21Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-959-964
ХХ ГАСЫР БАСЫНДАГЫ ЭЗБЕК-ЦАЗАК; ХАЛЬЩТАРЫНЬЩ ЭДЕБИ
БАЙЛАНЫСТАРЫ
^айрат Мамбеталиев
ТОШМПИ "Бастауыш бiлiм беру теориясы кафедрасы"нын окытушысы
АННОТАЦИЯ
Б^л макалада езбек-казак эдеби байланыстарынын даму жолдарын Yйрену аркылы ею ел ортасындаFы достык карым-катынасты ныFайтуFа кызмет ететш жeтeкшi идеялар бeрiлдi.
Кiлiт сездер: лирика, шыгеарма, эдебиет, енер, Fылым, мэдениет, фольклор, миф, эпсана, хикаят, ертегшер, ка^Ьармандык эпостар, лингвистика.
ABSTRACT
This article presents advanced ideas that will serve to strengthen friendly relations between the two countries by studying the development of Uzbek-Kazakh literary ties.
Keywords: lyrics, works, literature, art, science, culture, folklore, myths, legends, stories, fairy tales, heroic epics, linguistics.
К1Р1СПЕ
Эдеби байланыс тYрлi халыктар мэдениетшщ жакындасуына, рухани карым-катынасынын еркендеуше Yлкeн Yлeс косады. Б^л жайында атакты шыFыстанушы Fалым, академик Н.И.Конрад «Запад и Восток» атты енбепнде: «¥лттык эдeбиeттiн еркен жаюы мен даму факторларынын бiрi - езге халыктардын эдeбиeтiмeн езара карым-катынаста, байланыста болуы. Кез келген эдебиетте ею компонeнттiн болатыны бeлгiлi. Бiрi - сол елдщ езiндe дYниeгe келген тел туындылар, eкiншiсi - баска елдерден енген юрме шыFармалар. Осындай дYниeлeрдiн нeгiзiндe эдеби байланыстын релi ерекше керiнeдi. М^ны кандай да бiр эдеби шыFармалардын тYпн¥Cкасымeн тжелей танысып, сол туындымен ^лт эдебиетшщ тiлiндe оку нeгiзiндe жэне олардын аудармалары аркылы каныFуынан немесе бiр халык жазушысынын шыFармаларынын мазм^ны мен мотивтерш баска eлдiн жазушысынын езшше кабылдауынан пайымдауFа болады. Осындай факторлардын сeбeбiнeн бiр eлдiн эдеби дYниeсi eкiншi бiр eлдiн мeншiгiнe айналады», - деп кeлтiрeдi.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-959-964
ЭД1СТЕМЕЛ1К
Академик Н.И.Конрад сезш жа^астыра келе былай дейдi: «Жалпы маFынасында алып караFанда эдеби байланыстар 6ip эдебиеттщ екiншi эдебиеттщ элемiне rnpiryi болып табылады. М^ндай юр^удщ nrnirn эр килы. Х1Х Fасырдын екiншi жартысынан берi эдеби байланыстар жалпыэлемдж аукымFа ауысты да, эр халыктын эдебиетiндегi езiндiк белгiге, сонымен бiрге элемдiк эдебиеттiн езiндiк фактiсiне де айналды».
0збек- казак эдебиеттерi байланысы XIX Fасырдын соны, XX Fасырдын бастарында эбден кемелдене тYCтi деуге болады. Ол кезде Ташкент бYкiл Орта Азия халыктарынын кiндiк каласы, iрi Fылым мен рухани, мэдениет орталыгеына айналды. Ташкентте 1870-жылдары казак тшнде «ТYркiстан уалаяты» газетiнiн шыгеып т^руынын e3i кеп нэрсенi ащартса керек. 0збек халкынын демократ-аFартушы акыны, жазушысы Фуркат eмiрiнiн сонFы жылдарын казак жерiнде (Жаркентте) eткiзедi. XX Fасыр басында казак окыFандары, акын-жазушылары Э.Бекейханов, А.Байт^рсынов, М.Дулатов, С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов, М.Эуезов, М.Ж^мабаев т.б. Ташкентте жасап, творчестволык кызметтерiн осында дамыткан. Ташкент каласында казак тiлiнде акын-жазушылардын кептеген кггаптары басылып, шыFып т¥рFан». «Шолпан» журналы Ташкентте шыFып тYрFан да, онда казак эдебиетшщ аса таланты екшдершен МаFжанннын, ЖYсiпбек Аймауытовтын, М^хтар Эуезовтын туындылары жарык керген. 0збек эдебиетiнiн аса кeрнектi eкiлдерi А.Кддыри, Фитрат, Шолпандар казак жазушыларымен, эЫресе А.Байт^рсынов, М.Ж^мабаев, М.Эуезовтармен достык карым-катынаста, шыFармашылык байланыста болFан. Эдебиеттер байланысы ею халык акын-жазушыларынын езара достык, творчестволык катынаста болуынан да айкын байкалады. Б^л ретте Сэбит М^канов пен F.F¥лам, М.Эуезов пен Айбек, А.К,ахдар мен Fабит МYсiрепов, Миртемiр мен Эбдiлдэ Тэжiбаев, Еркiн Вахидов пен Олжас СYлейменовтердiн карым-катынасын Yлгi етуге болады.
Х1Х Fасырдын екiншi жартысында жасап, шыFармашылыкпен айналыскан дарынды жазушылардын бiрi - Фуркат. Фуркат туындалыран оки отырсак, казактын акын-жазушылары Махамбет, Алтынсарин, Байт^рсыновтардын шыFармашылыFына жакын екендiгiн кeрiуiмiзге болады.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-959-964
ТАЛЦЫУ ЖЭНЕ НЭТИЖЕЛЕР
Акын «K,anacTaFbi к¥сыцды босат, саятшы» деп аталатын туындысында ерiксiздiкке наразылык, бостандыкка талпыну, адамныц рухын кeтерушi елец жолдары кездеседi. влецде Yш керкем образ - ацшы, т^ткын жэне акын бейнесi бар. Саят-ацшы-зорлык белгiсi, эдшетЫздш нышаны, т^ткын к¥с зары мен акынныц таFдыры бiр-бiрiне сэйкес. Фуркат к¥стыц т^закка тYсуi окиFасы аркылы трткын адамныц таFдыры туралы сыр шертед^ Кeбiнесе касiретi туралы айтады.
К¥сыцды босатып жiбер саятшы, ол да мендей екен,
Ол да мойнынан шнген мендей бишара екен.
0з жерiн таба алмай мендей болып кацFып жYP екен,
Ыкпалы кемiс, бакыты да кара екен мендей.
Б^л к¥с та Фуркаттай Yнемi ез мекенiн таба алмай жYрген мYCЭпiр екен, бакыты жанбаFан, жолы болмаFан, азаптан жYрегi жара, бауыры тiлкiм -тiлкiм болFан екен.
Акын к¥сты азат етудi ацшыдан с^райды, одан мейiрiм -шапаFат тшейд^ Бiз б^л арада Х1Х FасырдаFы казак акыны Махамбеттiц «Кы^ыш к¥с» атты лирикасын ерiксiз еске аламыз. Махамбетте де кызFыш к¥с ерiксiз, басында билiгi жок, лашынныц тепюсше шыдай алмай, кез жасын келдетш, ерiксiз ез туFан мекенiнен айырылFан шарасыз жан.
Ау, кызFыш к¥с, кызFыш к¥с,
К,анатыц катты мойныц бос.
Исатайдан айырылып,
ЖалFыздыкпен болдым дос.
Сенi келден айырFан,
Лашын к¥стыц тепкiнi.
Менi елден айырFан,
Хан Жэцгiрдiц екпiнi, - деген жолдардан езбек акыны Фурхат пен Махамбеттщ таFдырында болFан ¥ксастыкты байкау киын емес. Олар тек кана жалынумен шектелмей, эдiлетсiздiкке карсы бой керсетедь
Фурхат шыFармашылыFы Ыбырай Алтынсарин шыFармашылыFымен кeбiне Yндесiп, сабактасып отырады. Б¥л олардыц заманы бiр болFандыFынан Fана емес, кезкарастарында да ортактык сипаттардыц бар екендiгiнен болса керек. 0з кезiнде Ыбырай Алтынсарин де халкына eнер-бiлiмнiц жэне мэдениетiц артыкшыль^ын насихаттап, eнерi тасFан елдердiц катарына
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-959-964
KOCbrnyFa Yндейдi. Акыннын «0нер-бшм бар ж^рттар» елещндеп идеялык мазм^н Фурхат шыгеармаларында да жYЙелi тYPде айтылып, насихатталып отырFан.
ХХ Fасыр басындаFы езбек эдебиетшщ жаркын ж^лдыздарынын бiрi -Фитрат. Фитрат езбек эдебиетшщ, Fылымы мен мэдениетшщ iрi екш, энциклопедиялык бiлiмге ие болFан кернекп акын, iрi жазушы.
Фитрат 1923 -жылы Мэскеуде "Шыгеыс тiлдерi институтында" Fылымы кызметкер болып iстейдi, 0Fан профессор атаFы берiлген. Осы жылдары казак халкынын кeрнектi акыны, аудармашы, журналист, тiлшi ж^не эдебиетшi Fалым Ахмет Байт^рсынов та болады. Б^л кезде Мэскеу каласында казактын да, езбектщ де кептеген зиялылары окыгеаны, енбек еткенi тарихтан мэлiм. Белгш KOFам кайраткерi Нэзiр Терек¥лов, акын МаFжан Ж^мабаев, Мiржакып Дулатовтар да осы жерде болып, ж^мыла енбек еткен. А.Байт^рсыновтын "23 жоктау", "Ер Сайын" кiтаптары Мэскеудегi КYншыFыс баспасында басылып шыFады. Фитрат А.Байт^рсыновпен, езге де казак зиялыларымен жаксы творчестволык байланыста болFан деуге толык непз бар. К,азак халкынын акыны, тшш^ эдебиетшi Fылымы Ахмет Байт^рсынов таFдыры да, Фитрат таFдырына ^ксас. А.Байт^рсынов 20-жылдарда Ташкентте жасаFан кезiнде Фитратпен достык эрi творчестовалык катынаста болFандыFы мэлiм. Екi Fалымнын да ез халыктарынын эдебиетi мен тiл бiлiмi Yшiн ^шан -тенiз енбек еткенш, т^щыш эдебиет теориясы мен грамматика туралы енбектер жазып, езбек, казак халыктарынын эдебиеттану, лингвистика Fылымынын алFашкы бастаушылары болFандыFын бYгiнгi ^рпактары мактан етедi.
Шолпан ХХ Fасыр езбек поэзиясынын ен iрi eкiлi. Ол езшщ поэзия, проза, драмалык жэне етюр публицистикалык шыFармалары аркылы езбек эдебиет мен мэдениетiне Yлкен Yлес косты. Шолпан эдебиетте прозалык туындылары аркылы кiрiп келсе де, бiрак акын ретiнде танылды. Шолпан кашанда халык жаFында болFан. 0з елендершде халыктын м^нын м^ктап, жоFын жоктаFан халыкшыл акын. Дегенiмен сол т^ста орнаFан eкiмет Шолпаннын халык шше кiруiне, онын акикатты айтуына жол коймайды. Ак патша мен большевиктер з^лымы астындаFы Бухара элi саналы кYрескер, eздiгiн танитын дэрежеге кетершмеген едi.
K,алтылдаFан - шырактан да элЫзсщ,
Жел каттырак келiп сокса eшерсiн.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-959-964
Б¥л елец жолардын оки отырып, ерiксiз тYPде А. Байт¥рсыновтыц "К,азак калпы" елещ есiмiзге тYседi.
Акын:
К,алтылдак кайык мiнiп еспесi жок,
Тецiзде жYрмiз калкып кешпесi жок, - деп, халыктыц eздiгiн тани алмай бейшаралык халде кYн кешiрiп отырFанын шеберлшпен суреттеген болатын.
Шолпан eлецдерiнiц такырыбы сан-алуан. Акынныц махаббат лирикасында калам тебiреткен eлецдерi бiр тебе. Оныц махаббат лирикасына арнап жазFан елецдершщ iшiнде "Гезал" атты туындысы ерекше.
Акын лирикалык кейiпкердiц бар болмысын eзiне тартып алFан с¥лудыц керкш Ай, КYн, Ж¥лдыз, Тац самалы т.б. негiзiнде бейнелеп былайша суреттейдг
Мен не Yшiн - оны-CYЙдiм мен.
Ол Yшiн eртендiм, жандым, кYЙдiм мен,
Басымды бэлеге берш кYЙдiм мен,
Мен CYЙiп, мен CYЙiп-кiмдi CYЙдiм мен?
0лец жолдарын окыFанымызда лирик кейiпкер eзiнiц CYЙген жарынан безiп кете алмайды. Б¥л ойымызды мына елец жолдары дэлелдеп т¥PFан сиякты.
Мен CYЙген CYЙiктiм -соншалык геззал,
Айдан да керкем ол, ^ннен де геззал,
Б¥л eлецдегi махаббат сезiмiне - тэн жакынды^ынан, мэселен, CYЙiсуден, не жалац к¥марлыктан т¥рмайды. Б¥л лирикалык каhарманныц жан дYниесiнен хабар бередi. Оныц махаббаты тэуелдi емес, сондыктан да ол ¥лы.
Осы арада казак акыны МаFжан Ж¥мабаевтыц "Cy^ Жан сэулем, таFы да CYЙ таFы да" атты eлецi ерiксiз оЙFа оралады. Екi акынныц да лирикалык кейiпкерi берiк махаббаттыц, шынайы CYЙiспеншiлдiктiц адамдары.
МаFжанда:
СYЙ, жан сэулем, таFы да CYЙ таFы да,
Жылы, тэттi у тарады каныма.
Б¥л лэззаттыц бiр минутын бермеймш,
Патша таFы, бYкiл дYние малына, - дейдi.
Шолпан мен МаFжанныц Yндестiгi эсiресе лирикалык туындыларда айкын кeрiнедi. "Ж^лдызды жYзiк, Айды алка кып берешн" деген лирикасында МаFжан Ж¥мабаев: "^лш^ жаным кYн жYзiцдi кeрейiн, СYЙшi жаным
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-959-964
K¥шаFында елешн", - деген жолдармен махаббаттын тылсым кYшiн, ерiксiз K¥дiретiн берсе, Шолпаннын лирикалык eлендерiнде шаш образы Yлкен маFынаFа ие, шаш Шолпаннын бейнелеушде тек с^лулык белгiсi емес "шаштарына байландым, сезiмiмдi орап тастады", "тарка^ан шашындай таркалса сырын, анардай бетщдi кiмге тосарсын" - дейдi.
КОРЫТЫНДЫ
Корыта айтканда, Х1Х Fасырдын соны мен ХХ Fасырдын басында езбек -казак эдеби байланыстары кемелдене тYCкенiн кeруiмiзге болады. Б^л т^ста езбек эдебиетiнде iрi eкiлдерi Фурхат, Фитрат, Шолпан т.б. туындылары езбек окырмандарымен бiр катарда, казак эдебиетсYЙер кауымын да тэнтi еттi. Олардын достык карым-катынасы тек кана керкем эдебиетте Fана емес, eмiрде де шынайы кeрiнiс тапкандыFынын куэсi боламыз. Аты аталFан езбек акын -жазушыларынын саяси кезкарастары мен дYниетанымы, сондай-ак керкем эдебиеттегi Yйлесiмдiлiгi мен Yндестiгi казактын акын-жазушылары Ы.Алтынсарин, А.Байт^рсынов, М.Ж^мабаев т.б. жакын екендтн кeруiмiзге болады.
REFERENCES
1. Аралбаев К. Эдеби байланыс (взбек-казак эдебиет^. - Нeкiс, 2011. - 76 б.
2. Эдшханова С.Ж. ХХ f. 60-90 жылдар эдебиеттану Fылымы: С. Сейiтов зерттеулерi. - Алматы: 2014. - 62-б.
3. Yсенов С., Абдувалитов Е., Кыдыров Б. Башаров К,. ¥лылар таFлымы. -Ташкент: "Мухаррир". 2020. - 6-7-б.
4. Абдрахманов С. Аударматанудын теориялык проблемалары // Каз¥У хабаршысы филология сериясы. 2007.- № 9.- 6-10 бет.
5. 0збекстандаFы казак акындарынын елендер жинаFы. К^раст: Марат Yкiбаев. - Аламты: "Атаж^рт", 2014. - 168 б.
