CC BY
0УДК 57.05
YЙ БАСЦАРУ КОМПАНИЯСЫНЬЩ ЦАТТЫ Т¥РМЫСТЫЦ ЦАЛДЫЦТАРЫН Б0ЛЕК ЖИНАУДЫ ¥ЙЫМДАСТЫРУ
БЕЙСЕНБАЙ АЙГЕРИМ ЕРДЕНЦЫЗЫ
студент 6В05201 «Экология» ББ, Ш.Уалиханов ат.Кокшетауский университетi, Казахстан
БАЯЗИТОВА ЗУЛЬФИЯ ЕРЗАТОВНА
б.г.к., профессор «Тау-кен ici, курылыс жэне экология» кафедрасы, Ш.Уалиханов ат.Кокшетауский университет^ Казахстан
Аннотация. Мацалада Квкшетау цаласы бойынша цатты турмыстыц цалдыцтарды басцаруды уйымдастыру туралы зерттеу нэтижелер1 келт1р1лген. К,оцыс шыгаратын компанияныц цызметг царалды. Коцысты бвлек жинау ЖYйесiн жетглдгру нусцалары усынылды,
Ктт свздер. Коршаган орта, ластану децгеш, цатты турмыстыц цалдыцтар
^атты турмыстык жэне курылыс калдыктарын шыгару мэселес K;a3ipri уакытта ете езект1. Кептеген калаларда кец аукымды курылыс жумыстары жYрiп жатыр, пэтер иелерi ез Yйлерiн жендеуде, ал жеке Yйлердiц иелерi ездерiнен жиналган калдыктарды алып кететiн бiреудi кажет етедi.
Бул мэселенi шешумен кокысты шыгару женшдеп арнайы уйымдар айналысады. Бул фирмалар ез клиенттершен эртYрлi калдыктарды алып кана коймай, оларды кайта ецдеумен де айналысады. Олар жаксы экологиялык жагдайды сактауга ыкпал етедi, ейткеш пайда болган кокыс руксат етшмеген полигондарда жиналудыц орнына кэсiби тYPде жойылады, олардыц кеп мелшерi каушт аурулардыц таралуына экелуi мYмкiн.
2022 жылы ^азакстанда коммуналдык калдыктарды жинаумен жэне экетумен айналысатын 729 компания жумыс iстедi. Бул 2021 жылмен салыстырганда 7,8% - га артык. Оныц 297 — сi жеке кэсшкерлер, 432-сi кэсiпорындaр мен уйымдар болды.
Меншiк нысаны бойынша компаниялардыц кепшiлiгi - 678 компания-жеке бизнеске катысты. Сондай-ак, елде 47 Мемлекетпк жэне 4 шетелдiк компания жумыс ютедь
Кэсiпорындaр жинаган коммуналдык калдыктардыц жалпы келемi 3,1 млн тоннаны курады-2021 жылмен салыстырганда 3,7% - га аз.
вщрлш белiнiсте коммуналдык калдыктардыц кебi Алматыда жиналды: 480,2 мыц тонна — еткен жылмен салыстырганда ю жYзiнде сонша.
Екiншi жэне Yшiншi жолдарда Караганды (336,8 мыц тонна, минус 12,3%) жэне Павлодар (217,8 мыц тонна, минус 42,8%) облыстары орналаскан.
Ец аз калдыктар Жетюу, Абай жэне Жамбыл облыстарында жиналды: тиiсiнше 25,5 мыц тонна, 59,5 мыц тонна жэне 65,3 мыц тонна.
Осы компаниялардыц аркасында коршаган ортаныц ластануы болмайды жэне санитарлык бакылау сакталады. Барлык кокыс шыгаратын уйымдар ез жумысыныц мацыздылыгын тYсiнедi. Сондыктан олар оныц технологиясын бузбауга тырысады. ^окысты жинау оныц курамымен аныкталады. Эр тYрлi кокыстар жеке жиналады жэне жойылады, турмыстык калдыктар курылыс калдыктарымен араласпайды. Болашакта кокыс ецдейтiн зауыттарга немесе мамандандырылган полигондарга жiберiледi. Сонымен катар, кейбiр кокыстар жойылмайды. Эйткенi, оларды екiншi рет колдануга болатын шиюзат ретiнде колдануга мYмкiндiк бар.
Сондыктан осы тYPдегi калдыктар одан эрi ецдеуге жiберiледi. Осы кызмет керсету саласына катысатын компаниялар пластмассадан жасалган сыныктар мен конструкциялар, шыны, жиhaз калдыктары, ескiрген турмыстык техника, металл буйымдары, кабырга
сыныктары, бeлiмдер, макулатура, тамак калдыктары сиякты калдыктарды шыгарумен айналысады.
Жасалган меморандумга сэйкес, 1 желтоксаннан 2022 ж. бастап "TAZA QYZMET" компаниясы Кекшетау каласына катты турмыстык калдыктарды шыгаруга кiрiстi. Бул компания каламыздыц 50 % кызмет жасайды.
Сегiз багыт бойынша экету жYзеге асырылады, ез техникасыныц алты бiрлiгi жумыс iстейдi. Жумыс екi ауысымда уйымдастырылып, экипаж тацгы бестен шыгады. Эрбiр кокыс тасушы машина кем дегенде ею рейстi жасайды, бiр рейсте орташа тоннаж шамамен 7 тонна, эр кокыс тасушы ^нше орта есеппен 14-15 тонна кокыс шыгарады. Жэне де тYCтен кешн тагы да екi кокыс тасушы машина рейске шыгады.
Кекшетау каласыныц Жайлау, Автогород, Кектем, Васильковский шагын аудандары жэне де Абылайхан дацгылы, Назарбаев кешесшщ жуп санагынан бастап, орталыктыц кeшелерi, Краснояр саябактарына дешнп орналаскан Yйлердщ кокыстарын шыгарады (сурет 1).
Сурет 1 - Кекшетау каласы бойынша кокыс шыгаратын компанияньщ багыты ^ала бойынша жаца контейнерлер орнатылды. Бiрак дегенмен кокысты сурыптау мэселесi шешiлмедi, себебi кала тургындары контейнерлерге барлык кокыс тYрлерiн аралас салады.
Бiрак каламызда MLS Kokshetauм ЖШС компаниясыныц кабылдау пунктерi бар (сурет 4). Кекшетау каласында MLS Kokshetau" ЖШС ез кызметiн 2004 жылдан бастап жYзеге асырып келедi. Компания кызметшщ негiзгi багыты кайталама шиюзатты жинау, тасымалдау жэне бастапкы ецдеу болып табылады.
Эндiрiстiк алацдар Астана, Кекшетау, Петропавл калаларында, сондай-ак Щучинск, Атбасар, Степногорск аудан орталыктарында орналаскан.
"LS Kokshetau" ЖШС шексiз мелшерде келесi кокыс тYрлерiн сатып алады / кабылдайды:
- тамшылатып суару жYЙесiнiц калдыктары (шлангiлер);
- картон каптамасы, гофрленген картон;
- кагаз, полиграфия ешмдершщ калдыктары, газеттер, мурагаттар, кiтаптар мен журналдар;
- ПЭТ бетелкеа, тYрлi-тYCтi, мелдiр, пайдаланылган, преформа жэне ендiрiстiк акау;
- каптама полиэтилен калдыктары, созылу пленкасы;
- пайдаланылган жэне ендiрiстiк акауы бар пластикалык буйымдар;
- шыны бетелке жэне Парак;
- алюминий банкалар.
Сурет 2 - "LS Kokshetau" ЖШС компаниясыныц кабылдау пункт
Компанияныц ендiрiстiк базасы, кайта ецдеуге жiберуге дайындалган шикiзатты, негiзгi кабылдау пунктшщ функцияларын орындайды. Масштабы эр тYрлi болады. Орташа алганда, Алматыдагы кагаз комбинатына салмагы 300 кг-ге жуык брикеттерге сурыпталган жэне сыгылган 90 тонна картон жiберiледi. Пластмассадан жасалган буйымдар да сурыпталады жэне престелед^ содан кейiн Петропавл каласындагы компанияныц жеке зауытына кайта ецдеуге жiберiледi.
2016 жылы пилоттык жоба болды, ол ^Т^ жинау алацдарына кайта ецделетiн заттарды белек жинауга арналган косымша контейнерлер орнатуды кездедь Осылайша, компания кекшетаулыктарды кокыстарды белек жинауга — тамак калдыктарын белек, пластик пен эйнект белек жинауга Yйрететiн болмак. ^айта ецделетiн заттарды тамак калдыктарымен араластырган кезде (жэне бул эдеттегi кэдеге жарату режимшде болады), екеуi де ез кундылыгын жогалтады, эрi карай ецдеуге жарамсыз болады.
Бiрак жоба, екiнiшке орай, токтап калды. Облыс орталыгында ем жYЗге жуык контейнерлiк алац бар, компания комакты акша салып, езшщ косымша контейнерлерiн дайындауга жэне орнатуга дайын болды. Бiрак ешкiм оларга кепiлдiк берген жок. Мэселенiц зацды жагы элi шешiлген жок. Компанияныц басшылыгы каланыц ТКШ белiмiмен келюсездер жYргiзiп жатыр, бул мэселенi шешуде кала эммшшшнщ кемегiне Yмiттенедi.
Бiрак "LS-Кекшетау " облыс орталыгыныц эр тYкпiрiнде кайта шикiзат кабылдау пункттерш орнатып, параллель багытта дамыды. ^аз1р Кекшетау бойынша сегiзi бар (сурет 5). Жэне бул шектеу емес.
Сурет 3 - "LS-Кекшетау " ЖШС компаниясыныц кабылдау пунктершщ Кекшетау каласы
бойынша орналасуы
Кекшетау каласыныц катты турмыстык коммуналдык калдыктармен жумыс iстеу саласындагы жагдайды талдау Yшiн 10 сурактан туратын электрондык сауалнама еткiзiлiп, респонденттщ 500 жауаптары зерделендi. Сауалнамага Кекшетау каласыныц тургындары катысты. Сауалнама Google Forms косымшасы кемегiмен жYргiзiлдi жэне сiлтемесi аркылы тургындарга колжетiмдi болды.
Сауалнамада келес сурактар козгалды «Жасыцызды керсетщз», «Жынысыцызды керсет1щз», «Ci3 туратын ауданды керсетщз?», «^аладагы санитарлык жагдайга канагаттанасыз ба?», «Елiмiзде экологиялык жагдайдыц нашарлауы не себептен деп санайсыз?», «калдыктарды сурыптау кажет деп есептейсiз бе?», «Фздщ ауданыцыз калдыктарды сурыптау контейнерлерiмен камтамасыз етiлген бе? (пластик, шыны, металл, маклутура, тамак калдыктары)», «Егер калдыктарды сурыптау контейнерлерiмен камтамасыз етiлген болса, ^нделшт емiрде калдыктарды сурыптайсыз ба?», «Оздщ Yйiцiздiц касыцызда кокысты тапсыру аркылы сiзге акша беретiн экопункттер бар ма?», «Экологиялык жагдайды жаксарту оныц iшiнде кокысты сурыптау бойынша не усынар едщз?» 263 респондент усыныстар бердi. Олардыц негiзгiлерi келесшер:
- катты турмыстык калдыктарды баскару саласында мемлекеттiк саясатты жетiлдiру;
- катты турмыстык калдыктарды сурыптау бойынша контейнерлер орналастыру;
- калдыктарды сурыптау бойынша халык арасында тYсiндiрме, Yгiтнасихат жумыстарын жYргiзу аркылы экологиялык бiлiмдi калыптастыру;
- катты турмыстык калдыктарды сурыптайтын, ецдейтш зауыттар санын арттыру;
- кокыстарды сурыптау жYЙесi бойынша кешендi iс - шаралар кешенш эзiрлеу;
- катты турмыстык калдыктарды сурыптау бойынша зацды кYшейту, жауапкершшкке
тарту;
- калдыктарды сурыптауда шетел тэжiрибесiн колдану;
- экологиялык салыкты енпзу;
- экологиялык мэдениеттi калыптастыру.
Осылайша, жYргiзiлген сауалнама нэтижесiнде Кекшетау каласыныц тургындары тарапынан катты турмыстык калдыктарды сурыптау, ецдеу, жалпы баскару багытында кешендi iс-шаралар кешенi кажеттiлiгi аныкталды.
Сарапшылардыц пiкiрiне сэйкес, калдыктарды ецдеу, сурыптау жалпы Республика, Кекшетау каласы бойынша мацызды сурак. ^ала бойынша калдыктарды кайта ецдеу зауыттары жок. Тек кiшiгiрiм сурыптау цехтары жумыс аткарады. ^атты калдыктарды кайта ецдейтш зауыт салу аукымды инвестицияны талап етедг Ал бюджет каражаты эрдайым шектеулi екенiн ескеру кажет. Шыгу жолы - инвестор тарту. Сол себепт бул жумыстарга Yкiмет, жергшкт билiк тарапынан, жан-жакты колдау мен кызыгушылык болуы тиiс. Бул сала
мемлекет колдауынсыз дами алмайтындыгын ескеру керек. Мемлекет жер беру аркылы кэсшкерлерге колдау керсетуi кажет. Сондай-ак, егер жер учаскесiнде электр энергиясы, су тораптары болмаса, кэсiпорынныц да болашагы болмайды. Ал кажетттi инфракурылымды жасактау кеп каржыны талап етедь Жекелеген кэсiпкерлер мундай ауыртпашылыкты кетере алмайды.
Сарапшылар айтуы бойынша, катты турмыстык калдыктарды сурыптау жумыстарын жYргiзбесе, елiмiздiц экологиялык жагдайы нашарлайды деп ойлайды. Полигондарга калдыктарды кемш, Yстiн топыракпен жабу, коршаган ортаныц калдыктармен шашырап жатканына алып келуде. КТК iрiктеген кезде курылыс кокыстары жэне эйнектер iрiктелiнiп алынады. Ал баска турмыстык калдыктар, соныц шшде азык тYлiк калдыктары жинактала бергесш, газ пайда болады. Ол газ белгш бiр уакыттарда езi ертене бастайды жэне кемiркышкыл газын беледь Пластикалык пакеттер жэне бетелкелер ертенген кезде диоксиндер шыгады. Сол себептен ауага зиянды парниктiк эсерге экелетш кептеген зиянды заттардыц ауага шыгуы бул езiмiздiц планетамыздыц жылы жай эффектюше керi эсерiн тигiзедi. Ол Yшiн сарапшылар экологиялык мэдениеттiлiктi калыптастыру жумыстарын кYшейту керек деп птр жарды.
Осы орайда, халыктыц экологиялык сауатын жогарылату жумысымен тек облыстык баскарма гана емес, сонымен катар аудан, ауылдык округ экiмдiктерi, жергшкп полиция кызметкерлерi тYсiндiрме жумыстарын жш жYргiзуi керек.
ЭДЕБИЕТ
1. Акмола облысын элеуметтiк-экономикалык дамытудыц 2021 - 2025 жылдарга арналган кешендi жоспарын бекiту туралы. Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2021 жылгы 21 мамырдагы №337 каулысы [Электронды ресурс]. - Колжетсмдшк режимi: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2100000337
2. Казакстан Республикасыныц экология кодексi. Казакстан Республикасыныц 2021 жылгы 2 кацтардагы № 400-VI КРЗ Кодексi [Электронды ресурс]. - Колжетсмдшк режимi: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K2100000400
3. кокыс полигоны [Электронды ресурс]. - Колжетсмдшк режимi: https://www.inform.kz/kz/atyrau-oblysynda-55-kokyspoligony-bar_a4038967
4. Акмола облысы бойынша Коршаган ортаны коргау женшдеп iсшарасы 2022-2024 жылдарга арналган жобасы [Электронды ресурс]. - Колжетсмдшк режима https://www.gov.kz/memleket/entities/atyrautabigat/press/article/1?lang=kk
5. Мемлекеттiк сатып алу туралы. Казакстан Республикасыныц Зацы 2015 жылгы 4 желтоксандагы № 434-V КРЗ [Электронды ресурс]. - Колжетсмдшк режимi: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1500000434 30 КР экология, геология жэне табиги ресурстар министрлшнщ ресми сайты [Электронды ресурс]. - Колже^мдшк режимi: https://www.gov.kz/memleket/entities/ecogeo?lang=kk 31 Левин Е., Гулак М., Сагитов Р. Комплексная переработка твердых бытовых отходов // Lambert Academic Publishing: LAP, 2018. - 745 б.
6. Кульсаитова Л.Р., Бахтиярова Р.С., Туктарова И.Ф. Анализ состояния почв на территории объекта размещения отходов // Актуальные проблемы науки и техники-2017: сб. статей, докладов и выступлений X Междунар. науч.- практ. конф. молод. ученых (Уфа, 14 апреля - 19 мая 2017 г.). - Уфа: Нефтегазовое дело, 2017. - Т.1. - Б. 182-184.
7. Мамин, Р.Г. Инновационные механизмы управления отходами: моногр. / Р.Г. Мамин. - М.: МГСУ, 2018. - 272 б. 35 Безопасное обращение с отходами // Сборник нормативнометодических документов. - М.: Компания Интеграл, 2018. - 652 б
