CC BY
13Татар эдэбиятыныц кем эдэби теленец кайбер онытылган язма истэлеклэре турында
(Татар эдэби теленец кэм эдэбиятыныц формалашу тарихына карата)
XIV
йезнец беренче ярты-сында, Узбэк хан (1312-1340) Ьэм аныц улы Щанибэк (1340-1359) заманын-да, тубэн Идел буендагы Сарай-Бэрэкэ шэЬэре урта гасырныц бетен деньяга атаклы культура узэклэреннэн берсенэ эйлэнэ. Бу вакытта инде аныц халкы йез мецнэн артык санала. Сарайныц халкы этник яктан терле була. 1333 елда Сарайга килгэн гарэп сэяхэтчесе Ибн Батута сузлэренэ караганда, бу кала ул чорда узенец матур базарлары Ьэм киц урамнары белэн искиткеч зу-раеп киткэн иц ямьле калаларныц бер-се була.
Ул чорда Сарайныц феодаль кат-лавы нигездэ ислам динен тот-
92
канга, бирегэ узара сугышлар Ьэм кучмэ кабилэлэрнец басып алула-ры нэти^эсендэ таланып торган Урта Азия шэЬэрлэреннэн бик куп галимнэр, шагыйрьлэр Ьэм язучылар кучеп килэ. Шул заманда Сарайда яшэп и^ат иткэн галимнэрнец, шагыйрьлэрнец бери-шесе теньяктагы борынгы культура узэге Болгардан, кеньяктагы Харэзем шэЬэрлэреннэн килгэннэр.
Сарайныц дэулэт теле булып кып-чак теле санала. Рэсми документлар угыз-терекмэн элементлары белэн аралашкан кыпчак телендэ дэ, Алтын Урданыц шул заманда инде тэмам фор-малашып ^иткэн эдэби теле — Идел буе теркисе дип аталган телдэ дэ языла.
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
«Кыпчак теле» дип эйткэндэ без ул заманда бер-берсеннэн аерылган кабилэлэр берлэшмэсе шартларында бердэм кыпчак теле була алмаганлыгын истэ тотабыз. Лэкин шуца да карамас-тан, бер-беренэ якын булган теллэрнец формалашуында ике юнэлеш ачык куренэ. Боларныц берсе — нигездэ Европа Ьэм гарэп галимнэре тарафын-нан ейрэнелгэн кенбатыш кыпчак ди-алектлары, икенчесе — кенчыгыш ди-алектлары. Мэмлуклэр Мисырында-гы язма истэлеклэр нигездэ кенбатыш кыпчак диалектларын чагылдыра-лар. Алтын Урда территориясендэ Ьэм аннан кеньяк-кенбатыш якта-гы ^ирлэрдэ, атап эйткэндэ, Ми-сырда, Суриядэ, Кониядэ и^ат ителгэн язма истэлеклэрне ^ентеклэп ейрэнгэндэ, бу кабилэлэр берлэшмэсе диалектларыныц узенчэлеген тегэл билгелэргэ мемкин булыр иде.
XIII йездэ тэмам теркилэшкэн Харэзем бу чорда административ Ьэм мэдэният-икътисад ягыннан Алтын Урда составына керэ. Аныц составына шулай ук Сыр-Дэрьяныц тубэнге агымы буендагы куптэнге культура учаклары да керэ. Харэземнец Ьэр Сыр-Дэрья буеныц энэ шул культура учаклары Сарай эдэби теленец формалашуына бик зур уцай йогынты ясыйлар.
Алтын Урда культурасына кечле йогынты ясаган Харэземнец узенэ килгэндэ исэ, ул заманда Харэземдэ терле терки кабилэлэр, нигездэ угыз Ьэм кыпчак кабилэлэре яшэгэн. Шуца курэ Харэзем халкы телендэ терле диалект элементлары аралашкан. Бо-рынрак тугыз угыз кабилэлэренец Кенчыгыш Теркестанда ике йез ел бу-ена уйгурлар белэн курше яшэве угыз теленэ билгеле бер йогынты ясамый калмаган. Аерым алганда, бу йогынты хэзерге эзэрбай^ан телендэ дэ сизелэ. Харэзем эдэби теленец формалашу-ына Урта Азиядэге уйгур эдэбияты традициясе дэ йогынты ясаган. Терле канцеляриялэрдэ хан ярлыкларын, эш кэгазьлэрен, эдэби эсэрлэрне Ьэм башкалар кучереп утыручы уйгур бахшиларыныц да эше эзсез кал-маган. Кучереп язганда алар телгэ уйгур элементлары белэн бергэ бик куп
архаизмнар керткэннэр. Шул факт-лар нигезендэ Харэземнец терле ди-алектлардан торган узенчэлекле бер эдэби теле барлыкка килэ, Ьэм бу тел соцга таба Сарайга кучэ. Биредэге яца ^ирлеккэ кучкэч, бу телгэ Харэземдэ булмаган икенче бер ^ирле диалект-лардан куп кенэ элементлар кушы-ла. Кыпчак элементларыныц саны шактый арта. Аннары шуны да искэ алырга кирэк: терле-терле этник эле-ментлардан торган Сарай шэЬэренец мэдэниятен, эдэбиятын тудыруга Урта Азиянец терле шэЬэрлэреннэн, Сыр-Дэрьяныц тубэнге агымы буеннан, Эзэрбай^аннан Ьэм башка ^ирлэрдэн килгэн галимнэр, шагыйрьлэр актив катнашалар. Менэ шушы тарихи факт-лар Алтын Урда эдэби телен Урта Азия теркилэре теленэ, элбэттэ, якынайт-мый калмый.
XIV йездэ Идел буе халыкларыныц Урта Азия белэн мэдэни-икътисади бэйлэнеше шактый кечэя. Эгэр, бер як-тан, Сыгнак, Сэуран, Бохара, Ургэнеч, Хива кебек борынгы мэдэният узэк-лэреннэн бирегэ галимнэр, шагыйрьлэр килсэ, уз нэубэтендэ Идел буе шэЬэрлэреннэн, аерым алган- ф
да Сарайдан, эле эйтелгэн мэдэният узэклэренэ галимнэр китэлэр. Мэдэният эшлеклелэренец шулай арала-шуы нэти^эсендэ, эдэби эсэрлэрдэ ике-еч исемнэн торып, авторныц ту-ган ^ирен, кайда белем алганлыгын Ьэм бу хезмэтенец кайда язылганлы-гын белдерэ торган тэхэллуслэр — эдэби псевдонимнар куренэ башлый. Мэсэлэн, XIV йездэ Сарайда и^ат ителгэн «НэЬ^ел-фэрадис» исемле язма истэлекнец авторы Мэхмут бине Галинец эдэби псевдонимы эс-Сараи эл-Болгари эл-Курдари булган.
Идел буе культура эшлеклелэренец борынгырак фэн-эдэбият деньясы белэн тыгыз аралашуы нэти^эсендэ Сарайга аннан халык теленэ чит булган гарэп-фарсы, уйгур элементлары Ьэм архаизмнары белэн бергэ эдэби традиция кучэ. Поэзиягэ халык поэзиясенэ чит булган гарэп-фарсы шигырь улчэве гаруз килеп керэ. Бу хэл Алтын Урда теркисен Урта Азия теркилэре белэн тагын да якынайта.
93
Урта Азиядэге Ьэм Идел буендагы теркичэ язма истэлеклэрне чагышты-рып ейрэну бу уртак элементларныц, бераз гына узгэргэн хэлдэ, татар Ьэм узбэк теллэрендэ XX йез башына чак-лы, ягъни Октябрь революциясеннэн соц бу ике халыкныц милли эдэби теллэре формалашканчы, яшэп кил-гэнен курсэтэ. Бу терки теллэр бер-берсеннэн нигездэ, соцрак барлыкка килгэн Ьэм сейлэшу теленэ хас бул-ган лексик, грамматик узенчэлеклэре белэн аерылып торалар, Ьэм шушы лек-сик, грамматик узенчэлеклэр телдэге искергэн формаларны, сузлэрне ал-маштыра башлыйлар.
Сарайныц Узбэк хан Ьэм аныц улы Щанибэк идарэ иткэн вакыттагыча чэчэк атуы озакка бармый. Дэулэткэ килеп кушылган ^ирлэрдэге эре фео-даллар торган саен местэкыйльлэшэ ба-ралар. Соцга таба, аларныц варислары вакытында, узэклэшкэн дэулэт тэмам таркала. Харэзем узенэ бер дэулэткэ эйлэнэ. Кавказдагы билэмэлэр аерылып чыга. Иделнец кенчыгышында ярым местэкыйль бер дэулэт барлык-ка килэ. Теньякта, элекке болгарлар ^ирендэ, яца дэулэт оеша башлый.
Бу хэлдэ Сарайда, элбэттэ, фэн Ьэм культура элеккечэ усэ алмый. Куренекле зур галимнэр берсе артын-нан берсе Сарайдан китэ башлый-лар. Боларныц кайберлэре аерым эре феодаллар тирэсенэ сыеналар. Кай-бер галимнэр Ьэм шагыйрьлэр ту-ган иллэрен бетенлэйгэ ташлап, Кече Азиягэ, Суриягэ, Мисырга Ьэм башка шундый ^ирлэргэ китэргэ мэ^бур бу-лалар. Шул сэбэпле Мисырдагы кып-чак факториясенец культура ягыннан роле шактый усеп китэ. Кыпчак теле ^ирлегендэге эдэбият XIV йезнец ахы-рында асылда Мисырга кучеп, шун-да усэ башлый. Биредэ — Мисырда, Суриядэ, Кече Азиядэ, — Алтын Ур-дадан килгэн галимнэр, шагыйрьлэр уз ватаныныц мэдэният традиция-сен устеруне дэвам иттерэлэр. Шул рэвешчэ, меселман деньясыныц терле почмакларында Алтын Урда эдэби телендэ, кайбер урынчылык элемент-ларын чагылдырып язылган китаплар барлыкка килэ.
Алтын Урдага барып кайткан гарэп Ьэм фарсы тарихчылары шунда яшэп, фэнни-эдэби эш белэн шегыльлэнгэн куп кенэ галимнэрнец, динчелэрнец, язучыларныц Ьэм шагыйрьлэрнец исемнэрен телгэ алалар. Болар арасын-да без «Бестани», «Гелстани» дигэн эдэби псевдонимлы шагыйрьлэрне дэ очратабыз. Бу шагыйрьлэр атаклы фарсы шагыйре Сэгъдинец улемсез эсэрлэрен ейрэну Ьэм тэр^емэ иту эше белэн шегыльлэнгэннэр. Шагыйрьлэр Ьэм галимнэр арасында без «Болгари» Ьэм «Сараи» дигэн эдэби псевдоним-нарны да курэбез. Соцрак Алтын Урда таркалганнан соц, шул ук псевдонимлы галимнэрне Ьэм шагыйрьлэрне уз ва-таннарыннан читтэ, Мисырда очрата-быз.
Алтын Урда язма истэлеклэренец элегэ бик аз ейрэнелуе сэбэпле, ул истэлеклэрнец бугенге кенгэ чаклы сак-ланып килгэннэренец дэ кубесе безгэ билгеле тугел иде. Шул ук сэбэп ар-касында кайвакыт язма истэлеклэрнец язылу, кучереп алыну вакытын, аныц авторын яки кучеручесен дэ белуе кыен.
Кенбатыш китапханэлэрендэ терки ф
телдэге нинди кулъязмалар сакланган-лыгы матбугатка чыккан каталоглар буенча безгэ беркадэр билгеле, лэкин без Кенчыгыш иллэрендэге, мэсэлэн, Мисырдагы, Суриядэге, Теркиядэге китапханэлэрдэ Ьэм хосусый фондлар-да никадэр бай хэзинэ барлыгын бик аз белэбез. Андагы китапханэлэрдэ Алтын Урдада и^ат иткэн Ьэм аннан кучеп килгэн авторларныц кыйммэтле кулъязмалары саклана.
Биредэ без шулар арасыннан билгеле булган кайбер зуррак эсэрлэргэ кыс-кача гына тукталып утэбез.
Шул чорныц язма истэлеклэре арасында зур гына урын алып тор-ган эсэрлэрдэн — шагыйрь Котбинец «Хесрэу вэ Ширин» исемле поэтик романы. Бу романныц мэмлуклэр Ми-сырында кыпчак Бэркэ-ФэкыйЬ тара-фыннан язылган бердэнбер кучермэсе хэзерге вакытта Париж Милли китапханэсендэ саклана. Терки эдэбиятыныц бу кыйммэтле язма истэлеге бугенге кендэ поляк гали-
94
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
ме профессор А. Заянчковский тара-фыннан ейрэнелгэн. 1954 елда ул ае-рым китап итеп, кыскача филоло-гик тикшеренулэр ясап, бу романнан езеклэр бастырды. Шулай ук ул, тиеш-ле тикшеренулэр ясап, язма истэлекне тулысынча бастырып чыгарыр ечен хэзерлэде. Профессор А. Заянчковский Котбинец романын эзэрбай^ан шагый-ре Низаминыц фарсыча язылган романы белэн тулысынча чагыштырып чы-гып, терки телдэ язылган Котби варианты — Низами романыныц тэр^емэсе дигэн тепле нэти^эгэ килэ.
Романныц телен Ьэрьяклап тик-шереп, ейрэнеп чыкканнан соц, профессор А. Заянчковский да, куренекле рус тюркологы А. Самойлович та, «роман — Алтын Урдадагы берен-че эдэби язма истэлеклэрнец берсе» дигэн фикергэ килэлэр. А. Самойлович романныц узен Алтын Урдада язылган, э кучермэсе, беркадэр бозылып, Ми-сырда эшлэнгэн, дип саный. А. Заянч-ковский, кучермэ бозылып бирелмэгэн, ди.
Котбинец «Хесрэу вэ Ширин»е 230 биттэн, 90 булектэн, Ьэр бите 42 юлдан тора. Барлык булеклэрнец дэ диярлек эчтэлеге Низами романын-дагы булеклэрнец эчтэлегенэ туры килэ. Роман, урта гасыр эдэби тради-циясе урнэгендэ, Алланы Ьэм аныц пэйгамбэрен мактау белэн башлана. Шуннан соц Низами романында Мозаф-фаретдин Кызыл Арслан шаЬны мактау булеген Котби шаЬзадэ Тэнибэкне Ьэм аныц улгэн хатыны Мэликэне мактау булеге белэн алыштыра Ьэм романны шуларга багышлый. Аннары, «Китап-ны язарга керешунец сэбэплэре» дигэн булектэ дэ аерма курэбез. Бу булектэ шагыйрь узе: «Низаминыц балыннан хэлвэ ясарга» Ьэм шул рэвешле и^ат иткэн китабымны Тэнибэккэ булэк итеп, аныц исеменэ дан ^ырларга бул-дым, ди. Котби романыныц эчтэлеге тулаем Низами романыныц эчтэлегенэ туры килэ, шуца курэ биредэ без Котбинец аерым урыннарда ро-манга Алтын Урда сараендагы хан-нар тормышын сурэтлэгэн елешлэр кертуен, гомумэн дэулэт тормышын-дагы кенкуреш Ьэм эхлак якларына ка-
гылып утуен эйту белэн чиклэнэбез. Шулай итеп, шагыйрь — Низами романыныц гади тэр^емэсен бирми, бэлки уз илендэге тормыш шартлары-на менэсэбэттэ аны и^ади узгэртеп эшли. Низами романыныц компози-циясен Ьэм сюжетын узгэрешсез кал-дырып, шагыйрь романдагы образлар-ны биргэндэ ^ирле шартларда гына ацлашыла торган сурэтлэу чараларын кыю куллана.
Романныц безнец кеннэргэ хэтле сакланып килгэн кучермэсе Ьи^ри елы белэн 785 елда, ягъни 1383 елда язылган. Роман узе XIV гасырныц берен-че яртысында язылып, югарыда эйтеп киткэнебезчэ, 1342 елда улгэн Ак Урда ханы Тэнибэккэ багышланган.
Романныц ахырында шул заман-да Мисырда яшэп, эсэрне кучереп яз-ган кыпчак Бэркэ-ФэкыйЬныц йомгак-лау сузе бирелгэн Ьэм шунда кайчан кучерелуе эйтелгэн.
Котбинец теле, кече заманда-шы Сэйф теле белэн чагыштырганда, искерэк. Аныц телендэ гарэп-фарсы элементлары шактый куп.
Бу мэкалэдэ без романныц тел узенчэлеклэрен тикшеруне бурыч итеп ф
куймыйбыз. Шунлыктан, хэзерге татар теленэ хас булган кайбер лексик Ьэм грамматик элементларны гына курсэтеп китэбез. Иц элек «асы» фор-масы барлыгын эйтик:
Кем ул диванэ иргэ ни кыласы,
Ни чарэ берлэ андин кортоласы.
Шулай ук татар теленец кайбер сейлэшлэренэ хас булган «лыц-лоц» формасы да бар: улторалоц = утырыйк, ау аулалоц = ау аулыйк.
Лексикасында Алтын Урдадагы хэрби-административ идарэ эшлэренэ караган термин сузлэр шактый куп. Архаизмнар Ьэм уйгур сузлэре белэн беррэттэн, бугенге кендэ татар телендэ генэ сакланып калган аерым сузлэр бар. Мэсэлэн, шундыйлардан: чаян, сандугач, карчыга, мачы, чичэк, (Алла) яраткан, о^мак Ь. б.
Роман алты юллы кыскартыл-ган Ьэзэ^ дигэн шигырь улчэве белэн язылган. Бу улчэудэ ачык Ьэм кы-
95
ска и^еклэр тубэндэгечэ чиратлашып килэ:
V---IV---IV--
Котби романыннан соц шул заман-да Алтын Урда ^ирендэ и^ат ителгэн гузэл эсэрлэрнец берсе — Харэзминец «Мэхэббэтнамэ»се. Эсэренец ахы-рындагы бер бэеттэн ацлашылганча, Харэзминец икенче эдэби псевдонимы Равани булырга кирэк.
Сыр-Дэрья елгасыныц тубэнге агы-мы буендагы Ак Урда территориясендэ язылган бу ялкынлы мэхэббэт хат-лары — асылда чын мэгънэсе белэн деньяви булган, эдэби яктан югары сый-фатлы беренче оригиналь шигъри эсэр. Шуныц естенэ ул «намэ» — хатлар жан-рын терки теллэрдэ башлап ^ибэргэн беренче эсэр булып тора. Ацарчы без шушы жанрда бары тик фарсыча языл-ган эсэрлэрне генэ очратабыз. Лэкин без моца карап «Мэхэббэтнамэ»не фарсы теленнэн тэр^емэ ителгэн дип эйтэ алмыйбыз. Поэманы ацарчы фарсы телендэ язылган эсэрлэр белэн чагыш-тырып тикшеру Харэзми-Раваниныц «Мэхэббэтнамэ»се бик оригиналь эсэр икэнлеген курсэтэ.
Хэзерге вакытта «Мэхэббэтна-мэ»нец ике кучермэсе Лондонда сакла-на. Кучермэнец берсе гарэп хэрефлэре белэн язылган. Шулардан уйгур хэрефлэре белэн язылганы борынгы-рак. Ул 1432 елда кучерелгэн. Поэма узе 1353 елда кышын язылган. Димэк, уйгур хэрефлэре белэн язылган ко-пиясе поэма узе язылганнан соц 80 ел уткэч кучерелгэн. Икенче копия 1509 елда, ягъни эсэр узе и^ат ителеп 156 ел уткэч, кучереп алынган. Поэманыц уйгур хэрефлэре белэн язылган копи-ясе борынгырак булса да, безнец ка-рашча, гарэп хэрефлэре белэн языл-ган варианты эйбэтрэк. Бу вариантта жанрныц электэн ук фарсы телендэ ур-нашып килгэн композициясе тулысын-ча сакланган, улчэве азрак бозылган, Ьэм уз заманыныц тел узенчэлеклэрен уйгур вариантына караганда кубрэк чагылдыра. Поэманыц ике кучермэсе дэ яхшы сакланган. Гарэп варианты нэстэгълыйк почеркы белэн язылган.
Поэма гашыйк егетнец сейгэненэ яз-ган ялкынлы унбер хатыннан — 950 шигъри юлдан тора. Дуртенче, сиге-зенче Ьэм унберенче хатлар фарсы телендэ язылган. Авторныц «Китап-ны язарга керешунец сэбэплэре» дигэн булектэге сузлэреннэн ацлашылганча, моцарчы шагыйрь фарсы телендэ язылган шигырьлэре белэн таныл-ган булган инде. Поэманыц композиция тезелеше шундый: Ьэр хаттан соц газэл, мэснэви Ьэм угет-нэсихэт сузе бирелэ. Эсэрнец теле «Хесрэу вэ Ширин» теленэ караганда ^ицелрэк Ьэм архаизмнар да шактый аз. Татар Ьэм узбэк эдэби теле, эдэбиятлары тарихы ечен «Мэхэббэтнамэ»нец, Ьичшиксез, зур эЬэмияте бар. Поэма шул ук Ьэзэ^ улчэве белэн язылган.
Алтын Урданыц эдэби теле Ьэм эдэбияты формалашуда Харэзем бик зур роль уйнаганлыктан, бер-ике суз белэн генэ булса да, борынгырак чорга караган икенче бер язма истэлеккэ — шагыйрь Галинец 1233 елда язылган «Кыйссаи Йосыф» эсэренэ тукталып китэбез. Йосыф турындагы кыйссаныц Коръэн варианты нигезендэ язылган бу повестьныц теле бик куп бэхэслэр ту- ф
дырган. Повестьныц кайда язылган -лыгы билгеле тугел. Без аныц турын-да исеме, авторыныц исеме Ьэм языл-ган датасыннан башка берни дэ бел-мибез. Эсэрнец теле Брокельман та-рафыннан тикшерелгэн. Брокельман бу повестьныц телен Кече Азия терки теле дип санау ягында. Лэкин без бу язма истэлекне дэ Сарай эдэби теленец теп нигезе булган телдэ язылган угыз-кыпчак язма истэлеге итеп саный-быз. Бу повесть Харэземдэ, угыз Ьэм кыпчак теллэре бер-беренэ аралаш-кан тебэктэ, и^ат ителгэн булса кирэк. Шунысы кызыклы: повесть Казанда берничэ тапкыр басылып кына калма-ган, бэлки кулъязма хэлендэ дэ татар-лар арасында бик куп таралган.
1917 елны Теркиянец атаклы тюр-кологы Б. Аталай НэушэЬирдэ ИбраЬим паша китапханэсеннэн Фирдэуси «ШаЬнамэ»сенец терки тэр^емэсен таба. Хэзерге вакытта бу кулъязма Ис-танбулда Терек Ьэм меселман кулъяз-малары музеенда саклана.
96
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
Кулъязмадагы кереш суздэн без «ШаЬнамэ»нец Алтын Урда эдэби телендэге, ягъни борынгы татар телендэге, тагын да дересрэге — XIV йездэге Идел буе терки халыклары эдэби телендэге шигъри тэр^емэсе Мисырдагы кыпчак факториясендэ бу династиянец соцгы патшасы Кансу Гури вакытында эшлэнгэнен белэбез. Бу язма истэлек Мисыр кыпчакларыныц тел узенчэлеклэрен чагылдыра Ьэм Ьэрьяклап тикшеренуне сорый.
Сарайныц башка жанрдагы иц зур эдэби эсэрлэреннэн Мэхмут бине Гали Сараиныц «НэЬ^ел-фэрадис»ын эйтеп китэбез. XIV йездэ и^ат ителгэн бу язма истэлекнец хэзерге кенгэ чак-лы берничэ кучермэсе сакланган, Ьэм алар нигездэ Татарстанда табыл-ган. Дини эчтэлекле бу чэчмэ эсэр «Мэхэббэтнамэ»дэн еч ел соцрак, 1357 елда язылган.
Татар эдэбиятыныц бу кыйммэтле язма истэлеге беренче тапкыр 1885 елда куренекле татар галиме ШиЬап Мэр^а-ни мэгълуматларыннан («Местэфадел-эхбар», 1 том, 15 б.) билгеле була. 1928 елда «Туркият мэ^мугасы» журна-лында: «Истанбулда «Яни Щами» кар-шындагы китапханэдэ 879 номер белэн «НэЬ^ел-фэрадис»ныц «Фэзаилел-мог^изат» дигэн исемдэ, 444 биттэн торган иц борынгы кучермэсеннэн берсе саклана» дип язылган иде. Кучермэ нэсх почеркы белэн язылган. 1956 елда Теркиядэ басылып чыкты. Басылып чыккан беренче томы язма истэлекнец фотокопиясеннэн тора. Хэбэр итулэренэ караганда, икенче томы истэлекнец транскрипциясенэ, еченче томы телен тикшеругэ Ьэм сузлегенэ багышлана. Эсэрнец Истан-булдагы кучермэсе бик яхшы саклан-ган, хэрэкэлэр тулысынча бар. Монысы язма истэлекнец телен фонетик яктан Ьэм аерым сузлэрнец эйтелеше ягын-нан тегэлрэк тикшерергэ мемкинлек бирэчэк. Шушы кучермэдэн файдала-нып, бер тесле язылып та, терлечэ эйтелэ торган бик куп сузлэрнец кайсы диа-лектныкы булуын ачыкларга мемкин. Кучермэ Мехэммэт бине Мехэммэт эл-Харэзми тарафыннан язылган. (Бу кеше «Мэхэббэтнамэ»нец авторы тугел
микэн? «Мэхэббэтнамэ»дэге соцгы суздэ эйтелуенчэ, аныц авторы зур кы-енлыкта яшэгэн, димэк, аныц, акча ха-кына, шундый эсэрлэрне кучереп язуы да мемкин).
Кучереп язучы: «Бу кучермэ язы-лып бетэргэ еч кен калганда, китапныц авторы вафат булды» дип яза. Шу-лай итеп, «Яни Щами» копиясе автор узе исэн вакытта, аныц торган илендэ кучерелгэн булып чыга.
Ялтадагы Кенчыгыш музееныц фэнни сотруднигы Якуб Кэмалныц 1930 елда язып чыккан мэгълуматыннан Кы-рымда «НэЬ^ел-фэрадис»ныц Ьи^ри елы белэн 792 елга, ягъни 1440 елга караган бер кучермэсе табылганлыгы билгеле булган иде. Димэк, Кырымда-гы кучермэ, Истанбулдагыдан кала, иц борынгы кучермэ булып тора. Ул Ка-сыйм дигэн кеше тарафыннан кучереп алынган. Кучермэ иц борынгы почерк-лардан селес почеркы белэн язылган. Кырым кучермэсенец нинди кэгазьгэ язылуы билгеле тугел, Ьэм аны инде белеп тэ булмас, ченки югалган ул.
Б. А. Яфаров диссертациясеннэн билгеле булганча, Казанда соцгырак чорга караган ике кучермэ саклана. ф
Берсе, чама белэн XVII йезгэ караганы, профессор Готвальд кулында булган. 1928 елны аныц якыннары бу кучермэне СССР Фэннэр академиясенец Казан Филиалы китапханэсенэ булэк иткэннэр. Нэсх почеркы белэн язылган икенче кучермэ соцгырак чорга, 1761 елга карый. Бусы Казан педагогия институты китапханэсендэ саклана. Казан университеты китапханэсендэ еченче кучермэнец 35 битлек аерым езеклэре генэ бар.
Кулъязманыц еч кучермэсе Ле-нинградтагы кенчыгышны ейрэну институтыныц кулъязма секторын-да саклана. Боларныц икесе 1928 елда Казаннан, Вахитов китапханэсеннэн китерелгэн.
Татарстан ^ирендэ бу эсэрнец биш-алты кучермэсе табылуы аныц уз зама-нында татарлар арасында шактый киц таралганлыгын курсэтэ. Зэки Вэлиди, Истанбулдагы кучермэнец кэгазен Ьэм орфографиясен тикшереп, бу эсэр гомумэн Харэземдэ язылган дигэн
97
нэти^эгэ килэ. Бу фикергэ кушылуы кыен. Беренчедэн, Харэземдэ, гомумэн Урта Азиядэ, бу эсэрнец бер генэ кучермэсе дэ табылмаган. Икенчедэн, Харэзем Алтын Урда составына кереп, Алтын Урда дэулэте башка иллэр белэн кечле сэудэ эше алып барган заман-да Сарайда да, Алтын Урданыц башка шэЬэрлэрендэ дэ китаплар Харэземнэн китерелгэн кэгазьгэ язылган булуы мемкин. Безнецчэ, эсэрнец татарлар арасында киц таралу факты мэсьэлэне ачыклауда шактый зур нигез була ала. Бу язма истэлек бугенге кенгэ кадэр чын-чынлап ейрэнелмэгэн эле. Терек эдэбиятчысы Абдулкадыйр Карахан бу эсэрне Мехэммэт пэйгамбэрнец 40 хэдисеннэн торган, терки деньяга бил-геле булган ^ыентыклар арасына кертэ. Ьэрбер булекнец башында, эчтэлегенэ ярашлы рэвештэ, пэйгамбэрнец берэр хэдисе бирелуе А. Караханны ялгыш фикергэ этэргэн булса кирэк. Китап унар булекчэле дурт булектэн торган-лыктан, анда китерелгэн хэдислэрнец дэ саны кырыкка ^итэ. Чынлыкта исэ «НэЬ^ел-фэрадис»ныц «пэйгамбэрнец кырык хэдисе» белэн бернинди уртак-лыгы юк. «НэЬ^ел-фэрадис» — дини эчтэлекле зур бер оригиналь эсэр.
Терек филологы Каваметдин «Туркият мэ^мугасы» дигэн ^ыен-тыкныц 169-250 битлэрендэ «НэЬ^ел-фэрадис»тан кыпчак Ьэм уйгур эле-ментларыннан торган бик куп сузлэр китерэ. Лэкин боларныц транскрипци-ясе дэ, тэр^емэсе дэ бик куп тезэтмэ кертуне сорый.
XIII йездэ гарэп теленнэн тэр^емэ ителгэн «Мигъра^намэ»нец кереш елешендэ тэр^емэче: «Бу эсэр — исе-ме шул ук булса да, бетенлэй башка эсэр булган «НэЬ^ел-фэрадис»ныц тэр^емэсе» ди. Дересендэ ул эйткэн «НэЬ^ел-фэрадис» китабы — бетен-лэй башка китап. Тэр^емэченец бу искэрмэсе француз филологы Pave de Courteillene дэ ялгыш фикергэ китергэн. Ул терки телендэге бетенлэй оригиналь эсэрне «Мигъра^намэ» ши-келле ук гарэпчэдэн тэр^емэ ителгэн дип саный.
Тэр^емэченец элеге сузлэре яки Pavet de Courteille фикерлэре,
уз нэубэтендэ рус тюркологы, СССР фэннэр академиясенец член-корреспонденты С. Е. Маловны да ялгыш фикергэ этэрэ. С. Е. Малов «Памятники древнетюркской письменности» дигэн хезмэтенец 96 битендэ: «суз уцаеннан эйткэндэ, «Мигъра^намэ» «НэЬ^ел-фэрадис»ныц тэр^емэсе» дип яза. Шуннан соцгы биттэ: «Мэр^анинец «Казан Ьэм Болгар тарихында искэ алынган Гали угылы Мэхмуд Болгари (XIV йез) шушы «Мигъра^намэ»нец авторы тугел микэн?» ди. Безнецчэ, ул аныц авторы тугел. С. Е. Ма-лов бу эсэрлэрне чагыштырып теге мэгълуматныц дереслеген тикшерэ ал-маган, курэсец. «Мигъра^намэ» белэн «НэЬ^ел-фэрадис»ныц эчтэлеклэрен генэ чагыштыру да Гали бине Мэхмуд эсэренец «Мигъра^намэ» белэн бер-нинди дэ уртаклыгы юклыгын курсэтэ. «Мигъра^намэ»нец кулэме шактый кечкенэ. Анда фэкать пэйгамбэрнец куккэ ашуы турында гына сейлэнэ. «НэЬ^ел-фэрадис»ка килгэндэ исэ, ул калын-калын ике томнан тора. Эчтэлеге чын мэгънэсендэ дини. Бе-ренче кисэге тулысы белэн Мехэммэт пэйгамбэрнец тормышын тасвир иту- ф
гэ, икенче кисэге кешелэргэ яхшы-лык кылучы беренче дурт хэлифэнец, Мехэммэт пэйгамбэрнец кызы Фа-тыйма, оныклары Хэсэн белэн Хесэен Ьэм меселман дине башлыклары дурт имамныц тормышларын сурэтлэугэ ба-гышланган. Шуннан ары изге эшлэр турында, Алладан, язмыштан зарлан-мау турында Ьэм, иц ахырда, генаЬлар турында сейлэнэ.
Автор узе китапныц исемен «О^махларныц ачык юлы» дип тэр^емэ итэ.
Йомгак итеп шуны эйтик: юга-рыда телгэ алынган кучермэлэрнец иц эЬэмиятлесе — Истанбулда сак-лана торганы. Хэзерге вакытта бу кучермэнец фотокопиясе СССР Фэннэр академиясенец Казан филиа-лында да бар.
XIII йездэ Алтын Урда белэн Ми-сыр арасында башланган культура-экономик Ьэм хэрби-политик багла-ныш XIV йездэ тагын да кечэя тешэ. Шуныц нэти^эсендэ Мисырдагы кып-
98
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
чак факториясе дэ усэ башлый. Алтын Урда эчендэ кечэеп киткэн узара су-гышлар яцадан-яца галимнэрнец Са-райдан Мисырга китулэренэ сэбэп була. Шулай итеп, Мисырда угыз-кыпчак теле ^ирлегендэге яца бер зур терки эдэбият учагы барлыкка килэ. Шул чорда Сэгъди «Гелстан»ыныц тэр^емэчесе шагыйрь Сэйф Сараи да («Совет эдэбияты» журналыныц бы-елгы 4 санын карагыз) Мисырга барып элэгэ. Биредэ без шунысын гына эйтеп китик: лирик шагыйрь Сэйф узенец тэр^емэсен 1391 елда тэмамлый Ьэм аныц 372 битле китабы фотокопия рэвешендэ 1954 елда Мисырда басы-лып чыга. Кулъязма бик матур итеп мэмлук нэсхе белэн язылган Ьэм хэзерге вакыткача бик эйбэт сакланган.
Тэр^емэнец азагында шагыйрьнец Ьэм аныц сигез замандашыныц аерым лирик шигырьлэре бирелгэн. Сэйфнец теле бик ^ицел булып, революциягэ хэтле и^ат иткэн шагыйрьлэр Ьэм язу-чылар теленэ якынлаша.
Шунысы кызыклы: эйтелгэн шагыйрьлэр узлэренец эсэрлэрен Ьэзэ^ улчэве белэн язган бер вакытта, Сэйф Сараи узенец 87 бэеттэн торган кереш шигырьлэрен алты юллы кыскартыл-ган рэмэл улчэвендэ яза. Бу улчэудэ ачык Ьэм кыска и^еклэр тубэндэгечэ чиратлаша:
— V--I — V--I —V —
Лэкин Сэйф Сараи шушы бер улчэу белэн генэ чиклэнми, классик поэзиядэге башка бик куп терле гаруз улчэулэрен дэ куллана.
Гарэп тарихчылары Сарайдагы куп кенэ шагыйрьлэрнец Сэгъдинец «Гелстан»ы Ьэм «Бестан»ы белэн кы-зыксынулары, бу эсэрлэрне ейрэнулэре Ьэм уз теллэренэ тэр^емэ итулэре ту-рында язалар. Сэйф Сараи энэ шун-дый шагыйрьлэрнец берсе булган бул-са кирэк.
Котби тарафыннан Низаминыц «Хесрэу вэ Ширин»е тэр^емэ ителуе, Фирдэусинец «ШаЬнамэ»се, Сэгъдинец «Гелстан»ы Ьэм «Бестан»ы тэр^емэлэре Сарай шагыйрьлэре фарсы классик эдэбиятын бик яхшы
белгэнлеклэрен, аны яратканлыкла-рын, хермэт иткэнлеклэрен Ьэм шул заманда ук терки халыкларны денья эдэбиятыньщ шушы бай хэзинэсе белэн таныштыру ечен зур тырышлык куеп эшлэгэнлеклэрен курсэтэ.
Бу кулъязмага Сэйф Сараиныц моцарчы безгэ билгеле булмаган си-гез замандашыныц — Мэулана казый Мехсин, Кол Гыймади, Эхмэт ху^а Сараи, Габделмэ^ит, Тоглы ху^а, Ис-хак Ьэм Хэсэн угылыныц газэллэре естэлуе аныц кыйммэтен тагын да арт-тыра.
Ниндидер билгесез сэбэплэргэ та-янып, бэлки, аерым тел фактларыннан чыгыптыр, эзэрбай^аннар Хэсэн угы-лын узлэренец классик поэзиялэренэ нигез салучы итеп саныйлар. Эмма безнец карамакта, Купрулу-задэнец чама белэн эйтелгэн фикереннэн башка, моны расларлык бернинди дэлил дэ юк. Хэсэн угылы газэллэрендэ очрый торган аерым тел узенчэлеклэре татар телендэ Ьэм аныц аерым сейлэшлэрендэ дэ бар.
Профессор Узлук «Гелстан» басма-сына язган кереш сузендэ вскедарда Сэлим-ага китапханэсендэ, 568 номер ф
белэн, 1386 елда Мехэммэт Эштархани тарафыннан тезелгэн калын бер ^ыентык саклануын эйтэ. Бу факт XIV йездэ тубэн Идел буендагы эдэби учак бер Сарай белэн генэ чиклэнмэвен ачык курсэтэ.
«Turk dili»ндэге (1956 елгы 53 саны) мэгълуматлардан безгэ Кония Ьэм Истанбул китапханэлэрендэ XIV йездэге Алтын Урда эдэби теленэ хас катнаш угыз-кыпчак телендэ язылып, меселман суд-хокук эшлэренэ кара-ган берничэ хезмэт сакланганлыгы билгеле. Шулар арасында Мехэммэт бине Садыйкныц Кониядэ Йосыф-ага китапханэсендэге «ФикЬ китабы» да Ьэм «Китаби гыйльмен-нишаб» дигэн хезмэт тэ телгэ алына. Соцгысы хэрби эшкэ караган китап булса кирэк. Бэлки, ул 1956 елда поляк галиме А. Заянчков-ский тарафыннан бастырып чыгарыл-ган «Хеласа» тибындагы эсэрдер.
«Хеласа» да XIV йездэ билгесез бер автор тарафыннан язылган. Кулъязма 65 биттэн тора, Ьэр биттэ 9 юл.
99
ь
к шллрнен пролетарийлары, берлэшегез!
Советлар Союзы Коммунистлар Партиясе
ТАТАРСТАН елкэ КОМИТЕТЫ
Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
Коммунистическая Партия Советского Союза
ТАТАРСКИЙ ОБЛАСТНОЙ КОМИТЕТ
Строго секретно
Бюро обкома
ПОСТАНОВЛЕНИЕ
Протокол №_/ /_$ ^ от .
//
1958 г.
О серьезных ошибках,допущенных редколлегией журнала "Совет Эдебияты". ,
Бюро Обкома КПСС отмечает,что за последнее время в редакции
журнала ."Совет Эдебияты" бшш ослабла требовательность к публи-
ЬлкЛ!^ - „ _ ы
куемьш
м. В журнале печатается много серых,безыдейных
материалов,содержащих серьезные политические ошибки. В Г2 номере за 1957г. опубликована статья Э.Назиба "О некоторых забытых письменных памятниках татарской литературы и литературного языка1,' насыщенная вредным духом буржуазного об"ективизма.В статье в качестве научного авторитета популяризируется имя буржуазного национал иста, яро го врага Советского Союза?Ш£й*7Валиди:
Редактор журнала Г.Кашшаф не сделал выводов из неоднократ -ных замечаний и критики со стороны партийных органов,ден7стил от хед от пришщншлышх партийных понятий,не принял мер к повышению идейно-теоретического и художественного уровня журнала.
Бюро Обкома КПСС постановляет:
1. Принять предложение Правления Союза писателей ТАССР об освобождении т.Г.Кашшаф от должности редактора журнала"Совет Эдебияты", как не обеспечивающего руководства работой журнала.
2. Утвердить редактором журнала "Совет Эд!бияты" тов.Гуме-рова А.З.
3. Утвердить редакционную коллегию журнала в следующем
составе: Гумеров А.,Абсалямов А.,Хакимов С.Дусни Ф.,Хайри X.,
Шамов А.,Юзеев Н.
«Совет эдэбияты» журналы редколлегиясе тарафыннан ясалган хаталар турында партия Олкэ Комитеты карары. 25 февраль 1958 ел. Татарстан Республикасы Тарихи-сэяси документлар
узэк дэулэт архивы, 15 ф., 6 тасв., 5112 эш, 10 кгз.
ш
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
«Совет эдэбияты» журналы редколлегиясе тарафыннан ясалган хаталар турында партия Олкэ Комитеты карары. 25 февраль 1958 ел. Татарстан Республикасы Тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы, 15 ф., 6 тасв., 5112 эш, 11 кгз.
101
Нэсх почеркы белэн язылган. Бу кулъ-язма шул заманныц башка куп кенэ кулъязмаларыннан узенчэлекле орфо-графиясе белэн аерылып тора. Автор сузыкларны бирудэ гарэп алфавитын-дагы еч сузык хэрефне бетенлэй кул-ланмый, бары тик хэрэкэлэр белэн генэ чиклэнергэ тырыша. Китап, чэчмэ эсэр булып, хэрби эшкэ, шул заманныц теп коралы — ук атарга ейрэтугэ ба-гышланган, Алтын Урданыц эдэби теле — угыз-кыпчак телендэ язылган. Бу хезмэт Мисырдагы кыпчак гаскэр башлыгыныц кицэше белэн, ав-торга биргэн берничэ гарэпчэ хезмэт нигезендэ язылып, шул гаскэр башлы-гына багышланган.
Тулу-тоглук дигэн исемнец тулы формасы булып, «байраклы» мэгънэсендэ. Шулай булгач, Тулу бэк югарыда эйтелгэн шагыйрь Сэйф Сараиныц замандашы булган Тоглук бэк тугел микэн?
Исеменнэн кыпчак икэнлеге куренеп торган шул ук Тулу бэкнец утенуе буенча, шул ук телдэ хэрби эчтэлекле «Китаб-эл-Хэйл» дигэн эсэр дэ язылган.
Истанбулдагы «Топ-капы» ки-тапханэсендэ шул ук эдэби телдэ язы-лып, хэрби эшкэ караган тагын бер кулъязма саклана. Бу — 1446 елда, ягъни XV йезнец урталарында язылган «Муният-эл гуззат» («Укенуче ^ицуче») исемле хезмэт. Бу факт кыпчак хэрбилэренец XV йездэ дэ хэрби эчтэлекле эдэбиятка зур эЬэмият биргэнлеклэрен курсэтэ.
Шушы эдэби телдэ язылган кыйммэтле язма истэлеклэрнец бер-се — «Китаб-эд-дэгъва». Бу эсэр Ис-танбулда милли китапханэдэ саклана. Меселман суд-хокук эшлэренэ багыш-ланган бу кулъязмада моныц 1421 елда улгэн Татар исемле Мисыр патшасы китапханэсендэ кайчандыр булганлы-гы турында язылган сузлэр бар. Димэк, кулъязма XIV йезнец икенче яртысына яки XV йезнец беренче чирегенэ карый. Бу китап шул ягы белэн эЬэмиятле: ул XIV йездэге Алтын Урда дэулэтенец формалашкан эдэби теле — катнаш угыз-кыпчак эдэби телендэ языл-ган. Китапта гарэп-фарсы элементла-
ры аз дип эйтерлек. Моннан тыш, бу китапныц телендэ терле диалект эле-ментлары узара шулкадэр буталган — угыз тамыры «ол»га (бул) кыпчак ку-шымчасы «ган» кушылып, «олган» (булган) сузе, угыз тамыры «вер»гэ (бир) кыпчак кушымчасы «гэн» ялга-нып, «вергэн» (биргэн) сузе Ьэм баш-калар ясала. Шушындый ук хэлне без революциягэчэ татар эдэбиятында хэтта XX йезнец башында да курэбез. Димэк, угыз-кыпчак теллэре кушыл-масы татар эдэбиятында безнец гасыр-га хэтле яшэп килэ. XШ-XIV йездэге Алтын Урда эдэби теленэ хас бул-ган куп кенэ узенчэлеклэр, эллэ ни узгэрмэстэн, XX йез башларына хэтле сакланып килэ.
Биредэ без Алтын Урда эдэби телендэ дэулэтнец узендэ Ьэм аннан читтэ язылган эдэби истэлеклэрнец кайберлэренэ генэ тукталдык, естэвенэ безгэ билгеле булган XIV йез язма истэлеклэренэ генэ тукталып уттек. Бугенге кенгэ чаклы башка урыннарда сакланып килгэн язма истэлеклэрнец кубесе безгэ билгеле тугел эле. Безнец кичектергесез бурычыбыз — борын-гы заманда ук бабаларыбыз и^ат ф
итеп калдырган энэ шул кыйммэтле эсэрлэрне табып, ейрэнеп, матбугатта чыгарудан гыйбарэт. Шундый ^итди эш башкармаганда эдэби телебез Ьэм эдэбиятыбызныц тарихын язу турын-да уйларлык та тугел. Ьичшиксез, Татарстанныц узендэ дэ, Казанда да, кыйммэтле кулъязмалар саклана бу-лырга тиеш. Бу эшкэ чын-чыннан керешергэ вакыт.
Алтын Урдага бэйлэнешле терки халыкларныц вэкиллэре тарафыннан и^ат ителгэн эсэрлэр уцае белэн, XIV йездэ гарэп галимнэре тарафыннан терки теллэрне ейрэну ечен тезелгэн кайбер сузлеклэргэ дэ тукталып китэбез. Бу сузлеклэр, асылда, Алтын Урда эдэби теленэ хас булганча, кып-чак тел ^ирлеге естенлек иткэн элеге кушылма угыз-кыпчак эдэби теленец лексик-грамматик узенчэлеклэрен ча-гылдыралар.
Иц элек Эсиретдин Эбу-Хэйянныц «Китаб-эл-идрак лил-лисани этрак» дигэн сузлегенэ тукталып ки-
102
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
тик. Бу сузлекнец авторы 1256 елда Эндэлестэге (Испаниядэге) гарэплэр хэлифэлегенец административ Ьэм культура узэге булган Гарната кала-сында туып, 1344 елда мэмлуклэр Ми-сырында улгэн. Сузлеге 1312 елда Ми-сырда тезелеп беткэн. Бу сузлекнец XIV йезнец беренче яртысында Ми-сырда, кыпчак патшалары чорын-да тезелу факты гына да аныц Мисыр кыпчаклары телен Ьэм Алтын Урдада-гы катнаш угыз-кыпчак телен чагыл-дырганын ачык курсэтэ.
Мисыр кыпчакларыныц теле, Эбу-Хэйян сузлегеннэн башка, 1928 елда Истанбулда мегаллим Рифат тарафын-нан 94 бит кулэмендэ бастырып чыга-рылган «Эл-Каванин» исемле сузлектэ дэ тикшерелэ. Бу сузлектэ асыл-да кенбатыш кыпчак Ьэм кенчыгыш терки, елешчэ кеньяк терки элементла-ры куренеп тора.
Эбу-Хэйян сузлегенэ кайтып, шуны да эйтеп китик: бу кыйммэтле сузлекнец бер кучермэсе Истанбул-да Вэлидеддин эфэнденец Баязит мэчете каршындагы китапханэсендэ 2896 номер белэн саклана. Икенче кучермэсе — Истанбул университеты каршындагы китапханэдэ.
Баязит мэчете каршындагы китапханэдэ саклана торган кучермэ беренче тапкыр 1895 елда тумышы белэн Сэланикле булган Мостафа эфэнде та-рафыннан матбугатка чыгарылган. Лэкин бу кучермэдэ шактый куп хата-лар бар.
1931 елда профессор Эхмэт Щафар угылы тарафыннан чыгарылган икен-че басмасында ^итди текстологик эш башкарылган, беренче басмадагы хаталарныц кубесе тезэтелгэн.
Шул заманда тезелгэн Ьэм Алтын Урда эдэби теленец лексикасын чагылдыра торган сузлеклэр арасын-да «Китаби эт-Техфэтуз-Зэкия фил-легатут-Теркия» узенэ аерым бер урын алып тора. Кулэме 182 биттэн торган бу сузлекнец бугенге кенгэ чаклы бер генэ несхэсе сакланып калган. Бу язма истэлек турында беренче тапкыр венгр журналларыныц берсендэ Купрулу-задэ язып чыкты. Сузлек узенец сыйфа-ты белэн дэ, тэр^емэлэренец дереслеге
Ьэм эчтэлеге белэн дэ Эбу-Хэйян сузлегеннэн куп естен тора. Шактый ук эЬэмиятле бу язма истэлек 1945 елда Истанбулда Б. Аталай тарафыннан ба-стырып чыгарылды. Сузлекнец фото-копиясе алдыннан, алфавит тэртибендэ системага салынып Ьэм терек теленэ тэр^емэ ителеп, 135 бит кулэмендэ сузлек бирелгэн. Бик кыйммэтле грамматик материаллары да бар.
Терекчэ-гарэпчэ ике сузлек тезуче, КаЬирэдэге «Эшрэфия» мэдрэсэсе укытучысы Салих мулла, «татар теле» дигэн терминны кулланышка кертеп: «Эбу-Хэйян сузлеге татар телен чагыл-дыра» дигэн фикерне эйтэ.
Безнец ечен бу сузлекнец шул ягы эЬэмиятле: биредэ башка сузлеклэрдэ очрамый торган куп кенэ сузлэр бар. Аннары, бер гарэп сузе янында берничэ терки суз — синонимнар бирелэ, терекмэн Ьэм кыпчак сузлэре арасын-дагы аерма курсэтелэ.
Мэсэлэн, «ей» сузеннэн соц терекмэнчэ «ев» сузе бирелэ; ерэнди — егрэнди; ауыр — агыр; ауырды — агырды; ишкэри (эчкэре) — ишери Ь. б. Фигыльлэр инфинитив формасын-да бирелгэн. Авторныц кыпчак телендэ ф
дэ терек телендэге кебек «йор» ку-шымчасы барлыгын эйтуе дэ игътибар-га лаеклы. Грамматика булегендэ татар теленнэн махсус рэвештэ мисал-лар китерелэ. Грамматика булегендэ дэ, сузлекнец узендэ дэ терекмэн эле-ментлары кыпчак элементларыннан ае-рылып курсэтелэ, татар теленнэн мах-сус рэвештэ мисаллар бирелэ.
Бу хезмэтнец исэн калган бердэнбер несхэсе хэзерге вакытта Истанбулда Вэлидеддиннец Баязит мэчете каршын-дагы китапханэсендэ 3092 номер белэн теркэлеп саклана. Б. Аталай сузенэ караганда, бу эсэр «абадий», ягъни «мэцгелек» дип аталган калын кэгазьгэ язылган. Ьэр биттэ уртача 13 юл, Ьэр юлда 7 суз, ул заманда нык таралган нэсх почеркы белэн язылган. Б. Аталай: «Оригиналда гарэп сузлэре кара кара белэн, э терки сузлэр кызыл кара белэн язылган» ди. Сузлекнец тагын шул ягы яхшы: анда хэрэкэлэр бирелгэн, Ьэм бу билгелэр Ьэр сузнец тегэл эйтелешен ачыкларга мемкинлек бирэчэк.
103
Кулъязманьщ узендэ сузлекнец кайчан тезелу датасы эйтелмэгэн. Шу-лай да аныц алдагы бер битенэ язып куелган сузлэрдэн сузлекнец 829 Ьи^ри елга, ягъни 1477 елга чаклы тезелгэнлеген белергэ мемкин. Авторы хакында берни дэ эйтэ алмыйбыз.
Сузлек елеше — 78 бит, грамматика елеше — 13 бит. Грамматика елешендэ бирелгэн мисалларныц шул ягы эЬэмиятле: бу мисаллар сузгэ-суз тэр^емэ тугел, бэлки хэзерге терки теллэрнец синтаксисына туры килэлэр. Мисаллардан авторныц татар теле дигэн суздэ Казан татар-лары телен куздэ тотканлыгы ачык ацлашыла. Бу факттан автор узе чы-гышы белэн терек булган яки терки деньяныц бу елешендэ йереп, бу як-тагы терки теллэрне ейрэнгэн дигэн фикергэ килэсец. Сузлектэ 3000 якын суз бар, шуларныц ечтэн бер елешен фигыльлэр тэшкил итэ. Фигыльлэрнец 90 проценты гади фигыль. Сузлек эб^эд тэртибендэ тезелгэн. Эбу-Хэйянныц шул ук тэртиптэ эшлэнгэн терекчэ-гарэпчэ сузлегеннэн ул га-рэпчэ-терекчэ сузлек белэн аерылып тора.
Сузлекнец авторына Эбу-Хэйян хезмэте билгеле булган, лэкин ул аныц исемен ни ечендер Шэрэфетдин дип атый.
Сузлекнец бер орфографик узен-чэлеге бар — озын «а» авазы элиф Ьэм маддэ белэн белдерелми, э хэзерге кендэге кайбер терки халыклардагыча ике элиф белэн бирелэ.
Элбэттэ, берничэ мэртэбэ басылып чыккан, шул исэптэн бездэ П. Мелио-ранский тарафыннан чыгарылган Ибне Мохэнна сузлегенец дэ, 1303 елда ла-тин алфавиты нигезендэ миссионерлар тарафыннан тезелеп, берничэ тапкыр терле иллэрдэ басылган «Кодикус-куманикус»ныц да телебезнец тарихын ейрэну ечен зур эЬэмияте бар.
Шулай ук 1933 елда поляк востоковеды А. Заянчковский тарафыннан бас-тырып чыгарылган «Легать-эт терки вэл-кыпчак» исемле сузлек барлыгын да эйтеп китик. Бу хезмэт нигездэ кып-чак диалектларыныц тел материалын чагылдыра.
Алтын Урда белэн, аныц эдэбияты, эдэби теле Ьэм культура тормышы белэн теге яки бу дэрэ^эдэ бэйлэнешле булган эдэби эсэрлэрнец якынча исем-леге энэ шуннан гыйбарэт. Без бу язма истэлеклэрнец телен Алтын Урда эдэби теле яки Х1У-ХУ йезлэрдэ тубэн Идел буенда, соцга таба татарлар ара-сында яшэгэн Ьэм, бераз узгэреп, XIX йезнец башларына хэтле сакланып килгэн «терки» эдэби тел дип атадык.
Гомумэн «терки» сузе, аерым ал-ганда Идел буендагы «терки» тел дигэн суз нинди мэгънэдэн гыйбарэт соц?
Югарыда без бу эдэби телнец лексик яктан да, морфологик яктан да, аерым очракларда фонетик яктан да кушылма тел булуын эйтеп киткэн идек инде.
Ничек барлыкка килгэн соц бу эдэби тел?
XIII гасырныц ахырларына таба, XIV йезнец беренче яртысында узэге Сарай-Бэрэкэ булган тубэн Идел буен-да ^ирле диалектлар нигезендэ узенэ бер терле язма эдэби «терки» тел фор-малаша. Бу эдэби телне тудыруда бирегэ шул заманныц терле-терле культура узэклэреннэн килгэн галимнэр актив катнашалар. Монда элекке Болгар ф дэулэтеннэн, Сыр-Дэрьяныц тубэнге агымы буендагы Сыгнактан, Сэураннан Ьэм башка калалардан, Харэземнец терле шэЬэрлэреннэн, беренче чират-та Ургэнечтэн, МавэрээннэЬердэге Ьэм Хорасандагы шэЬэрлэрдэн, Кы-рым Ьэм Эзэрбай^аннан Ьэм башка ^ирлэрдэн килгэн шагыйрьлэр, галимнэр була. Шулай итеп, бу культу-раны тудыруда, бу эдэби телне форма-лаштыруда хэзерге татар, башкорт, ка-закъ, Кырым татары, эзэрбай^ан, узбэк Ьэм терекмэннэрнец бабалары актив катнашканнар.
XII-XIV йезлэрдэ и^ат ителгэн бу язма истэлеклэрнец телен тикше-реп, аларны чагыштырып ейрэнгэндэ XIV йез Алтын Урда эдэби теленец нигезендэ XII йезнец урталарында Сыр-Дэрьяныц тубэнге буйларында формалашкан угыз-кыпчак эдэби теле ятканлыгы куренэ.
Бу культураныц варислары кем, бу язма истэлеклэр кемнеке? дигэн со-рауга килгэндэ исэ, без бу культура-
104
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
ны барлыкка китерудэ югарыда са-налган халыкларныц бабалары катна-шу фактын читтэ калдыра алмыйбыз. Шулай да без бу халыкларныц, терле сэбэплэр аркасында, элеге мираска беришелэренец кубрэк, беришелэренец азрак дэрэ^эдэ катнашы барлыгын исэпкэ алырга тиешбез. Мэсэлэн, тубэн Идел буенда яшэгэн халыкларныц теп елеше хэзерге татар халкы формалашу чорында аныц составына кергэннэр. Шуца курэ без бу культураныц, бу эдэби истэлеклэрнец турыдан-туры ва-рислары итеп хэзерге татарларны са-ныйбыз. Элбэттэ, бу мирасныц югары-да эйтелгэн башка халыкларга да бил-геле бер менэсэбэте бар.
Татар эдэби теленец Ьэм эдэ-биятыныц тарихын Орхон-Енисей яз-маларыннан башлау ялгыш булган ке-бек, аны XVII йездэн яки XVIII йездэн башлау да дерес тугел. Кабер ташла-рындагы аерым язулар ул эле эдэбият та, эдэби тел дэ тугел. Шуца курэ татар теле тарихын XII гасырда Сыр-Дэрьяныц тубэнге агымы буенда и^ат ителгэн угыз-кыпчак язма истэлеклэре белэн тыгыз бэйлэнгэн XIII-XIV йез язма истэлеклэреннэн башлау дересрэк булыр иде.
Алтын Урда эдэби теленец Ьэм эдэбиятыныц формалашу фактлары энэ шундый.
Менэ шушы эдэби тел, — моны бо-рынгы татар эдэби теле дип тэ атар-га мемкин булыр иде, — артык зур узгэрешлэргэ очрамыйча, безнец гасырныц 20 еллары башына чаклы яшэп килэ. XIX йезнец ахырларын-да Ш. Мэр^ани, К. Насыйри Ьэм башка бик куплэрнец эсэрлэре шушы телдэ и^ат ителэ. Шушы ук телдэ «Бэдэвам», «Тэкый-га^эб» Ьэм башка шундый китаплар языла. «Шура» журналыныц беренче саннарында да бу телнец кечле йогынтысында языл-ган мэкалэлэр бар.
Шул шартларда сыйфаты белэн бетенлэй башка булган яца татар эдэби теле туа. Бу тел хэзерге татар теленэ чит булган архаизмнардан, уйгур Ьэм угыз элементларыннан ары-на. Татар халкыныц Г. Тукай, Г. Камал, Ф. Эмирхан, С. Рэмиев, Дэрдемэнд, Г. ИбраЬимов, Ь. Такташ, Ш. Бабич ши-келле зур язучылары Ьэм шагыйрьлэре шушы эдэби телгэ нигез салалар.
Казан, Уфа, Оренбург, Троицк, Эстерхан, Мэскэу, Ленинград Ьэм татарча газеталар, журналлар, куп терле эдэбият басылган кайбер башка шэЬэрлэр шушы эдэбиятныц, шушы ф
эдэби телнец учагы булалар.
Октябрь революциясеннэн соц бу тел татар халкыныц милли теле була-рак тэмам формалашып ^итте.
Эмир Нэщип
Совет эдэбияты. - 1957. - № 12. - Б. 77-88.
РЕЗЮМЕ
Статья языковеда Эмира Наджипа, опубликованная впервые в 1957 г. посвящена письменным источникам периода Золотой Орды и формированию татарского литературного языка.
105
