CC BY
10Из истории спорта
кераштэгЕ
АСЫЛТАШ
*
Ш. Ш. Хисаметдинов — илнец яшьлэр арасын-
дагы чемпионы. Донецк, 1970 ел. Татарстан Республикасы Тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы, 8290 ф., 1 тасв., 70 эш.
* И. Ильдарханов китабыннан езек (кара: Без керэшче халык. Родом из борьбы. Tatars — nation of wrestlers. -Казань, 2009. - 544 с.).
Язмабызны деньядагы ин зур керэш белгечлэренен берсе — ил, Аурупа Ьэм денья чемпионы, байтак еллар буена СССР, ул беткэч Рэсэй ж;ыелма командаларынын баш тренеры булып торган Геннадий Андреевич Сапуновнын: «Шамил Хисаметдинов ул классик керэшнен асылташы», — дип, узган гасырнын ж;итмешенче елларында ук эйткэн Ьэм эле дэ еш кабатланып, телдэн-телгэ кучеп йери торган сузлэре белэн баш-лап киту урынлы булыр. Асылташ дигэндэ, гадэттэ, бик кыйммэтле таш-ны куздэ тотып, Асыл дигэн атаманы бик яхшы, менэ дигэн кешегэ кушалар.
Бу асылташ эллэ кайдагы зур таш-таулар арасында да, зур дингезлэр тебендэге комлыкларда да тугел, э Татарстан белэн Чуашия Ьэм Ульяновск елкэсе кисешкэн урындагы Каракитэ дигэн авыл жирендэ ярала башлаган. Элеге авылнын ир-егетлэре гомер-гомергэ узлэренен бэхетлэрен читкэ китеп, шахталарда кумер ча-бып эзли торган булганнар. Узган гасырнын утызынчы елларыннан баш-лап илнен ин теньягындагы Норильск шахталарыннан алып ин кеньяктагы Тянь-Шань тауларындагы шахталар-га кадэр, кая гына барып чыксан да, куплэгэн татар егетлэрен, шул исэптэн каракитэлелэрне дэ очратырга мемкин булган. Тула якларындагы Узловая дигэн шэЬэргэ дэ бу авыл егетлэре
96
1930 елларда барып урнашып, урам-урам булып бергэ оешып яшэгэннэр. «Кара ^ир астында...» эшлэгэн, кумер чапкан бу егетлэр ял вакытла-рын да, бэйрэмнэрне дэ бергэ уздыр-ганнар. Э ^эйлэр ^итеп, Сабан туй-лары якынлаша башлагач, гаилэлэре белэн туган якларына юл тотканнар. Каракитэлелэрнец кайтуларын Канаш стансасындагы машиналы кешелэр генэ тугел, авыл халкы да бик кетеп торган. Ченки кунитекле, ялтыравык туфлиле шахтерларныц ^эйге ялга кайтулары чабаталы авылны яшэртеп, яцартып ^ибэрэ, аца ил, денья сулы-шы ерэ торган булган.
Шушы авыл кешесе, яшьлегендэ узе дэ Донбасс шахталарында кумер чапкан Та^и аганыц улы Шэмсетдин, авылдагыча итеп эйткэндэ, Шэмси дэ авылдашы Менирэ белэн тормыш корып ^ибэргэч, язмышын Узловая белэн бэйли. Гаилэдэ бер-бер артлы еч малай деньяга килэлэр.
Буген бу авылда алтмышны ту-тырып килуче буын узган гасырньщ алтмышынчы елларында Каракитэгэ кайтып йери торган Шэмсетдин ага белэн Менирэ апаны, аларныц уллары Рэшит, Шамил, Имаметдинне эле дэ яратып исенэ тешерэ.
— Без, малайлар, читтэн кунак килгэндэ, билгеле инде, аныц нэрсэгэ сэлэтле булуын, куркакмы ул, эллэ ба-тырмы икэнлеген тикшереп карый тор-ган идек, — дип искэ ала шушы авыл-да туып-ускэн, соцрак биредэге урта мэктэптэ укыткан, аннары директор булып эшлэгэн Рэфэгать Бари улы Алиэкбэров. — Урамныц яшел чирэм белэн капланган тынычрак ^ирен сайлап, йэ булмаса болынга тешеп, керэшэ башлый идек. Шамил башта-рак бер ягы белэн дэ башкалардан ае-рылып тормады. Э тагын бер-ике ел-дан, унбиш яшьлэренэ ^иткэч кай-туында берэм-берэм барыбызны да эйлэндереп сала башлады. Шул чак-та аныц спорт секциялэренэ йеруе, керэшергэ ейрэнуе турында сейлэгэне хэтердэ калган.
Спорт секциялэре дигэннэн, Узловая зур кала тугел, шуца да алар эллэни куп булмый. Малайлар кетулэре белэн
футбол тубы куалар, кирэк булган-да, физкультура укытучыларыныц кайсы да булса, аларны бергэ ^ыеп, ярышларга алып бара. Шамил бу ва-кытларда ук инде узен ^итез малай итеп таныта. Кечерэк буйлы булса да, озынлыкка биш метрга якын сикерэ, кыска араларга бик тиз йегерэ. Ул бишенчедэ укыганда, Узловаядагы шахтага институт тэмамлаган Анатолий Матвеевич Белоусов дигэн кеше килэ. Студент елларында спорт белэн дэ шегыльлэнгэн егет керэш секци-ясе оештыра. Эзлэнучэн, бар нэрсэ белэн дэ кызыксынучан Шамил дэ инде, билгеле, аннан читтэ калмый. Аныц Каракитэгэ кайткач авыл ма-лайларын эйлэндереп сала башлавы да шул чакка туры килэ. Дурт ел буе-на шунда шегыльлэнеп, ул ярышларга йери, ^ицулэр яулап кайтыр дэрэ^эгэ кутэрелэ. Лэкин башка тренерлардан аермалы буларак, Белоусовныц бер ^итешсезлеге була: инженер-механик булып эшлэгэнлектэн, аны ярышлар-га барырга кирэк булганда эштэн азат итмилэр. Шулай булгач, малайларны кая да булса ^ибэрергэ туры килгэндэ ул аларныц узлэрен генэ оештырып ^ибэрэ. Спорт комитеты Ьэм «Труд» ^эмгыяте хезмэткэрлэре баштарак ундурт-унбиш яшьлек усмерлэргэ юлга Ьэм яшэргэ акча бирэселэре килмэсэ дэ, Шамил бер-ике ярыш-ка барып, алдынгы урыннарны алып кайткач, Ьэм алып киткэн акчасына тиененэ кадэр хисап ясагач, аца олы-ларга ышанган кебек карый башлый-лар. Бу ышаныч Шамилдэ кечкенэдэн ук узендэ местэкыйльлек тэрбиялэргэ бик булыша.
1967 елда ул шулай берузе Запо-рожьега барып, усмерлэр арасында ил беренчелегенэ оештырылган ярыш-та алтын медаль яулый. Шул вакытта «Спартак» ^эмгыятендэ тренер булып эшлэуче, яшьлегендэ ил ^ыелма ко-мандасында да керэшкэн тренер Николай Николаевич Пархоменко белэн дуслашып китэлэр. Бу кешегэ бигрэк тэ Шамилдэге местэкыйльлек, аныц акыллы булуы, Ьэр нэрсэгэ аек ка-равы, керэшне ихластан яратуы Ьэм аеруча кайчандыр яшьлегендэ узе
КвРЭШТЭГЕ АСЫЛТАШ
297
керэшкэнчэрэк керэшуе ошый. Анда-гы реакция, тизлек, ^итезлек, уйлау сэлэте, Ьэр мизгелдэ алым кулланырга омтылу, ниЬаять, кеч, кем белэн генэ керэшуенэ дэ карамастан ^инугэ ом-тылыш, уз-узен аямау — болар барысы да Ш. Хисаметдиновтан зур керэшче чыгарга тиешлеген курсэтэлэр. Зама-нында ике тапкыр Кораллы Кечлэр, ^иде мэртэбэ «Спартак» ^эмгыяте чемпионы булган, еч тапкыр Рэсэй чемпионатында ^инеп чыккан, СССР беренчелегендэ кемеш медаль алган Н. Н. Пархоменко — талантлы тренер усеп килуче яшь керэшче белэн шегыльлэнергэ вакытын да, кечен дэ кызганмый. Шамилдэ ул бер генэ ким-челекне — анын тыныч кына, кечен саклап керэшэ белмэвен генэ курэ. Дерес, аны бу «кимчелегеннэн» арын-дырырга омтылмый да, нинди булса, шулай булып калуын гына тели. Лэкин болай керэшу ечен бик зур чыдамлык кирэк бит. Шуна да тренер бу сыйфат-ны булдыру ечен куллар да, аяклар да, гэудэнен башка елешлэре дэ бер ук ва-кытта эшли дип чангыда йери башлый-лар. Шахтер гаилэсендэ тэрбиялэнеп ускэн бу егет белэн эшлэу ^инел була, ченки ул бик тырыш, эштэн курыкмый. Кеч тупларга телэп штанга кутэрэ башласалар, залдан ин сонгы кеше калганчы китми, куып та чыгарырмын димэ. Тэненэ авырлыклар алырга бик ярата. Э болай эшлэу Ьичшиксез уз нэти^элэрен китерэчэгенэ Н. Н. Пархоменко ышана. Келэмдэ дэ Шамил кендэшлэрен аларнын узлэренэ караганда яхшырак тоя. Бу яктан ул атак-лы Яков Пункин белэн Шэзам Сафин-га охшаган була. Куллары шулкадэр кечле, белэзегеннэн бер элэктереп алса, аркана салмыйча ^ибэрер димэ. Кунегулэрдэ керэшкэндэ остазынын центнердан артык гэудэле, ейрэнчегенен ана караганда ике мэртэбэ ^инелрэк булуы гына бераз ^айсызрак хэлгэ куйгалый аларны. Бу хакта Шамилнен узенэ дэ эйтеп, аны башка тренерга бирергэме эллэ дип фикер алышкач, Хисаметдинов дус-ларны алыштырмый торган кеше булу-ын белдереп, бу тэкъдимнэн баш тар-та.
Аннан сонгы елда Донецкида ке-рэшеп, илдэге яшьтэшлэре арасында янадан беренчелеккэ чыккач, спортта кереп киткэн гадэт буенча, яшь батыр-ны Мэскэудэ яшэуче тренерлар, спорт оешмалары ^итэкчелэре ил башкала-сына кучэргэ кыстый башлыйлар. Ша-мил исэ Пархоменконын кинэшен то-тып: «Эле укып бетерэсем бар, ан-нары карарбыз», — дип, Ьэрьюлы аларнын тэкъдимнэренэ колак салмый. Э мэктэпне тэмамлауга Туладагы техник институтка кереп, «Укып бетерим эле, аннары карарбыз», — дигэненен вакытын тагын да чигереп куя. Лэкин бу уку йортынын узе ечен булмавын ул ярты ел эчендэ анлый, укуын ташлый. Моны кетеп кенэ торгандай, Мэскэугэ, беренче чиратта Армия узэк спорт клу-бына кучудэн берничэ мэртэбэ баш тарткан бу «кире беткэн татар мала-ен» хэрби хезмэткэ алып, Ьава десанты гаскэрлэренэ билгелилэр. Дерес, инде танылып килуче керэшче булган-лыктан, еракка ^ибэрмилэр, Мэскэу елкэсендэге частьлэрнен берсендэ кал-дыралар. Физик яктан яхшы эзерлекле булуы белэн ул биредэ дэ куплэргэ урнэк булып тора. Алтмыш биш кило- ф
грамм авырлыгы белэн десантчы кием-салымы, барлык кирэк-яраклары белэн турникта кырыгар тапкыр кутэрелуе белэн егет куплэрне шаккатыра. «Парашют белэн сикерергэ генэ иялэнеп ^итеп булмады», — дип искэ ала Шамил ул кеннэрне. Пархоменконын кинэшлэрен тотып, керэш белэн шегыльлэнуен дэ дэвам итэ. Илнен яшьлэр беренчелегендэ ^инеп чыга. Хэрби хезмэтен тегэллэр чак ^иткэч, аны ил башкаласында яшэрсен, дип, янадан Армия узэк спорт клу-бына кучэргэ кыстый башлыйлар. Лэкин ирекле тормышын югалтасы килмэгэн егет, мондый тэкъдимнэрдэн Ьэрчак баш тарта. Шунын аркасында хезмэтенен вакыты чыккач та, елнын сонгы кененэ — 31 декабрьгэ кадэр аны армиядэн ^ибэрмичэ торалар. Берэу булса, бэлки, барысына да кул селтэп, Мэскэудэ торып калган, шун-да яшэгэн булыр иде. Лэкин Шамил — тумыштан ук акыллы егет, этисе Шэмсетдин абзый кебек, алдын-артын
-<298> V
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
уйлый, башкалар белэн кицэш тота. Нэти^эдэ, алар тренер Пархоменко белэн Мэскэу елкэсендэге Подольск дигэн матур гына шэЬэрчеккэ кучэргэ, ул чакта остазы эшлэгэн «Спартак» спорт ^эмгыяте данын якларга дигэн фикергэ килэлэр. Бераз алгарак ки-теп булса да, аныц мондый карарга килуенэ беркайчан да укенмэвен дэ эйтеп китэргэ кирэктер. Подольски-да аца ул тебэкнец милли герое итеп карадылар, керэшеп йергэн елларын-да ике чакырылыш рэттэн Мэскэу елкэ Советына депутат итеп сайлады-лар. Биредэ ул гаилэсен корды, хаты-ны Эльвира белэн бер малай, бер кыз устерделэр. Буген дэ ул кубрэк ва-кытын шунда уздырырга тырыша. Э Мэскэугэ килгэндэ, Олимпия чемпионы булгач, ул анда да башта — ике, аннары еч булмэле фатир алды... Иц меЬиме — тренеры Пархоменко белэн алар гомер буена, керэшудэн туктагач та, бер-берсеннэн аерылмыйча дустанэ яшэделэр. Ьэм бу дуслык Шамилнец тормышында бик матур терэк тэ бул-ды.
1971 елда Хисаметдинов берен-че тапкыр илнец зурлар чемпионатын-да катнашты. Ул чакта керэшчелэрнец бер ише СССР халыклары спартакиада-сында очрашты, икенче теркем СССР Спорт комитеты призларына шэхси ярышта кеч сынашты. Спартакиадада ул елларныц бик дэрэ^эле керэшчесе — илнец алты тапкыр батыры, ике Олимпиадада катнашып, шуларныц 1964 елдагысында кемеш медаль алган, 1968 елгы Уеннардан, безнец классик керэш осталарыннан бердэнбер кеше буларак, алтын медаль алып кайткан, деньяныц биш тапкыр чемпионы грузин егете Роман Руруа ^ицеп чыкты. Бэйгенец икенчесендэ илнец усмерлэр Ьэм яшьлэр беренчелеклэрендэ батыр калган, зурлар арасына килеп кергэч тэ югалып калмыйча байтак кендэшлэрен ^ицгэн Ш. Хисаметдинов мэйдан тот-ты. Ил чемпионын элеге ике бэйгедэ та-нылучыларны: Спартакиадада 1-4нче, Спорткомитет ярышында 1 -2нче урыннарны алучыларны керэштереп билгелэргэ булалар. Лэкин шул чак-та грузин батыры никтер керэшудэн
баш тарта, аныц урынына Спартаки-адада 2 нче урынны алган Велиджан Умеров чыга. Аны егу Ш. Хисаметди-новны беренче тапкыр зурлар арасын-да да ил чемпионы итэ. Лэкин бу яшь егетнец уцышын ул чакта очраклы гына дип бэялэргэ телэучелэр дэ табыла. Денья чемпионатына баручы команда-га аны алмыйча, Р. Руруаны ^ибэрэлэр. Эул анда 6нчы урынга кала. НиЪаять, Ш. Хисаметдиновка Аурупа чемпио-натына барырга ^ай туса да, бу вакыт-та ул кабыргасын сындырып, берара кунегулэрне туктатып торырга мэ^бур булганлыктан, монысы да барып чык-мый. Э Аурупа чемпионатына киткэн Юрий Козин анда алгы урынны алу тугел, иц кечле ун керэшче арасына да керэ алмый. Ш. Хисаметдинов исэ шул елда тэуге тапкыр халыкара келэмдэ дэ сынау тота, Олимпия чемпионы Петров истэлегенэ Болгариядэ оештырылган бэйгедэ 2нче урынны ала.
1972 елда Советлар Берлегенец классик керэш чемпионатын Улья-новскида уздыралар. Щицучелэрнец Мюнхенда утэчэк Олимпия уеннары-на барасы турында алдан ук эйтеп ку-ялар. Спорттагы иц зур бэйрэмгэ бару, ф
анда катнашу, булэк алу турында кай-сы гына спортчы хыялланмый икэн. Бигрэк тэ инде бер тапкыр ^ицу шат-лыгын татыган, исемен спорт тарихы-на зур хэрефлэр белэн язган шэхеслэр. Илдэ беренчелеккэ чыгып, Уеннар-га юллама алу турында хыялланучы-лар бу юлы да куп иде Ьэм аларныц иц дэрэ^элесе шул ук Р. Руруа бул-ды. Ш. Хисаметдинов белэн алар ил чемпионатыныц финалында очраш-тылар. Кендэшлэрнец берсе бик тэ^рибэле, икенчесе эле танылып кына килэ, моца кадэр аларныц бер дэ керэшеп караганнары юк. Шуца да грузин пэЬлеваны эле кичэ генэ яшьлэр арасында йергэн кендэше белэн эшне тиз тотармын дип уйлый. Келэмгэ чы-гуга ук ул, га^эеп кечле куллары белэн Шамилне кысып ала да, кабыргала-рын гармун куреге кебек кысып ките-реп, аны келэмнэн аера, аннары янга тэгэрэтеп ^ибэрэ, шуныц белэн ике балл ала. Шамил исэ бу хэлдэн аз гына да югалып калмый, киресенчэ, усалла-
К6РЭШТЭГЕ АСЫЛТАШ
299>-
Ш. Ш. Хисаметдинов Мюнхендагы Олимпия уеннарында. 1972 ел.
нып кына китэ. «Олимпия чемпионына егылганга мине берэу дэ битэрлэмэс, э инде ж;инэ калсам...», — дип уйлый ул. Ьэм тэвэккэллэп узе Иежумгэ кучэ. Руруа тагын шул ук алымын кулла-нырга омтылып карый, лэкин бу юлы кендэше анын естенэ тешеп, шулай ук ике балл ала, исэпне тигезли. Э аннары барысы да тештэге кебек килеп чыга. Атаклы керэшче узенен яшь кендэшен «крест»ка ала. Шамил анын коча-гыннан шуып чыга. Руруа, курэсен, кендэше бу алымнан шеллэде дип уйлый, Ьэм янадан да шул ук алымны кабатларга омтыла. Ьэм шул чагын-да келэмгэ ничек очып барып тешуен сизми дэ кала. Бу юлы инде Хисамет-диновка ике балл бирэлэр. ^ину ечен ана шул баллар ж;итэ дэ.
...Ярыш бетугэ, котларга да елгерэ алмый калалар, ил батыры каядыр юкка чыга. Барысынын да аны кот-лыйсы, кулын кысасы килеп, Шамил-не эзлилэр. Э ул юк, ж;ир тишегенэ кереп киткэн диярсен. Э бу вакыт-та ул Ульяновскидан 100 чакрымда-гы Каракитэдэ — этисенен туганна-ры Айсин Кыяметдиннэрдэ мунча ке-реп, ял итеп ята. Бу авылга ул аннары да берничэ тапкыр, малай чакта Канашта машина эзлэп йергэн чакла-рын истэ тотып, этисе белэн энисен Олимпия уеннарындагы беренчелеге ечен бирелгэн ак тестэге «Волга»сына утыртып та, Швециядэ эшлэп кайткан-
нан сон ер-яна «Вольво» белэн дэ кай-тыр эле. Ьэм Ьэр кайтуында узе турын-да матур-матур хатирэлэр калдырып китэр...
Ульяновскида мэйдан тотуы белэн ул керэш белгечлэрен, ж;ыелма команда тренерларын шактый кыен хэлгэ куйды. Анын ике ел рэттэн ил чемпионы булып калуын танымыйча бул-мый иде инде. Лэкин Олимпия уен-нарына барачак команданы тупла-ганда кайберэулэр Ьаман да анын эле яшь икэнлеген, халыкара ярышлар-да катнашканы булмавын эйтеп, Уен-нарга Руруаны алып барырга ты-рыштылар. Пархоменко исэ Ьэр юлы Хисаметдиновнын инде ин зур керэшкэ дэ елгереп ж;итуен, моны ил чемпи-онатларында инде ике ел рэттэн рас-лавын анлатырга тырышты. НиЬаять, уртак килешугэ килеп, икесен дэ ко-мандада калдырырга, яшь керэшчене халыкара бэйгелэрдэ сынап карар-га булдылар. Эшне озакка сузмыйча, Шамилне Олимпия чемпионы Петров исемендэге бэйгедэ катнашырга дип Болгариягэ, аннан Польшага — Пыт-лясинский бэйгесенэ озаттылар. Хиса-метдинов беренче бэйгедэ 2нче урын-га калса да, икенчесендэ беренчелекне яулады, байтак иллэрнен кечле батыр-ларын куреп, алар белэн бил алышып, тэжрибэ туплап кайтты. Олимпиадага кайсысы бара дигэн сорауга да ж;авап шул чакта гына бирелде.
300 V
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ — ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2011
Менэ алар Мюнхенда. «Ринг-хал-ле» залындагы халыкныц куплеге, ярышка хезмэт курсэтучелэрнец матур итеп киенеп йерулэре Сабан туйларын искэ тешергэндэй була. Залга ж;эелгэн зэцгэрсу тестэге келэмнэр мэйдандагы тапталган чирэмне хэтерлэткэндэй. Келэмнец уртасындагы тугэрэк сары тап кезге камыл басуы диярсец... Утыз илнец 197 батыры келэмнец шул са-рыга буялган елешендэ сынау утеп, узлэренец эзерлеклэрен, характерын, ныклыгын курсэтэ.
Классик керэш осталарыныц чы-гышы баштарак безгэ эллэни вэгъдэ итмэгэн кебек: иц ж;ицел улчэудэге Владимир Зубков беренче кендэшенэ ук оттырып, 14 нче урынга кала. Ан-нан соц чыккан Виталий Константинов та 13 нче генэ була. НиЬаятъ, безнец керэшчелэребез ечен ж;ан атып утырган тамашачыларныц, тренерларныц эченэ ж;ылы йегерэ — ярымж;ицел улчэудэге Рестэм Казаков кендэшлэрен берэм-берэм бирелдереп, финалга якыная...
Шамил чыгыш ясарга тиешле 68 килограммга кадэрге, ягъни берен-че ярымурта улчэу авырлыгында 23
илдэн шулкадэр ук керэшче. Ул вакыт-та да, аннан соц чыккан газеталарда, журналларда, китапларда, альбомнар-да «Шамил Хисаметдинов Мюнхенда еч кендэшен чистага, икесен бал-лар буенча, иц соцгы хэлиткеч очра-шуда италияле Джан-Маттео Ранци-ны зур естенлек белэн ж;ицде. Финалда керэшкэнче ук беренчелекне алды», — дип язсалар да, Олимпия уеннарыныц алтын медале аца ул чакта ж;ицел генэ килмэде.
Бу улчэу авырлыгында атаклы Ру-руа урынына, егерме бер яшьлек нин-дидер бер татар Хисаметдиновныц килуен белгэн башка ил керэшчелэре: «Болай булгач, бу юлы безгэ ж;ицелрэк була икэн», — дип канатланып киткэндэй булалар. Шобага салган-да Хисаметдиновка беренче кендэшкэ бик ук кечле булмаган керэшче — ми-сырлы Габер Мехэммэт туры килэ.
Менэ аларны келэмгэ чакыралар. ^ицу ечен Шамил кендэшен ун минут эчендэ йэ аркасына салырга, йэ булмаса алымнар кулланып баллар ж;ыярга тиеш. Э алымнар куп. Алар Ьэр халыкныц милли керэш терендэ эллэ
Ш. Ш. Хисаметдинов Мюнхендагы Олимпия уеннарында. 1972 ел.
КбРЭШТЭГЕ АСЫЛТАШ
никадэр. Кем шуларнын берэрсенэ элэкмэм дип эйтэ ала. Лэкин Мисыр батыры келэмдэ сакланыбрак йеруе белэн Шамилгэ эшне бераз ^инелэйтэ. Хисаметдинов аннан бер-бер арт-лы ^иде балл алып, бу очрашуны коры исэп белэн тегэлли. Бу керэш Шамилгэ келэмгэ иялэнергэ дэ, нык-лап ^ылынырга да, дулкынлануын ба-сарга да ярдэм итэ. Икенче эйлэнештэ денья Ьэм Аурупа чемпионы, дурт ел элек узган Олимпиадада бронза медаль яулаган, ^ир шарындагы кечле керэшчелэр арасында «румын тракторы» дип йертелгэн Симеон Попескуга каршы чыкканда ул инде узен мондагы халэткэ бераз иялэнгэн кебек хис итэ. Попескуны куплэр ул чакта бу улчэу авырлыгында беренчелеккэ чыгар дип уйлыйлар. Ул узе дэ Руруа уры-нына эле егерме ике яше дэ тулмаган ниндидер бер татар малаенын килуе файдага булды дип уйлый. Шамил боларнын барысын да куздэ тотып, чы-гуга ук кендэшенэ тын алырга да ирек бирмичэ, алга бара, Ье^ум арты Ье^ум оештыра. Бер-бер артлы ике алым кул-ланып, дурт балл ала. Румын батыры, билгеле инде, кендэшеннэн ан-дый ук ^итезлекне кетмэгэн була, ул бер мэлгэ аптырап кала. Бераз тыныч-лану, кендэшен сурелдеру ечен келэм читенэ чыгып, ял итэргэ була. Монын ечен судьялардан кисэту ала. Ьэм ^иде минут дигэндэ, ^инелу язып, аны керэштэн ук чыгаралар.
Шамил мондый хэлдэн канатланып китэ, аны инде туктатырмын димэ. «Бэхет сина елмаерга тора, егет», — дип ^ырламый гына. Терек керэшчесе Сэет Хизирлига каршы да шундый ук рухлану белэн чыга ул. Лэкин сиз-гер, сыгылма гэудэле терек пэЬлеваны бик сакланып керэшэ. Шамил нинди генэ алым кулланырга омтылмасын, кендэше анын уен шундук анлап ала, Ьэр юлы ана каршы торырлык алым куллана. Узенэ якын китермэскэ ом-тыла. Шактый озак баш вата Шамил моны ничек кочагына алырга дип. Юк, теге якын китерми, Шамил нинди дэ булса алым кулланасы килеп ана якы-ная башлауга, ^эЬэт кенэ анын коча-гыннан чыгып елгерэ. НиЬаять, Хи-
саметдиновка кендэшен арткы як-тан кутэреп алырга ^ай чыга. Кыен-лык белэн булса да, ул аны 3:0 исэбенэ бирелдерэ.
Чираттагы кендэш — поляк Ан-джей Супрон. Анын ечен бераз таныш керэшче, теге чакта Польшада узган халыкара бэйгедэ Шамил аны ^инеп кайткан иде, шуна да ул бу кендэшен белэм, анын белэн артык авыр бул-мас дип уйлый. Лэкин кендэше дэ аны яхшылап ейрэнеп калган икэн. Хисаметдиновнын ничек керэшуен, кайсы алымнарны аеруча яратып баш-каруын белгэн Анджей, беренче ми-нутларда ук естенлеккэ ирешергэ телэп, Ье^умгэ кучэ. Ул Шамилне му-еныннан элэктерэм дип, кулларын алга сузуга анын алдан ук эзерлэп куйган тозагына килеп элэгэ, кочагына барып керэ, алай гына да тугел, янбашы ар-кылы Ьич уйламаган кире якка барып тешкэнен сизми дэ кала. вч минут дигэндэ Хисаметдиновка чиста ^ину бирелэ. Шулай итеп, Шамил инде ин кечле еч керэшче арасында. Бу ким дигэндэ бронза медаль кесэдэ дигэн суз. Лэкин анын мондый урын белэн генэ канэгатьлэнэсе килми, кунеле та- ф
гын да олыракка омтыла.
Болгарияле Стоян Апостолов — икешэр тапкыр Аурупа Ьэм денья чем-пионатларында, шулай ук Мехикодагы Уеннарда да катнашкан, монда да еч кендэшен чистага, берсен баллар бу-енча ^ингэн бик тэ^рибэле керэшче белэн очрашуга Пархоменко белэн Шамил аеруча ^итди эзерлэнэлэр. Олимпия уеннары алдыннан Болгариядэ узган халыкара бэйгедэ очрашканна-рын, ул чакта аны ничек ^инулэрен ислэренэ тешерэлэр. Очрашунын пла-нын да шуннан чыгыбрак коралар.
Лэкин келэмдэ барысы да башкача бара. Апостолов чыгуга ук, теге чак-тагы ^инелудэн дерес нэти^э ясаган-лыгын курсэтеп, Шамилнен ин яра-тып башкара торган «крест» алымын анын узенэ каршы куллана, шунын белэн ике балл ала. встэвенэ Шамил аз гына аркасына тешми, куперчектэ кала. Залдагы тамашачыга бу хэл бик ошый, куплэр Болгария керэшчесенен ^инуен телэп, ана кеч естэп, шаулаша
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
башлыйлар. Шамил куперчектэ ята, кендэше аны аркасы белэн келэмгэ тидерергэ тырышып, кысканнан-кыса. Хисаметдинов, ничек кенэ кыен бул-са да, тузэ. Бу хэлдэн кечкэ-кечкэ бетерелеп чыга. Шул чакта югалып калмыйча, узен кулга алмаган булса, ярыштан тешеп калуы да бар иде. Ул да тугел, Шамил ^аен туры китереп, кендэшенец кулыннан элэктерэ дэ аны узе аркылы келэмгэ тэгэрэтеп, партер-га кучерэ, исэпне тигезли — 2:2. Э узе гэудэсен арганлык баса башлауны сизэ. Кендэше шуннан файдаланып, аны тагын аста калдыра — 2:3. Ша-мил мондый хэлдэн чыгарга омтылып, аны кире якка борырга тырыша. Шул вакытта теге уз-узен белештермичэ Хисаметдиновныц аягыннан тота. Моныц ечен кисэту ала — 3:3.
Икенче период тегэллэнеп кил-гэндэ, Шамил «Йэ пан, йэ пропал», — дип узе Ье^умгэ кучэ. Бу мизгелдэ ул керэшергэ генэ тугел, э сугышыр-га чыккан кешене хэтерлэтэ. Ченки тэвэккэллэргэ кирэклеген, шун-сыз ярамаганлыкны яхшы ацлый. Бер ук вакытта исэпне узгэртергэ ирек куймаска кирэк дигэн карарга ки-леп, кендэшенэ бик ук якын барудан, аныц кочагына барып керудэн сакла-на. Очрашу башында кендэшенец узен «крест»ка алуын исеннэн чыгармаса да, инде узе шул ук алымны ясарга ом-тылгандай итэ.
Соцгы еченче периодта, кеч каян килгэндер, Хисаметдинов Ьаман саен тизлеген арттыра бара. Судьялар ике тапкыр керэшне туктатып, Апосто-ловны келэмнэн чыгарыргамы эллэ дип кицэшэлэр. Лэкин, ярар инде, керэшеп бетерсен дигэн фикергэ ки-леп, аларны аермыйлар. Ул да тугел, Шамилнец карашы бермэлгэ келэм читендэ торган тренерына тешэ. Ул агарынып калган, кулларын бутап ни-дер кычкыра. Аныц сузлэре Шамилгэ ук килеп ^итмэгэнлектэн, ул аны ацламый. Алай да остазыныц: «Минут ярым, минут ярым», — дигэнен ишетеп кала. Димэк, вакыт бетеп килэ икэн. Ашыгырга кирэк. Тик кабала-нырга ярамый. Эгэр очрашу шул чак-та тегэллэнгэн булса, ^ицуне ике балл
белэн бэялэнгэн алымы бар дип, Апо-столовка биргэн булырлар иде.
Керэшчелэр икесе дэ еш-еш су-лыйлар. Ьэркайсы бераз тын яцартып, соцгы хэлиткеч Ье^умгэ ташланыр-га кирэклеге турында уйлый. Менэ Шамил бар булган кечен туплап, кендэшенец биленнэн кочып ала да аны келэмнэн аера. Инде ыргытырга кирэклеген дэ белэ. Лэкин бер тамчы да кече калмаган. Кендэшен янбашы аша тэгэрэтэ дэ узе аныц естенэ тешэ. Судьялар моныц ечен аца тагын бер балл бирэлэр — 4:3.
Соцгы минут. Шамилнец башын-да бер генэ уй: бу егет барыбер от-тырып барам, хет нэрсэдер эшлэп ка-рарга кирэк дип, соцгы кечен туплап, уз-узен белештермичэ алга ташланма-гае... Шул чакта ничек тэ югалып кал-маска... Ул инде арганлыктан уз-узен белештермэс хэлдэ, барысын да куреп тэ бетерми, алай да кыскычтай нык, кечле бармакларын кендэшенец тэненэ батыра. Стоян моны ук кетмэгэн була, ул бер генэ селкенеп карый да тыныч-лана.
...Икесе дэ торып басалар. Э уз-лэренец керэшерлек тугел, аякларын- ф
да басып торырлык хэллэре дэ кал-маган. Бер-берсенэ ябышалар да, икесе бергэ герселдэп келэмгэ авалар. Шул чакта керэшнец вакыты бетуне белдереп каккан чац авазы тарала. Болгария керэшчесенец урыныннан кутэрелеп, чыгып китэргэ дэ хэле кал-маган була, аны кутэреп алып китэлэр. Шамилгэ дэ аягында басып торырга ярдэм итмэкчелэр. «Узем...», — ди ул авыр булса да, Ьэм келэмнэн чайкала-чайкала чыгып, тренерыныц кочагына ава. Аныц шулай чайкала-чайкала ат-лап чыгып баруы алтын адымнар дип бэялэнэ.
Аннары финалдагы соцгы очрашу. Анысы италияле Джан-Маттео Ран-ци белэн. Бу керэш уртак нэти^эгэ тегэллэнсэ дэ, Хисаметдиновка алтын медаль бирелэчэк. Шуца да тренер Пархоменко узенец шэкертен келэмгэ: «Артык мавыкма. Сица баллар буен-ча оту да ^итэ», — дип озата. Шамил шул чакта беренче тапкыр аныц белэн килешми. «Юк, — ди ул. — Мин аны
К6РЭШТЭГЕ АСЫЛТАШ
303>-
^инэргэ тиеш. Хисаметдинов Олимпи-адага очраклы рэвештэ генэ элэкте дэ ^инел генэ 5^инеп кайтты димэсеннэр». Ьэм ул бу кендэшен зур естенлек, коры исэп — 4:0 белэн бирелдерэ. Бу ^ину Хисаметдиновка алтын медаль китер-де, Апостолов кемеш медаль алды, Италия керэшчесенэ бронза медаль бирделэр, Ьэм ул шуна да бик шатла-нып, бу залдагы ин бэхетле кешедэй, елмаюыннан кояш кебек балкыды.
Мюнхеннан кайткач, Шамил ей-лэнеп ^ибэрде. Омск физкультура институтына читтэн торып укыр-га керде, куп вакыты китаплар укып, имтиханнарга эзерлэнеп уза башла-ды. Кешелэр белэн бик аралашучан, якты кунелле кеше булганы ечен аны Ьэркайда яраттылар. Ил ^ыелма ко-мандасыннан анын капитаны, яше кырыкка якынлашып килуче Анатолий Рощин китеп баргач, ул чактагы ин дэрэ^эле спортчыларнын берсе — деньянын биш тапкыр батыры, Олимпия чемпионы Валерий Резанцев анын урынына капитан итеп Ш. Хисаметди-новны сайларга тэкъдим итте. Щыелма команданын елкэн тренеры Виктор Михайлович Игуменов шул чактагы сейлэшугэ йомгак ясап болай ди: «Ша-мил мина туры сузле кеше булуы белэн ошый. Ул телэсэ кайсыбызнын кузенэ карап эйтэ. Кайчакларда, бэлки, каты-рак та эйтэ торгандыр, лэкин турысын ярып эйтэ. Ул керэштэ дэ шундый: катгый, кискен, эмма гадел... Келэмдэ уз-узен тотышы белэн дэ куплэргэ урнэк — тегэл, эдэпле керэшэ, лэкин кендэшенен йомшак ягын сизеп алу-га, шундук моннан оста файдалана...» Иптэшлэре ул вакытта команданын капитаны итеп Ш. Хисаметдиновны бер-тавыштан сайлап куйдылар.
Ул елларда Ш. Хисаметдинов Ау-рупа беренчелегендэ, денья чемпио-натында, Мэскэудэ уткэн Универсиа-дада да чыгыш ясады, бу бэйгелэрнен барысында да ^инеп чыкты. Лэкин бу ^инулэрнен берсе дэ ана ^инел генэ бирелде дип уйларга ярамый.
1974 елда Мадридта узган Ауру-па чемпионатында аеруча кыен бул-ды. Олимпиададан сон куп иллэрнен командаларына яна, анын ечен таныш
булмаган керэшчелэр килде. ГДР ко-мандасыннан Ханс Велинг белэн дэ, болгарияле Нетко Недев белэн дэ, югослав Дальянович, швед Скольд белэн дэ анын мона кадэр бер тапкыр да очрашканы булмады, кемнэн нэрсэ кетэргэ мемкин булуын да аерырлык тугел иде. Егетлэрнен Ьэркайсы бик бирелеп, матур итеп керэштелэр, тик аларнын берсе дэ Олимпия чемпионы Шамил батырга каршы тора ал-мады. Ул чакта Велингны Хисамет-динов белэн керэшэ алмаганы ечен ярыштан чыгардылар, Дальянович узе бирелде, куптэнге танышы Су-прон да артык каршылык курсэтэ ал-мады. Шулай итеп Шамил Аурупанын ин яхшы керэшчесе дип табылды. Ул чакта Испаниянен «Ибериэн дей-ли сан» газетасында анын турында: «Совет керэшчесе Шамил Хисамет-динов, эйтерсен лэ тере Геракл, грек каЬарманынын барлык булганлыкла-рын кабатларга эзер булган кешедэй куз алдына килеп баса», — дип язды-лар.
1972-1975 елларда анын илдэге ярышларда да, халыкара бэйгелэрдэ дэ бер генэ тапкыр да ^инелгэне, ял- ф
гышып кына булса да 2нче урынга калганы булмады. Дерес, 1974 елда ана да денья чемпионы исемен башка керэшчегэ — Нельсон Давидянга бирергэ туры килде. Лэкин монысынын уз тарихы...
...Бер ярышта терсэген авырттыр-гач, Шамилгэ укол кадыйлар. Шул чакта керэшче егетнен тэненэ пычрак элэгэ. Спортчыда сары авыруы баш-лана. Бу хакта денья чемпионатына китэргэ ике кен калгач кына билгеле була. Илдэ Ьэм Аурупада беренчелек-не тотуына карамастан, денья беренче-леген узендэ калдыру ечен Катовицега бару урынына ай ярымга хастаханэгэ ятарга, аннары да эле ярты ел буена ныклап дэваланырга туры килэ.
Шамилнен керэшкэ эйлэнеп кай-туын илдэ зур туземсезлек белэн кеттелэр. Шул елнын март аенда «Советский спорт» газетасында чыккан зур кулэмле бер язмада анын турында болай дип язганнары хэтеремдэ: «Ша-мил буген ничек яши?» — дип сорый
304
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
ляк Супрон белэн очрашты-лар. Ул барлык кендэшлэрен дэ чистага, аркаларына салып, «туше» белэн ^ицде, техник яктан да, тактик яктан да ба-рысына караганда да остарак булуын курсэтте.
1976 елныц май ае. Мон-реальдэ ХХ! ^ойге Олимпия уеннары башланыр-га ике генэ ай калып бара. Командаларныц тренерла-ры Ьор керэшчене экренлэп иц яхшы формага керту уе белэн мэшгуль. Шамил бу юлы да олимпия командасы-на теп кандидатларныц бер-се. Ленинградта узачак Ау-рупа чемпионаты — аныц ечен Монреальгэ эзерлек дэрэ^эсен сынап карау уры-ны. Ярымфиналга кадэр Хи-саметдинов ечен бер кыен-лык та юк, ул кендэшлэренец Ьэркайсын бирелдереп бара. Лэкин шул чакта Румыния вэкиле Штефан Русу белэн очрашуга чыккач, бик кискен керэшэ торган бу кендэше тарткалый-йолыккалый тор-ул чакта аннан язманыц авторы, ат- гач, Хисаметдиновныц кулын тартып казанган спорт остасы Дмитрий Ива- чыгара. Нэти^эдэ ярыштан чыгар-нов. «Керэшэм! — дип ^авап бирэ га, булэк алганда пьедесталга чакы-аца Шамил. — ©немдэ дэ, тешемдэ рылса да, Шамил швед Ларс Шельд, дэ керэшэм. Уйларым белэн керэшэм. румын Русудан калышып, узе ечен Табиблар кайчан келэмгэ чыгарга гадэти булмаган 3 нче урынга калырга, рехсэт итэр икэн дип кетэм». алай гына да тугел, яцадан хастаханэгэ
Керэшкэ ул ярты елдан соц ятарга мэ^бур була. эйлэнеп кайтты. 1975 елныц сен- Олимпиадага кадэр калган вакыт тябрь урталарында беренче тапкыр эчендэ савыгып ^иткэндэй булса да, Советлар Берлегендэ — Минскида узен берничэ халыкара бэйгедэ сы-узган денья чемпионатында катнаш- нап карагач, Хисаметдинов элеккеге ты. Монда да ^ицел булмады беренче- ^ицеллек белэн керэшэ алмавын той-лекне алу. Болгарлар бу юлы аца кар- ды. Ьэм ул зур спорттан китэргэ дигэн шы яца керэшчелэрен — Биня Чифу- карарга килде. Командада бу хакта довны куйдылар. Грек Стефанос Ио- эйткэч, тренерлар аннан: «Э узецнец анидос белэн керэшкэндэ Хисамет- урыныцда кемне курергэ телэр идец?» диновка хэтта «куперчек»кэ дэ ятар- —дип сорыйлар. Шамил шул чакта бик га туры килде, кендэшенец астыннан лаек керэшче дип Эстерханнан Сурен шуып чыгуы белэн генэ ^ицелудэн ко- Налбандянны атый. Бэяне дерес бирэ, тылып калды. Тамашачыныц узенэ ка- бу керэшче Монреальдэн алтын ме-рата булган ^ылы карашын америка- даль алып кайта, аннан соц да еч-дурт лы Патрик Маррейны ^ицеп кенэ кире ел буена бу улчэу авырлыгындагы иц кайтара алды ул. Аннары яцадан по- кечле керэшче булып тора.
К9РЭШТЭГЕ АСЫЛТАШ
305>-
Башка керэшеп булмас, инде нишлэргэ дип баш ватып йергэн кеннэрендэ аны янадан Пархоменко — бу вакытта СССР Спорт комитетында идарэ ж;итэкчесе булып эшлэгэн оста-зы эзлэп тапты. Ьэм Хисаметдиновны Ьэркемгэ караганда да яхшырак белгэн бу кеше ана керэштэге эшчэнлеген СССР ж;ыелма командасынын баш тренеры булып дэвам итэчэген эйтте. Фи-керен дэ сорап тормады, «Бу минем тэкъдим генэ булмады, сине яхшы белгэн тагын бер керэш белгече — Мюнхенга Олимпиадага алып барган, аннары Омск физкультура институ-тында укытып чыгарган Василий Викторович Громыко да шундый фикердэ, СССР Спорт комитеты рэисе урынбаса-ры, узе дэ Олимпия уеннары чемпионы булган Анатолий Иванович Колесов та килеште. Шулай булгач, бу сейлэшуне тэкъдим иту дип тэ, фикеренне белергэ телэу дип тэ кабул итмичэ, бугеннэн эшли башла!» — дип, сейлэшугэ нокта куйды. Гади тренер гына тугел, э баш тренер булып. Бу вакытта ана егер-ме алты гына яшь, э андый яшьтэ эле берэунен дэ ил ж;ыелма командасын-да баш тренер булып торганы юк иде. Монысын ук кетмэгэн иде Шамил Шэмсетдин улы. Ник дигэндэ, бу эштэ какшамас холык, каты кул гына тугел, такт, дипломатия кебек сыйфатларнын да кирэклеген ул электэн ук эйбэт бел-де. Куптэн тугел генэ бергэ керэшеп йергэн яшьтэшлэрен белэн ж;итэкчелек итунен бик жинел эш булмавын ул яхшы анлады. Планнарны кэгазьгэ язып кую бер эш, э аларны тормыш-ка ашыру — анысы бетенлэй башка. Планнар тормышка ашмый кала икэн, ыгы-зыгы, шау-шу башланача-гын ул яхшы белде. встэ утыручы-лар алар медаль санарга ейрэнгэн, теге юлы шул кадэр иде, бу юлы нигэ болай гына дияргэ, эле алай гына тугел, «орг-выводлар» ясарга да куп сорамаслар. Урыныннан бер тешерсэлэр, кире уты-рулары, ай-Ьай бик авыр, хэтта мемкин булырмы икэн эле?
Шамил ул чакта да сер бирмэде, еллар буена керэштэ туплаган тэжри-бэсен, узендэге тумыштан килгэн акы-лына аз гына хэйлэкэрлеген дэ кушып,
Ш. Ш. Хисаметдинов — СССР ^ыелма командасынын баш тренеры. Мэскэу, 1978 ел.
команда белэн уртак телне дэ тапты, эле кичэ генэ узе белэн бергэ келэмдэ тэгэрэшеп йергэн яшьтэшлэре белэн бергэ алга барунын, тагын да югары-рак урлэргэ кутэрелунен юлларын тапты. 1978 елда Шамил Хисаметдинов ж;итэклэгэн ил ж;ыелма команда-сына керуче ун керэшченен берсе дэ Мексикада уткэн денья чемпионатын-да медальсез калмады, алтысы — алтын, берсе — кемеш, ечесе бронза медаль алып кайтты. Тренер булып тору-чы кеше ечен унышнын моннан да зур-рагы була алмый иде. Шул елда СССР Спорт комитеты команданын баш тренеры Шамил Шэмсетдин улы Хиса-метдиновка «СССРнын атказанган тренеры» дигэн мактаулы исем бирде. Тагын бер елдан денья беренчелегенэ Американын Сан-Диего шэЬэрендэ узган ярышта да дурт алтын, еч кемеш медаль яуланды. Дерес, аннары Норвегия башкаласы Ослода, Румыния башкаласы Бухарестта Аурупадагы беренчелеккэ узган бэйгелэрдэ ечэр алтын медаль белэн генэ калгач, «Теге елда кубрэк иде...» — дип, медаль са-
306
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ — ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2011
научылар чынлап та табылды. 1980 елда Мэскэудэ узачак Олимпия уен-нарында безнец ил командасы ничек кенэ булса да беренчелекне алырга, э моца ирешу ечен иц тэ^рибэле тре-нерлар эшлэргэ тиеш дигэн фикергэ килеп, Хисаметдиновка ил ^ыелма ко-мандасын Геннадий Сапуновка тап-шырырга, э узенэ РСФСР команда-сын ^итэклэргэ тэкъдим иттелэр. Ул шунда ун елдан артык, 1990 елда еч еллык хезмэт килешуе тезеп чит илгэ киткэнче эшлэде.
Аннары еч ел Швециядэ яшэу, Ге-теборгта ике клуб Ьэм ^ыелма команда керэшчелэрен ярышларга эзерлэшу. Бу, мегаен, аныц керэштэге иц ваем-сыз чаклары булгандыр. Ник дигэндэ, бу эш ечен артык ^аваплылык тоярга да кирэк тугел иде, артыгын талэп тэ итмэделэр. Гомере буена ^игелеп тар-тырга гадэтлэнгэн Шамил, уз сузлэре белэн эйткэндэ, «...аннан рэхэтлэнеп ял итеп кайтты».
Кайтып бераз гаилэсе белэн булу-га ул, Рэсэй беренчелеген карап кай-тыйм эле дип, Ростовка китеп барды. Бу вакыттта элеккеге ил инде тар-калган, СССР дигэн беек держава-дан истэлеклэр генэ калган, аныц урынына Рэсэй калды дип санала, э аныц ^ыелма командасын керэшкэ Мэскэудэ яшэуче татар егетлэренец берсе Ирек Каюм улы Задиханов кер-теп ^ибэргэн СССРныц — дурт, Аурупаныц Ьэм деньяныц ечэр тап-кыр чемпионы, 1988 елгы Олимпия уеннарында ^ицгэн Михаил Геразие-вич Мамиашвили ^итэкли иде. Шамил Шэмсетдин улын ул командага баш тренер итеп чакырды. Алар ^итэклэгэн команда денья чемпионатларыннан да, Аурупадагы беренчелеклэрдэн дэ кай-сы елда икешэр-ечэр, кайсында дуртэр алтын медаль алып кайткаласа да, СССР дигэн илнец уцышларын сагы-нып сейлэуче, медаль санарга ярату-чылар ^итэрлек иде эле...
Шулай, ничектер, берчакны ^ые-лып сейлэшеп утырдылар да, бездэге классик керэш осталарыныц Олимпия уеннарында — 38, денья чемпи-онатларында — 154, Аурупа берен-челеклэрендэ 130 алтын медаль яу-
лаганлыгын исэплэп чыгардылар. Шул курсэткеч хермэтенэ моца кадэр курелмэгэн бер бэйге оештырырга бул-дылар. Бу тэкъдимне Ьэвэскэрлэрнец халыкара керэш федерациясе (ФИЛА) дэ яклады, 1994 елныц декабрь башын-да Рэсэй ^ыелма командасы белэн денья ^ыелма командасы арасын-да Мэскэудэ «Гасыр бэйгесе» дигэн очрашу уздырырга булды. Бу бэйгегэ ил ^ыелма командасын туплап, аны ярышка эзерлэу кебек ^аваплы бу-рыч М. Мамиашвили белэн Ш. Хиса-метдиновка йеклэнде. Ьэм ул чакта ун улчэу авырлыгында кеч сынашып, Рэсэй керэшчелэре 9:1 исэбенэ ^ицугэ ирештелэр. Бу узенэ курэ советлар чо-рындагы ярты гасырлык керэшкэ бер йомгак ясау булды.
Ул арада Подольскидагы элек-ке олимпия эзерлеге спорт базасын-да Сергей Николаевич Лалакин дигэн эшмэкэр белэн грек-рим керэше бу-енча спорт остасы, Рэсэйнец 1990 ел-лардагы спорт министры Борис Викторович Иванюженков спортныц утыз-га якын терен берлэштергэн, «Витязь» дип аталган клуб оештырдылар, Шамил Шэмсетдин улын шунда эшлэргэ ча- ф
кырдылар. «Кем булып?» — дип сора-гач, Иванюженков аца: «Сине, Шамил Шэмсетдинович, безнец илдэ дэ, бетен деньяда да яхшы белэлэр. Син узец дэ бик куплэрне белэсец. Элемтэлэрецне яцарт та, илдэ дэ, деньяда да безнец клуб турында яхшы фикер тудыр. Фай-дага эшлэ», — ди. Шулай итеп, Ша-мил Шэмсетдин улы «Витязь» спорт клубында аныц почетлы президенты Борис Иванюженковныц кицэшчесе, ^эмэгатьчелек белэн элемтэгэ ^аваплы кеше булып китте. Икенче терле итеп эйткэндэ, клуб эшчэнлеге турын-да яхшы фикер тудыру буенча эшли башлады. Керэшче, зур дэрэ^эле бел-геч буларак, билгеле инде, спортныц бу терен устеру буенча эшчэнлектэн дэ читтэ калмады, берничэ шэЬэрдэ, шул исэптэн Саранскида, Ярославльдэ клубныц булеклэрен оештыруда кат-нашты. Шуца да 2004 елда Афинадагы Олимпия уеннарында керэшеп алтын медаль яулаган Алексей Мишинны да, Аурупа чемпионы Ринат Биккининны
К6РЭШТЭГЕ АСЫЛТАШ
307
Ш. Ш. Хисаметдинов.
Мэскэу елкэсе, Подольск шэЬэре, 2005 ел.
да, Денья кубогы хуж;асы Алексей Та-рабаринны да биредэ хаклы рэвештэ узлэренеке дип саныйлар.
2005 елнын кезенэ кергэндэ, 55 яше тулган кеннэрдэ, Шамил барлык дусларын Подольск шэЬэренэ чакыр-ды. Терле елларнын 350лэп керэшчесе, Олимпия чемпионнары гына да ун-бер кеше, ж;ыелды. Анын туган кене хермэтенэ шунда яшусмерлэр арасын-
да ил кулэмендэге бэйге оештырды-лар. ^инучелэр Шамил Шэмсетдин улы кулыннан матур-матур истэлек булэклэре алды. Туган кене белэн дэ Шамилне шунда котладылар. Ан-нары бу шэЬэрчектэге ин зур ресто-ранда естэллэр куйдырып, аш-су эзерлэделэр. Баштарак барысына да ничек урын ж;иткерергэ икэн, дип бор-чылган иде бераз Шамил, тик кунелен кин булса, урын табыла икэн ул. Шул чакта барлык хатирэлэрне янартып, тагын бер мэртэбэ исэплэп карадылар да, Шамил Хисаметдиновнын терле елларда Олимпия чемпионнары булган алты керэшчене — безнен Роман Руру-аны, Анатолий Быковны, Сурен Нал-бандянны, поляк Казимеж Липеняны, чех Витезслав Маханы, румын Ште-фан Русуны жингэнлеген исэплэп чы-гардылар.
Тормышыннан ризамы сон Шамил?
— Бик тэ риза, — ди ул. — Мин зур спортчы булдым, аннары тренер була-рак куп нэрсэгэ ирештем. Матур, нык гаилэм бар, инде балаларым тормыш-та узлэренен урыннарын табып килэ. Дусларым куп, кыенлыклар килсэ, алар мине ташламас дигэн фикердэ торам. Алга таба нэрсэ буласы бер Ходайга гына билгеле булса да, бер нэрсэдэн дэ зарланмыйм, берэугэ дэ упкэ сакла-мыйм. Ничек телим, ничек кирэк дип саныйм, шулай яшим. Шунын белэн уземне бэхетле дип саныйм...
Фотолар курсэтелгэннэн кала авторнын шэхси архивыннан.
Илдус Илдарханов,
журналист
РЕЗЮМЕ
В публикации И. Ильдарханова рассказывается о чемпионе Олимпийских игр по классической борьбе 1972 г. в Мюнхене Ш. Ш. Хисамутдинове.
308 V
ИЗ ИСТОРИИ СПОРТА
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ — ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2011
