CC BY
0ХОРЕОГРАФИЯЛЫК ©НЕР CHOREOGRAPHY ARTS ХОРЕОГРАФИЧЕСКОЕ ИСКУССТВО
РТАХР 18.49.09
ЭОЖ 792.071 DOI:10.56032/2523-4684.2022.3.3.5
l3iM ТоЙFан Оспанкызы1 1 Казак улттык, хореография академиясы (Астана, Казакстан)
¥ЙРЫР ХАЛЫК БИ ©НЕРШЩ ДАМУЫНДАРЫ ГУЛЬНАРА САИТОВАНЫК ШЫРАРМАШЫЛЫК
РОЛ1
Аннотация
Макалада, Казакстан би внер1не, сонын ¡ш1нде YЙFыр халкынын би мэдениет1н зерттеп, зерделеп жYрген Г. Саитованын шь^армашылык, педагогикалык енбек жолы карастырылFан. Хореографиялык б1л1мд1 Республикалык эстрада жэне цирк энер1 студиясынан алFан ^пнг1 Ж. Елебеков атындаFы колледж) б1л1м1 мен 1971 жылдан К. Кожамьяров атындаFы Мемлекетт1к академиялык YЙFыр театрында этк1зген шы^армашылыкка толы жылдары мен кей1нп педагогикалык енбек жолы да назардан тыс калFан жок. Казакстан хореография энер1н, сонын ¡ш1нде YЙFыр Fалкынын би мэдениет1н зерттеп, зерделеуде Yлкен роль аткарып отырFан Fалым рет1нде РспубликаFа танылып отыр.
ТYЙ¡нд¡ сездер. Хореография, композитор, музыка, би, спектакль, репертуар.
Izim Toigan Ospankyzy1 Kazakh National Academy of Choreography (Astana, Kazakhstan)
GULNARA SAITOVA'S CREATIVE ROLE IN THE DEVELOPMENT OF UYGHUR FOLK DANCE ART
Annotation
The article examines the creative and pedagogical path of G. Saitova, who studies the dance art of Kazakhstan, including the dance culture of the Uighur people. Having received choreographic education at the Republican Studio of Variety and Circus Art (now the College named after Zh. Yelebekov), since 1971, the performing and choreographer path has been held at the State Academic Uighur Theater named after K. Kozhamyarov.In Kazakhstan, she is recognized as a scientist who plays an important role in the study of choreographic art, including the dance culture of the Uighur backgammon.
Key words. Choreography, composer, music, dance, performance, repertoire.
l3iM Тойган Оспановна1 1 Казахская национальная академия хореографии (Астана, Казахстан)
ТВОРЧЕСКАЯ РОЛЬ ГУЛЬНАРЫ САИТОВОЙ В РАЗВИТИИ УЙГУРСКОГО НАРОДНОГО ТАНЦЕВАЛЬНОГО ИСКУССТВА
Аннотация
В статье рассматривается творческий и педагогический путь Г. Саитовой, изучающей танцевальную культуру уйгурского народа. Хореографическое образование получив в Республиканской студии эстрадного и циркового искусства (ныне колледж им. Ж. Елебекова), с 1971 года исполнительский и балетмейстерский путь была проведена в Государственном академическом Уйгурском театре им. К. Кожамьярова.В Казахстане признана как ученый, который играет большую роль в изучении хореографического искусства, в том числе танцевальной культуры уйгурского нарда.
Ключевые слова. Хореография, композитор, музыка, танец, спектакль, репертуар.
Kipicne. Ty6i 6ip TYPKi ттдес халыктардын эркайсысынын езтдк 6ip ерекшелтмен дамыган улттык сэндк-колтанбалы eHepi бар. ТYpлi улт пен халыктардын мэдениет мен caлт-дэcтYpлepi, дЫи Ycтaнымдapы тepeндeгi тамыры бip бoлып, ертеде каншалыкты уксастыктар болса, бYгiнгi ky^
соншалыкты айырмашылыктары мен epeкшeлiктepi бар.
1зп iздeнicтep мен талпыныстардыц жeлici болган элем мэдeниeтi сан гасырлык даму сатысынан ©ткен. Жаксысы калып, элciзi умыт болып, терецнен тамыр тарткан, дэcтYpлi улттык мэдениеттщ асыл мэйепн бYгiнгe жeткiзiп, сактау кaзipгi заманда адамзатка мiндeт болуымен катар оны кaзipгi заман талгамына орай кайта кулпыртып, дамыту, Yйлecтipy - Yлкeн ic.
Зерттеу эдiстерi. Осы макаланы жазу кезiнде сипаттамалык жэне библиографиялык эдiстер колданылды.
Такырып бойынша эдебиеттерге шолу. Дерек к©здерiне жYгiнер болсак казактардан негiзiнен ер адамдар билеген. Оган мысал 1934 жылы Алматы каласында ©ткен БYкiлказакстандык ©нерпаздар слетЫде бишплердщ к©п болганын, соныц шЫде ерлердщ к©п болганын белгiлi артист Канабек Байсейiтов ©з естелiктерiнде к©рсетедi [1, 95 б.].
Ал, уйгыр халкында негiзiнен эйел адамдар билеген деген деректер бар. Бул ж©ынде талым Г. Саитова: «Уйгырдыц кэаби би ©нерi баягы заманнан, бэлюм бiздiн дэуiрдiн басынан буддизм заманынан келе жаткан шыгар, оныц алгашкы ©клдерi бишiлер болган, эсiресi эйел бишллер» [2, 6 б.]. Бул жерде талым уйгыр халкыныц би мэдениетЫщ еретеден пайда болып, даму Yстiнде болганын айтып отыр.
1934 жылдыц кыркYЙек айында к©рермендер Yшiн алгаш сахна шымылдыгын ашкан театр тарихымен тыгыз байланыста дамып келе жаткан уйгыр халкыныц сахналык би бYгiнгi кYнi жогары тугырдан к©ртт жYр.
ХХ гасырдыц 60 жылдарынан бастап хореографиялык бiлiм алган бишллер театрга келе бастады. Алматы хореография училищеанщ тYлегi Сэлима Аскаровна Акбарова Мэскеу каласынан А. Луначарский атындагы мемлекеттiк театр ©нерi институтын бтрт келген алгашкы бишi болатын. Сол кезде театрда жумыс аткарган артистердщ естелiгiнде С. Акбарова театрга келген бетте ©з к©рермендерiн элем классикасына айналган А. Бородиннiн «Князь Игорь» операсындагы
«Половецкие пляски» хореографиялык
композициясын сахналаган. Осы кезен театр бишiлерi Yшiн сахналык бидiн керемет Yлгiлерiн жасауга бет бурыс болтан.
ХХ гасырдын 70-жылдарында театр сахнасын келген талантты жастардын iшiнен суырылып шыгып, саналы eмiрi би ©нерiне арналган талант иес Гульнара Юсупжанкызы Саитова жeнiнде сыр шертпектз.
Heri3ri бел1м. Г.Ю. Саитова eнерлi отбасынан канат кагып, дара eнерiмен зиялы кауымнен кeзiне шалынган. Улттык бидiн ерекшелiктерiн насихаттауда жалыкпай енбек етiп келе жаткан eнер иесi.
Г. Саитова 1969-1971 жылдар аралыгында Республикалык эстрада жэне цирк eнерi студиясында окып, бiлiм алган. М.П. Габель, М.Н. Шатловский, Г.Б. Киякова, Р.С. Даулетьярова сынды окытушылар арнайы пэндерден сабак бердi.
Бул оку орыны 1965 жылы жас таланттардга кэсiби бiлiм беру максатында ашылган болатын. Сол уакыттагы мэдениет миистрЬ белгiлi эдебиет снышысы, публисист-жазушы 1лияс Омаров агамыз бен Казак КСР -нын халык артисi, к©р^мс©з шеберi ГYлжихан Ралиева апамыз ашкан оку орны талай eнер тарландарын канаттандырган кара шанырак. Г. Саитова да осы оку орнынын тYлегi.
Классикалык биден сабак берген М.П. Габель, былай еске алатын, сол жылы окуга тYскен жастардын арасында Гульнара ен нэзiк, ен юшкентайы болатын. Ол би ыргагын, саз эуеын iшкi жан сезiмiмен тYсiне бiлетiн. Онын енбек сYЙгiштiгi окытушыларын тэнтi еттi, осы бiр ерекшелтн баска шкiрттерiмiзге Yлгi ететiнбiз. Ол сол жылдары-ак уйгыр театры сахнасында eтiп жататын Yлкен концерттерге шыгып жYPДi. Бiз одан Yлкен Yмiт кYттiк.
Иэ, усаз сенiмi алданбапты, окуды тамамдаган ол Алматы каласындагы Кудыс Кржамьяров атындагы уйгыр музыкалык театрына бишi ретiнде жумыска шакырылды. Содан берi театр сахнасында Yйрену, толысу, калыптасу, тэжiрибе жинаумен талай жылдар артта калды. Талантты жас талмай енбек етуЫщ аркасында кешлкпей-ак алдын^ы катарлы бишi
атанды. Бipаз тэжipибе жинап, сахнанын кь^-сь^ь^а каныккан ол, ендi би коюFа кeштi.
Бул салада Г. Саитованын койылымында кeптеген сахналык би тyындылаpы дYниеге келдi. «Эхо Востока» атты би баFдаpламасы онын оpындаyшылык шыFаpмашылыFында ойып оpын алды деyге болады. Бул баFдаpламада бишiнiн оpындаFан аyFан, аpаб, казак , eзбек т.б. 6íp катаp халык билеpi ep улттка тэн пластикалык шешiмi айкын, iшкi жан сулyлыFы мен сезiмге толы болса, эжipбайжан, хоpеозм, уЙFыp билеpiнде колданылFан улттык ойындаpдын элементтеpi жаpк еткен алмастай эсеp калдыpады. Бул pетте, эсipесе, «Лэнп» би онын бишi pетiндегi eзiндiк колтанбасын айкын анFаpтады. Ал, eзбек халкынын классикалык «Танаваp» биiндегi дене кимылынын мyзыкамен iшкi сезiм Yйлесiмi аpкылы Fана адамFа эсеp етеp ку^етЫ мойындаyFа болаp. Бул биде музыкалык дpаматypгиянын негiзi мыкты екенi ^pimn туpды. Адам жаннын iшкi сезiмiн беpyде коданылFан жYpiс тYpлеpi мен кол кимылдаpы «сы^^лат» кана сeйлейтiн. Биде кыз бинесiндегi жумбак нэpсенi кYтy, кepеpмен сезетiн астыpтын ой киялы да беpiлген. Kepеpмен кыздын астыpтын сыpлаpын уFып калFысы келетЫдей. Бишiнiн eзiнiн айтуынша, ол Yшiн кepеpменмен байланыс манызды болды, би бтп, бишiнiн белгiлi 6íp кейтте бiтipyiнде Yлкен сыp жаткандай. Эйелдщ баp eмipлiк сыpы мен мунын жеткiзе алFан би мен бишлге кайpан каласын. Би аякталFандаFы тылсым тыныштык кepеpменнiн сахнадаFы биге ойша лесiп кеткенiнiн кyэсi боласын.
Г. Саитованын твоpчестволык eмipi сан-салалы. Мысалы, eз eнеpiн шындай тYсy максатыда eзбек халкынын «Бахоp» би ансамблЫде КСРО Халык аpтисi, белгiлi бишп Кундыз Mиpкаpимованын басшылыFымен 6íp жыл дэpiс алуы eнеpге деген жаyапкеpшiлiгiн, сYЙiспеншiлiгiн анFаpтады. Kейiн де Кытай pеспyбликасында, ТYpiк елiнде болып, б^мЫ жетiлдipе жYpiп, eз халкынын eнеpiне байланысты маFулыматтаp жинастыpды.
¥ЙFыp халкынын классикалык шыFаpмасынын iнжy-маpжаны саналатын «Fepin-Сэнэм»
спектаклiндегi би сахналаpын кepкемдеyде улттык
фольклорга кeбiрек к©^л б©лгенiн к©ремiз. Осы спектакльдщ кiрiспесiне дайындаган «Мын уй» YHriрi кeрiнiсiн бейнелейтiн «Ояну» атты биi кeрерменiн ерiксiз ыкылым заманга бет бургызады. Ал, спектакльдщ сонында биленген «Той биi» койылымы алгаш рет кэсiби сахнага шыккан уйгыр халкынын ежелгi «Таш ойыны» болатын. Осы театрда к©п жылдар бишллк eнерiмен катар балетмейстерлiк eнердi де катар алып жYрген Г. Саитова, iзбасар шэкiрттер дайындауды да естен шыгармады.
Г. Саитова eзiнiн шэюртерЫ тэрбиелеу максатында окытушылык кызметiн eзi бiлiм алган Рспубликалык эстрада жэне цирк училищесiнен бастап, В. Селезнев атындагы Алматы хореография уилищесiнде жалгастырды. Кай оку орнында жумыс ютемеан мiндеттi тYPде ©з ултынын балаларынын бiлiм алуына колайлы жагдайлар жасап жYретiнi тагы бар. Ж. Елебеков атындагы Республикалык эстрада жэне цирк eнерi колледжiнде тутас бiр топ бишiлердi дайындап шыгарып, уйгыр театры жанынан «Рухсара» атты би ансамблт ашып, онын алгашкы репертуарын калыптастырып бердi. Г. Ю. Саитованын алуан тYрлi жэне к©п жоспарлы репертуары бар балетмейстер ретiндегi жумысынын шыгармашылык эдiстерi мен кагидаттары, койылымдардын такырыбы уйгыр халкы мен халыктарынын улттык сипатына багытталган.
¥йгыр театрынын курылып, жумыс iстеп отырган жылдарда бiраз бишiлер мен балетмейстерлер жумыс аткарды. Ал, Г. Саитова eзiнiн ©су жолында орындаушыдан талым дэрежесiне к©тертген бiрден-бiр бишi.
Жогары б^м алган Г. Саитова ХХ1 гасырдын басында гылымга бет бурды. ¥йгыр халкынын би мэдениетiн зерттеудi колга алган ол тынымсыз iзденiс пен зерттеулер аркылы eзiнiн «Уйгурский сценический танец (на примере спектаклей и концертов Уйгурского театра г. Алматы)» атты кандидаттык диссертациясын коргап шыгып, талым атанды. БYгiнгi кYнi гылым жолында тынымсыз енбек етiп жYPген жан. Онын хореография багытындагы оку орындарына арнап О. Шубладземен бiрiгiп жазган «Восточные танцы» (2007 г.) оку куралы алгашкы
ецбеп едк Ода кейiн шыгарган «Уйгурский танец: Истоки. Традиции. Сценическое воплощение.» атты монографиясы (2011 г.) тырнакалды туындылары деуге болады. БYгiн окытушылык кызметiмен гылымды катар алып келе жаткан улагатты устаз. Оныц 120-га жуык гылыми макалалары мен 3 окулык пен 7 (баска галымдармен бiрiгiп жазганы да бар) гылыми монографиялары жарык к©рдi.
Когам бейнес ©згерiп, уакыты зуылдап ©тiп жатса да санкырлы бiлiм сол калпында калды. Тек заман Yрдiсiне карай эр б^м ошагыныц ©зiндiк келбеД багыт-багдары, устаздар кауымыныц бiлiмi мен бткттт, кэсiптiк шеберлiгi мен iзденiстерi аркылы окушыларга берер таFлым-тэрбиесi мол. Олай болса, Г. Саитова Казакстан хореография ©нерЫде шыгыс билерiнiн сахналык Yлгiсiнiн калыптасып, дамуында ецбек етт келе жатырган жан. Ол осы «Шыгыс биi» пэнiн оку багдарламасына енгiзiп, эдiстемелiк оку курадарын, окулыктар жазды жэне осы енбектерi Yлкен сураныска ие.
Корытынды. ГYлнара Юсупжанкызы Саитова ©зiнiн ©мiрiнде шыгармашылык, педагогикалык, гылыми ецбек жолдарында Yнемi ©су Yстiнде болды. Ол балет артианен бастап, балет солистiне дейiн, балетмейстерден бастап бас балетмейстерге дейЫп кезецЫде «Рухсара» би ансамблiнiн негiзiн калаушы жэне жетекшiсi болды. Ол, ©нер жолында Yлкен жетiстiктерге кол жетюзген ©нерпаз. Орындаушы ретiнде Казакстанныц ецбек сiнiрген артисi (1995 ж.), ©нертану кандидаты (2005ж.), профессор (2018ж.) атактарына кол жеткiздi.
БYгiнгi кYнi Казак улттык хореография академиясында табысты ецбек етуе. Оныц ©нертану мамандыгында окып жYрген дэрiстерi мен хореогафия мамандыгы бойынша Шыгыс биiнен берiп жYрген сабактары ©зiнiн ерекше колтацбасымен ерекшелеген профессор. Алдына койган жоспарларын орындауда аянбай ецбек етiп жYрген Гульнара Юсупжанкызыныц элi де берерi к©п екенiне кэмiл сенiмдiмiз.
Пайдаланыл^ан эдебиеттер Ti3iMi:
1. Байсейiтов К. Куштар квкiл. - Алматы: Жазушы, 1977. -224 б.
2. Саитова Г. Уйгурский танец: Истоки. Традиции.Сценическое воплощение. — Алматы: Мир. 2011. - 180 с.
References:
1. Байсештов К. Куштар квн,ш. - Алматы: Жазушы, 1977. -224 б.
2. Саитова Г. Уйгурский танец: Истоки. Традиции.Сценическое воплощение. — Алматы: Мир. 2011. - 180 с.
