союз раб-прос, Татарстан щемЬуриятенец 5 еллык менэсэбэте илэ 1925нче елда Мозаффар абзый Мештэриевне укытучылар Кызыл тактасына яза. Монда иц зур педагочески стаж алу-чы (40 ел) эшлэуче ул була. Мозаффар абзыйга шушы хезмэтлэрен тэкьдир ителеп ай-лык 40 сум персональный пенсия билгелэнэ. Мозаффар абзый кичлэрен татар телен ба-ету юлында терминнар эзлэп сузлэрнец тамырларын тикшереп, казынып бер эсэр язып азаплана. Шулай ук педагогиядэн дэ куптэн ук яза башлаган бер эсэре бар.
Мозаффар абзыйныц кулында документлары сакланган. Без шуца карап бу биогра-фияне яздык.
М. Х. Ьэм Ш. А.
Нэркис Мештэриева шэхси архивы.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Татарстан Республикасы Апас районы.
2. Татарстанныц хэзерге Апас районы Болын-Балыкчы авылы.
3. Казан шэЬэренец Дуртенче щамиг мэчете каршындагы уку йорты.
4. Казан татар укытучылар мэктэбе (КТУШ) — 1876 елдан рус булмаган халыклар ечен укытучылар хэзерлэуче уку йорты. 1917 елны Татар укытучылар семинариясенэ эверелгэн.
5. Радлов Василий Васильевич (1837-1918) — тюрколог, этнограф, археолог, шэрык белгече.
6. Текстта шулай.
7. Иловайский Дмитрий Иванович (1832-1920) — публицист, рус тарихы дэреслеклэре авторы.
8. Эхмэров ШаЬбазгэрэй Измаил улы (1853-1900) — педагог, щэмгыять эшлеклесе. 1876-1900 елларда КТУШ рус теле укытучысы, 1881 елдан инспектор.
к
9. Ильминский Николай Иванович (1822-1891) — шэрык белгече, миссионер.
10. ТР МА, 160 ф., 1 тасв., 669 эш, 29 кгз.; 92 ф., 1 тасв., 17052 эш, 71 кгз.
11. Насыйри Каюм (1825-1902) — тарихчы-этнограф, тел белгече, язучы, мэгърифэтче.
12. Кырымдагы шэЬэр.
13. Гаспринский Исмэгыйль (1851-1914) — сэясэт Ьэм щэмэгать эшлеклесе, педагог, нашир. «Яца методка» нигез салучы.
14. Акчурин Исмэгыйль — фабрикант.
15. Бораганский Ильяс (1852-1942) — нашир, меселман щэмэгать эшлеклесе. 1894 елда «И. Бора-ганский и Ко» лито-типографиясен ача.
16. Рафика — М. Мештэриевнец тормыш иптэше — Гыйрфэтщан Биктимер кызы Хиссиева.
17. Хесэенов Гани (1839/40-1902) — сэудэгэр, щэмгыять эшлеклесе.
18. Метэгассыйб — фанатик.
19. Тэфтиш — тикшеру.
20. Лэббэйкэ — Эу, тыцлыйм, ни боерасыз?
21. Гаммэ — масса.
22. Панисламист — панисламизм (дини-сэяси идеология) тарафдары.
23. Пантюркист — пантюркизм (ищтимагый-сэяси хэрэкэт) тарафдары.
24. Тасдыйк иту — раслау.
25. Бэдэл — хак.
26. Мебтэля — дучар булу.
27. Сэрмая — теп сумма, акча.
28. Апанаев Габдулла Габделкэрим улы (1862-1919) — Казанда Юнысовлар (яки Мэрщани) мэчете имамы, медэррис Ьэм татар милли азатлык хэрэкэте эшлеклесе, нашир.
29. Апанаев Бэдри (Мехэммэтбэдретдин) Габделкэрим улы (1867-1937 елдан соц) — Беренче гильдия сэудэгэре.
30. Апанаев Вэли (Мехэммэтвэли) Закир (Мехэммэтзакир) улы (1889-1922) — драмматург, щэмэгать эшлеклесе.
31. «Кояш» — 1912-1918 елларда Казанда денья кургэн газеталарныц берсе.
32. «Йолдыз» — 1906-1918 елларда Казанда денья кургэн газеталарныц берсе.
33. Якупов Камил Лотфирахман улы (1894-1919) — Татарстанда Совет хакимиятен урнаштыру ечен керэшучелэрнец берсе.
34. Апанаев Г. Г. Казанда 1919 елныц 28 июнендэ Казан губернасы Узэк комитеты карары белэн атып утерелэ.
35. Келэнче — Татарстан Республикасы Кама Тамагы районы.
36. Шараят — шартлар.
37. Наразыйлык — канэгатьсезлек.
38. ТэнбиЬ иту — кисэту.
39. Мерэббия — тэрбияче.
40. Ьэмишэ — Ьэрвакыт.
Рэфилэ Гыймазова, тарих фэннэре кандидаты, Тээминэ Биктимирова, тарих фэннэре кандидаты
МОЗАФФАР М0ШТЭРИГЭ — 150 ЕЛ
(1863-1937)
.153
