Ы.Алтынсарин мұрасы рухани асыл қазына Текст научной статьи по специальности «Прочие гуманитарные науки»

118 П

^^^^^^^^^^^^^^^^ Педагогическая наука и практика ^^^^^^^^^^^^^^^^

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ВОСПИТАНИЯ ПОДРАСТАЮЩЕГО ПОКОЛЕНИЯ

УДК 37(092) ГРНТИ 14.09.95

Ы.АЛТЫНСАРИН М¥РАСЫ -РУХАНИ АСЫЛ ЦАЗЫНА

Андатпа

Макалада Ы.Алтынсариннщ бiлiм сапасы, ецбек, гылым мен бiлiмге кещл белу, Yлгi-eнеге ретiнде окыту, достык, парыз туралы К¥ВДы ди-дактикалык, кезкарастары бершген. Сонымен катар, ецбек, адамгершiлiк, енер, бМм адам Yшiн мацызды адамгерштк касиеттердi дамы-татыны белгiленедi.

Аннотация

Статья содержит ценные дидактические

нн

и взгляды Ы.Алтынсарина на качество образо-о вания, труд, внимание к науке и знаниям, обу-g чение примером, дружбу, долг. Кроме того, ото мечено, что труд, нравственность, искусство, tj образование развивает важные для человека 2 нравственные качества.

н

о

pi Annotation

Q The article is about valuable didactic views of с

g Y. Altynsarin on the quality of education, labor,

Д attention to science and knowledge, training by

g example, friendship, duty. In addition, it was noted

5 that work, morality, art, education develops moral

pq qualities that are important for a person.

g Каза^тыц ^лттык, мэдениетi мэцгтк руха-g ни - адамгершiлiк к¥ВДылыктарга непздел-^ ген. Сол сиякты жаца дэуiрдегi iзгi педагогтар, казiргi тандагы заманауи iзгiлiк педагогикасы-t9 ныц eкiлдерi ете кеп. «Казакстанныц iзiлiк пе-дагогикасын классиктерiнiц жарык, ж^лдызы»

Г4

^ - деп тeрелiгiн eзi айтып кеткен Ыбырай бYгiн жаркын бейнеимен де, жалынды жырымен де

Жалгасбаева Г. Ш.,

«Орлеу» БА¥О» АЦ филиалы

Кызылорда облысы бойынша

ПКДАИ-ныц ага оцытушысы, п.г.м.

Нег1зг1 свздер: Ы. Алтынса-рин, бшм сапасы, адамгершшк, адамгершшк цасиеттер1.

Ключевые слова: Ы. Алтынса-рин, качество образования, нравственность, нравственные качества.

Keywords: Y. Altynsarin, quality of education, morality, moral qualities.

ИМ9

бiзбен бiрге жасап келедi.

Ы.Алтынсарин шыгармашылык м^расы - халкымыздын, гасырлар бойы мацызын жоймай келе жаткан рухани ка-зынасы. Ыбырай атамыздын, эр шыгар-масын окыганда кез жетпес кекжиектей кен, тещздей терен, ойларын, алтындай асыл, коргасындай салмакты сездерш эрбiр казак баласы, халкымыз окып са-намен, жYрекпен кабылдап емiрде рухани багдаршамдай пайдалану керекть гiн айдан айкын байкауга болады. Жас буын екiлдерi сезсiз Ыбырай м^расын ерекше деп санап жYрегiнде сактайды, себебi Ыбырай бiз Yшiн ерек т^лга.

Ы.Алтынсарин т^лгасы мен м^расын елiмiзде гана емес шетелдерде де наси-хаттау ол бiздщ рухани байлыгымызды, мэдениетiмiздi халыкаралык денгейге кетерiп Ыбырай атамыздын ^лылыгын аскактатып жэне барша элемге паш ету керекпiз. Биылгы жыл атаулы мереке-лерге толы жыл казак ^лтынын бiртуар азаматы, казактын аса кернекп агар-тушы-педагогы, жазушы, фольклоршы, когам кайраткерi Ы.Алтынсариннiн 180-жылдыгы казак елi Yшiн ерекше мерейтой. Ыбырайдын емiрi, м^расы, уакыт еткен сайын казак когамында гана емес, кYллi элемде ез орнын тауып, мойындалып келе жаткандыгы белгiлi.

Казiргi танда бМмнщ басты макса-ты - бэсекеге кабшетп, кэсiби к¥зы-реттiлiгi жогары, жанаша ойлайтын шыгармашылыкты мамандар даярлау жэне жасампаз ю эрекеттi калыптасты-ру. Олай болса, тарих кешiнде езiндiк орны бар айрыкша зиялы кауым екш-дершщ ^рпак тэрбиесi туралы мэсе-лелер аукымындагы ой пЫрлерш зер-делеу, сипаттау, таразылау, жинактау, оларды когамдык iс - тэжiрибе шенберь не енгiзу. Ол агартушылык алгашкы ка-дамынан - ак казак халкынын келеше-гi :^лы орыс халкынын, емiрiмен, онын

мэдениепмен тыгыз байланысты екенiн ашып айтты. Казак даласында т^нгыш рет орыс Yлгiсiндегi пэндiк бiлiм бе-ретш мектептер ашып, оган орыс ал-фавитi негiзiнде окулыктар жазды, езi сабак берiп, жана талапка сай келетш мYFалiмдер дайындауга кYш салды. Казакстанда педагогика бМмшщ не-пзш калаушы да Ы.Алтынсарин бол-ды. Ы.Алтынсарин айткан «мен казiр дYниеде жаксы м¥Fалiмдердi бэрiнен кымбат багалаймын». Ы.Алтынсарин мYFалiмдердiц тiлегi мен м^ктаждары-на ерекше камкорлык жасап, кещл кою керек - дедi. Ы.Алтынсарин м¥Fалiм-дерден методикалык шеберлiктi талап етедi. Ыбырай жасаган окулык ен ал-дымен, орыстын Европа окымыстыла-рынын педагогикалык кезкарастары мен окыту, тэрбиелеу эдiс- тэсшдерше негiзделiп жасалды, бiрак ^стаз оларды талгам - талдаусыз, сол кYЙiнше ала салган жок керсшше, оган енетiн мате-риалдарды казак балаларынын тYсiнiк -танымына сэйкес етiп алды, езi де осы талапка орай эцпме, елендер жазып карастырган хрестоматиясына косты. Орыс педагогтарынын Yлгiсiмен орыс -казак мектептерiне Ы.Алтынсариннщ езi екi оку к¥ралын «казак хрестома-тиясын» (1879) жэне «Казактарга орыс тiлiн уйретудщ бастауыш к¥ралын» жазып, б^ларды казак - орыс мектептерше телтума окулык репнде ^сынды. Мэсе-лен, «Хрестоматияга» ол казак халкынын, ауыз эдебиетшщ асыл Yлгiлерiн, балаларга арналган накыл энгiмелерi мен елендерi, орыс жазушылары Крылов, Толстой, т.б. энгiмелерi мен мысал елендерiн аударып енпзд^ Ол езшщ хрестоматияга енгiзген эдеби шыгар-маларынын бэрiн негiзгi педагогикалык iсiмен тыгыз байланыстыра бiлдi. Сей-тiп, ^лы агартушы - ^стаз халкымыздын бiлiм б^лагынан сусындатып, езге

X

ш §

«

о с

о

1-4

м ^

2

<с н

о «

о

с *

к

х

£

С

о о т

ш Ч

РЧ

О о. С

ш

X -а

£ н

<с

ЩЦ

мэдениетт елдердщ катарына досуга бойындагы 6ip ^ш-куатын, бiлiмiн сарка ж^мсады. Б^л багытта тыннан жол салып, соган 6YKin саналы eMipiH арнады. Ы.Алтынсариннщ оку-агар-ту iсiндегi тагы бiр ерен енбеп казак жастарына кэсштш маман беру мэсе-лесiн колга алуында едi. Ыбырай ауыл-шаруашылык, коленер мектептерiн ^й-ымдастырды.

Ы.Алтынсарин казак эйелдерше бiлiм беру iсiн алгашкы болып колга алган. Оны В.В. Катаринскийге жазган хатынан кeремiз, онда былай деген: «Казак кыздарына арнап ашылмак ин-тернаттын табысты боларына губерна-тордын кYдiгi бар..., ал м^ндай маныз-ды iстi бастамаса, ешкашанда ештене болмайды гой». Сейтш, кыздар мек-тебi Ыргыздагы казак кыздарына ар-нап жанында интернаты бар мектеп S деп аштырды. М^ньщ eзi халкынын та-w рихында орасан зор окига болды. Ыбы-§ рай казак кыздарын окыту, сeйтiп олар-§ ды мэдениетке жэне когамдык eмiрге 2 тiкелей тарту мэселесiнде де феодаль-tj дык ескi эдет - салттарды батыл ыгы-^ стырып, элеуметтiк манызы зор iстердi о жYзеге асыра алган тамаша жанашыл ^ адам болды. Одан баска да бiрталай § мектептердщ ашылуына ыкпал етедi. § Ы.Алтынсарин - орыстын алдынгы

® катардагы жазушылары мен ^лы ой-

н

S шылдардын, агартушылары мен пе-о дагогтардын кeптеген енбектерiн ка-w зак тiлiне аударды. Алтынсариннщ аударганы - негiзiнен Ушинский, Тол-^ стой, Крылов, И.И. Паульсон шыгар-g малары. Алтынсарин орыстын ¥лы ^ педагогi Ушинскийщ баскадан б^рын ^ танып, eзiнiн ^стазы деп тYсiндi. Онын шыгармаларыньщ iшiнен эсiресе тэр-^ биелiк мэнi зорларын аударды. Заманы-^ мыздын зангар жазушысы М.О.Эуезов Ыбырай Алтынсарин туралы былай

жазды: «Ыбырай орыстын мэдениет мектебш танымаса, Ушинский бастаган педагогикалык жаналыктарды бшме-се, орыстын адамгершiл, прогресшш, классикалык эдебиетiнiн нэрiнен корек алмаса, Ыбырай болмас едь.. Ыбырай да сол бiр багытта болумен катар, тарихтын ^зак eрiсi бар, зор келешеп бар iстердiн Yлгiсiн eз колымен орнат-ты. Эрi ол жана Yлгiдегi акын, эрi сол кездегi Ресейде батыл жаналык жасап, «б^ратана» елдер Yшiн тын Yлгiдегi мектеп ашушы. Казактын ен алгашкы мэдениеттi мектебiн жасаумен катар, жазушылык пен окытушылыкты ол аса шебер eнерлi тYрде калыптастырушы» [18, 21-бет].

Сонымен Ыбырай eзiнiн бYкiл саналы eмiрiн казак халкынын жана буы-нын тэрбиелеп, олардын озык мэдени-еттi елдерден Yлгi ала отырып, бiлiмдi де саналы азамат болып жетшуше ай-тарлыктай Yлкен Yлес косты. Ыбырай-дын б^л тарихи кызметi кезiнде eзiнiн замандас достары Н.И.Ильминскийдiн, А.А. Мазохиннщ, Ф.Д.Соколовтын, А.В.Васильевтiн, А.Е.Алекторовтын, Е.Балгымбаевтьщ естелiктерiнде жылы iлтипатпен аталып жогары багаланды. Алайда ^лы агартушыньщ сан кырлы педагогикалык, гылыми зерттеулерi, сондай - ак eлендерi мен прозасы, ау-дармалары бiздiн заманымызда гана терен зерттелiп, eзiнiн тиiстi, эрi бай-салды багасын алды. Когамдык ой -сананын дамуына eзiндiк Yлес коскан ^лы т^лгалардьщ катарында Ыбырай Алтынсарин есiмi де т^рады.¥лы талым - педагог Ы.Алтынсариннщ «Казак хрестоматиясы» жэне «Таза б^лак» деген оку - эдютемелш енбектерi казак халкынын рухани мэдениетiнiн даму тарихында аса зор окига болып бага-ланады. Жэне болашак ^рпактьщ акыл ойы мен жеке т^лганы калыптастыру-

да адамгершМк, эстетикалык енбек дагдылары мен касиетiн тэрбиелеудщ негiзi болып есептеледi. Жеке т^лганы оку мен енерге, мэдениетке, адамгер-шiлiкке тэрбиелеуде Ы.Алтынсарин аса багалы, бай кор - казак фольклорына ерекше назар аударды.

Ы. Алтынсарин енбектершщ идеясы Абай айткандай «Ецбек етсен ершбей, тояды карнын тiленбей» деген кагида-нын тецiрегiнде топтаскан. Мэселен, «Бай баласы мен жарлы баласы». Асан мен Yсен эцгiмесi шындык реалистiк энлме. Осы эцгiмесiнде Алтынсарин бYкiл агартушылык ецбегiнiц негiзгi сырын, элеуметтiк тенденциясын ай-кын ашып бередi. Yсен аркылы ецбекшi б^каранын жас ^рпагынын енбек CYЙ-гiштiгiн , эр нэрсенщ ретiн таба бшетш-дтн керсетедi. Ал Асан бейнесiнде м^ндай касиет байкалмайды. Yсен бей-несшен тек ецбексYЙгiштiктен баска дэрменсiз Асанга кемегi онын адамгер-шiлiк жагынан бейнесiн сомдай тYседi. М^нда казак емiрiндегi Асанга лайык ^ксас мшездерш айкын керсетiп бередi. «Ол жастайынан с^раганын эперетiн, дегенiн iстейтiн юш болгандыктан жа-тып iшер болуга эрекеттенедЬ>... «Ол еш нэрсе ютеуге эдеттенген жок, де-мек, езшщ не iстей алатынын, несi жок екенш жаксылап айыра алмайды». Осы жерде кортынды жасай кететiн болсам: м^ндай балалар казiрдiц езiнде де кез-десiп отырады. Олар эке - шешелершен кемек кYтiп таннан кешке дейiн отыру-дан тайынбайтындар кездессе, керюш-ше бос уакыттарында пайдалы iспен айналысып, ата - аналарынан кемек-терiн аямайтын балаларды да жиi кез-дестiруге болады. Осы эцгiме аркылы мектеп окушыларына жаксы мен жа-ман, кедей мен бай, сарандыкпен жо-марттык туралы сездермен бiраз магл^-маттар беруге болады. Ы.Алтынсарин

осы юпеттес эцгiмелерiнде енбек про-цесiнiц адамнын сана - сезiмiн, психо-логиясын калыптастыруда ерекше орын алатынын жаксы тYсiнген. «¥яда не керсен, ^шканда соны iлесiц» дегендей жасеспiрiмдердiц басында кездесетiн тYрлi жаман мiнездердi отбасындагы тэрбиемен терен астастырады. Адамнын жеке басынын мiнез - к¥лкын калып-тастыру, онын бойынан жойылып бара жаткан адамгершiлiк касиеттердi сiцiру, иманжYЗдi етiп тэрбиелеу ата - ананын тiкелей эсерiмен отбасынан басталып, мектепте жYзеге асатынын ескерген жен. Ыбырай келешегiнен Yмiт кYткен, ез халкын жан тэнiмен CYЙген, халкы-нын мэдени керкейiп есуi Yшiн бойын-дагы бар кYш жiгерiн аянбай ж^мсаган нагыз патриот азаматтар ед^ Эз зама-нынын акыл ойшылдары iрi когам кай-раткерлерi, олардын даркан бейнелерi мен iс эрекетшен казак халкынын мэ-дени экономикалык дамуын, казактын ^лт болып бiрiгуiн, жаппай сауатты, мэдениеттi, окыган ел болуын кексеген бiртуар асыл азаматы. Казак педагоги-касынын дамып, еркендеуiне белсене ат салысып мынандай Yлес косты: казак балаларына алгаш мектеп ашты, Ыргыз казак кыздарына арналган мектеп -интернат ашты, «Казак хрестоматия-сын», «Казактарга орыс тiлiн YЙретудiц бастауыш к¥ралын» жазды[51,58-бет]. Когамныщ занды тiршiлiк етуi тек кана халыктын агартушылык денгеш когам-дык жэне дара санынын дамуы аркылы мYмкiн болатынын тарихи ю тэжiрибе керсетiп отыр. Элемдiк денгейдеп бар-лык к¥кыктык мемлекеттерде азамат-тык когам гасырлар бойы жинакталган к^ндылыктар негiзiнде калыптасканы белгiлi. Сондыктан да , Елбасы Н^рс^л-тан Эбш^лыныщ «Тарихты танып зер-делеу керек, тарихты таразылау керек, сонда тагдырынды, бYгiнгi т^рпатынды

X

ш §

о

X

о

1-4

м ^

2

<с н о

о

X ^

X

х

£

X

X

о о т

ш Ч

РЧ

О о. X

ш

X -а

£ н

<с

в; К X

ш ^

О

«

о с=

о

1-4

м ^

2

с н о

£ «

о

с *

X

с

Е-

X С о о т

танисын, келешегiндi багдарлайсьщ, алдагы жYрер жолындьщ сiлемiн таба-сын,» деген сeздерiнде тарихтьщ шексiз тагылымы да акикаттьщ к¥Дiретi мей-лшше айкындала тYседi.

Х1Х гасырдьщ екiншi жартысы мен ХХ гасырдын, бас кезiндегi демократия-лык багыттагы казак зиялыларыньщ ен, iрi, ен, беделдi кешбасшысы казак гылымы мен мэдениеп, оку тэрбие iсi тарихына сшдрген орасан зор енбек-тершщ тарихтан ешпес орын алаты-нын бYгiнгi демократия мен эдiлеттiлiк салтанат к¥рган дэуiрде eмiр шындыгы дэлелдеп отыр.

ХХ1 гасырда бiлiм сапасы жалпыга ортак, рухани - этикалык басымдылык непзшщ мэн к¥раушылык жэне шыгар-машыл, жанашыл сипатына ие, со-нымен катар гылыми негiзде шынайы к¥рылган, сан кырлы, адамзат пен мем-лекеттщ мэдени ескерткiштерiне сай непзделген, этномэдени, элеуметтiк - кэсштш жэне конфессионалды топ-тардьщ жан - жакты кажетттктерш, сондай - ак жеке т^лгалардьщ рухани с^раныстарын канагаттандыруга багыт-талган болуы кажет.

Агартушыньщ eнегелi eмiрi мен eрiсi биiк таланты бiр кезде кандай - жаркын да жанды касиеттерiмен кeрiнiп, казак мэдениетшщ тарихында айкын iздерiн калдырса, казiр де сол асыл да абзал

ерекшелiктерiн eз бойында сактауда.

Онын, кай шыгармасы болса да, бала-ньщ тш мэдениетiн кeркейтуге, дамы-туга эсерi мол.

Сонымен, Ы.Алтынсарин Х1Х гасырдын, еюнш жартысында Казакстаннын бтм беру жуйесшщ дамуы мен калып-тасуына Yлкен Yлесiн коскан. Жацаша мектептер ашып, жацаша бiлiм беру жYЙесiн к¥руга енбек сiцiрген ^стаз. Казактын оку-агарту саласынын апостолы Ы.Алтынсарин м^раларын жеткь зе зерттеп, оны ^стаздардьщ ^стазы деп кастерлеу, кадiр т^ту бiздiц мiндетiмiз.

ЭДЕБИЕТТЕР:

1.«Алтынсарин Ы. таглымы». Алма-ты, Жазушы, 1991ж.

2.Аскаров А. «¥лы Т^ранньщ ^лда-ры», Алматы, 1998 ж. 51-58 б.

3.Алтынсарин Ы. «Таза б^лак» жин. Алматы, Жазушы, 1988ж.

4.Алтынсарин Ы. «Екi томдык шыгармалар жинагы». Алматы, 2003ж. 18-21 б.

5.Алтынсарин Ы. «Казак хрестома-тиясы». Алматы, 2003 ж.

6.Ахметова Э. «Казак балалар эдеби-етiнiц кiтапханасы». Алматы, 1992ж.

7.Асылов ¥., Эмiров Р. «4 класс казак тт окулыгына эдiстемелiк н^скау». Алматы, Рауан, 1997 ж.

ш

ч

РЧ

О о.

С=

ш

X -а

£

н *

с