CC BY
0УДК 504.05
ЦАТТЫ Т¥РМЫСТЬЩ ЦАЛДЫЦТАР: ЖИНАЦТАУ ЖЭНЕ ЦАЙТА 0НДЕУ
МЭСЕЛЕЛЕР
ЗЕЙНЕЛОВА АЛИМА МАРАТОВНА
студент 6В05201 «Экология» ББ, Ш.Уалиханов ат.Кокшетауский университетi, Казахстан
АГАЙДАРОВА АСЕЛЬ АМАНГЕЛЬДИНОВНА
экология магистр, «Тау-кен ici, к¥Рылыс жэне экология» кафедрасыныц лекторы, Ш.Уалиханов ат.Кокшетауский университет^ Казахстан
Аннотация: Мацалада цалалардагы цатты турмыстыц цалдыцтардыц нацты жагдайына объективт1 бага бершд1, сондай-ац цатты турмыстыц цалдыцтарды жинацтау жэне цайта вцдеу мэселест шешу мYмкiндiгi усынылды.
TyrnHdi свздер: цатты турмыстыц цалдыцтар, кэдеге жарату, бвлу, моно-
технология, вртеу.
калдыктардыц кеп мелшерде жиналуы адам денсаулыгына жэне коршаган ортага кауш тeндiредi, сондай - ак эстетикалык жагынан аз тартымды (айналымнан Yлкен жер учаскелерiн алып тастау жэне оларды кокыска тастау туралы айтпаганда). Полигондар каладан алыстап бара жаткандыктан жэне ^Т^ - ны шыгару иыгын шексiз улгайта алмайтындыктан, ^Т^ мэселесшщ екiншi белшнщ шешiмi ете eзектi болып табылады - кемуге шыгарылган калдыктардыц мелшерш азайту
Адамзат eндiретiн калдыктардыц эртYрлi тYрлерi, атап айтканда катты турмыстык калдыктар (катты турмыстык калдыктар), бiр жагынан, коршаган ортаныц негiзгi ластаушылары, екiншi жагынан, кайта ецдеуге жэне кайта ецдеуге жарамды кунды ешмдер болып табылады. ^алдыктармен ^ресудщ ею негiзгi жолы бар: полигонды кему жэне кайта ецдеу. Полигондарга (полигондарга) ^Т^ - ны алып тастау, непзшен, экологиялык жэне ресурстык талаптарга кайшы келетiн проблеманы мэжбYрлi, жедел шешу ретшде карастырылуы керек. Полигонды кемуден енеркэсштш ецдеуге бiртiндеп кешу - бул ^Т^ мэселесiн шешудщ негiзгi тенденциясы. Кептеген елдердiц экономикасы пайдалы казбалар мен баска да табиги ресурстарды бастапкы шикiзат ретшде пайдалануга негiзделген. Шын мэнiнде, табигат геологиялык дэуiрлерде, ягни миллиондаган жылдар iшiнде жасаган нэрсе бiрнеше онжылдыктар iшiнде жумсалады, кыска уакыт шшде табиги ортаны ластайтын катты, суйык жэне газ тэрiздi калдыктарга айналады. ^алдыктарды бакылаусыз жэне ойластырылмаган ецдеу ауыр экологиялык зардаптарга экелуi мYмкiн жэне адамныц eмiр CYPУ непзше кауiп тeндiредi [5]. Осы уакытка дейiн, жYЗдеген жылдар бурынгыдай, ^Т^ мэселесiн шешудiц ец кец тараган эдiсi оларды полигонмен кему болып табылады: ТМД - да пайда болган ^Т^ - ныц 97-98% - ы, А^Ш-та-шамамен 70% - ы, Еуропада-55-65% - ы полигондарга шыгарылады. Сонымен бiрге Жапония мен Швейцарияда ^Т^-ныц 30% - дан аспайтын полигонды жерлеуге ушырайды. Элемдш тэж1рибеде ^Т^ eцдеудiц бес принципт эдiсi eнеркэсiптiк колданыста табылды:
* сурыптау (кайталама пайдалану Yшiн кунды компоненттердi шыгарумен);
* белу;
* термиялык ецдеу (негiзiнен-жаFу;
* термиялык ецдеу (негiзiнен-жаFу);
* биотермиялык аэробты ашыту (тыцайткыш, биоотын, Отын жэне т. б. алу аркылы) [5].
* анаэробты ашыту (биогаз алу аркылы).). Сондай-ак кешендi кайта ецдеу - эртYрлi эдiстердiц комбинациясы колданылады: ашыту-сурыптау, ашыту - сурыптау-термиялык ецдеу, сурыптау-ашыту, термиялык ецдеу-сурыптау, сурыптау-термиялык ецдеу жэне т. Б.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
3 о
^Т^-ны iрiктеп жинау, оларды байыту калдыктарды термо-жэне биоецдеу алдында тиiмдi операция болып табылады. Бiр - бiрiн толыктыратын Yш багыт тYбегейлi мYмкiн:
* бшм беру орындарында халыктыц калдыктарын селективт курамдас жинау;
* коммерциялык калдьщтар деп аталатын жерлерде (базарлардыц, дYкендердiц, мекемелердщ, мектептердщ жэне т. б. калдыктар)селективт фракциялык жинау; ^Т^ белудщ негiзгi эдiстерi:
* магниттiк сепарация-ферромагнитпк заттарды окшаулау Yшiн колданылады (мысалы, болат банкалар);
* электродинамикалык белу-магниттiк байытудыц бiрiктiрiлген процесi (диа - жэне парамагнитпк компоненттердi алу, мысалы, алюминий банкалар).
^атты турмыстык калдыктарды термиялык ецдеудщ эртYрлi эдютершщ iшiнде ец кеп пайдаланылатыны жэне жиi колданылатыны-жагу. Бул эдiстi ^Т^ ецдеу Yшiн колдану мYмкiндiгi ^Т^ - ныц морфологиялык к¥рамына негiзделген, оныц к¥рамында 80% дейiн Органикалык (жангыш) фракция бар [1* электросепарация - ^Т^-дан пайдаланылган сынап шамдарын, к¥рамында металл бар пластмасса калдыктарын, электрондык сыныктарды, электр кабельдiк сыныктарды жэне т. б. алу Yшiн колданылады. Белудщ арнайы эдiстерi калдыктарды байытудыц белгш бiр технологиялык операцияларын жYзеге асыруды киындататын компоненттердi ^Т^-дан белу Yшiн колданылады. Тэжiрибедегi биотермиялык эдютердщ шшде кебiнесе компосттау деп аталатын аэробты ашыту кец таралды (ауыл шаруашылыгында колданылатын соцгы ашыту енiмi - компосттыц атауы бойынша). Ашыту-микроорганизмдердщ калдыктардыц органикалык белiгiн ыдыратуыныц биохимиялык процесi [1].
^азiргi элемде халык саныныц Yнемi есiп отыруына байланысты ресурстарды тутыну да теракты есуде. ^алпына келтiрiлетiн ресурстар мен калпына келтiрiлмейтiн ресурстарды тутыну калдыктардыц кебеюiмен бiрге жYредi. ^окыс полигондары, су объектшершщ ластануы-бул адам емiрiне экелетш барлык нэрсе.
^окысты кайта ецдеудщ инновациялык эдiстерiн колданбай, планетаны бiр Yлкен полигонга айналдыру ыктималдыгы жогары. Сондыктан галымдар ^Т^ ецдеудiц ец жаца жэне тиiмдi эдiстерiн эзiрлеумен жэне енгiзумен Yнемi айналысады [6].
^аз1рп уакытта элемдiк тэжiрибеде ^ТК кэдеге жарату мен кайта ецдеудщ келес эдiстерi колданылады:
- полигондарда калдыктарды кему (Кокысты сурыптау; жердi толтыру);
- катты турмыстык калдыктарды ыдыратудыц табиги эдiстерi (КОМПОСТТАУ, катты
турмыстык калдыктарды термиялык ецдеу); жагу;
- темен температуралы пиролиз;
- Жогары температуралы пиролиз (плазмалык ецдеу).
Полигондарда жерлеу. Бул эдiс казiргi уакытта калдыктарды кэдеге жаратудыц элемдеп ец кец таралган тэсiлi болып табылады. Бул эдiс жанбайтын калдыктарга жэне жану процесiнде улы заттарды белетш калдыктарга колданылады^оге^е.
^Т^ полигоны карапайым полигон емес. Кэдеге жаратуга арналган заманауи полигондар-бул жер асты сулары мен атмосфералык ауаныц ластануымен кYресу жYЙелерiмен жабдыкталган кYPделi инженерлш курылыстар. Жеке полигондар калдыктардыц ыдырау процесiнде пайда болган газды электр энергиясы мен жылуга айналдыратындай етш жабдыкталган.
Экiнiшке орай, бYгiнде бул Еуропа елдерше кебiрек катысты, ^азакстанда полигондардыц ете аз пайызы осы сипаттамаларга сэйкес келедi.
ДэстYрлi калдыктарды кемудщ басты кемшiлiгi-кептеген тазарту жэне CYзу жYЙелерiн пайдаланган кезде де, кэдеге жаратудыц бул тYрi ауа мен суды ластайтын шiрiк ашыту сиякты калдыктардыц ыдырауыныц жагымсыз эсерлершен толыктай арылуга мYмкiндiк бермейдi.
Кэдеге жаратудыц баска эдютерше катысты катты турмыстык калдыктарды кому ете арзан, 6ipaK экологтар экологиялык тэуекелдердi азайтып, калдыктарды кайта ецдеуге кецес береди
^окысты компосттау. Саланыц кыскаша сипаттамасы ^азакстан Республикасында катты турмыстык калдыктарды баскарудыц кешендi жуйесш енгiзу 19 Компосттау калдыктарды табиги биологиялык ыдырауына непзделген кайта ецдеу технологиясын бiлдiредi. Осы себептi компосттау органикалык шыккан калдыктарды ецдеу ушш кецiнен колданылады. БYгiнгi тацда тамак калдыктарын да, белiнбеген ^Т^ агынын да компосттау технологиялары бар.
^азакстанда компосттау кец таралмады жэне оны эдетте халык жеке Yйлерде немесе бакша учаскелерiнде колданады. Дегенмен, компосттау процес орталыктандырылуы мYмкiн жэне органикалык шыккан кокыстарды кайта ецдеу зауыты болып табылатын арнайы алацдарда жYзеге асырылуы мYмкiн. Бул процестiц соцгы ешмьауыл шаруашылыгында эртYрлi косымшаларды табуга болатын компост. калдыктарды термиялык ецдеу (КТ^) турмыстык калдыктарда органикалык фракцияныц жеткiлiктi жогары пайызы болгандыктан, термиялык эдютер ^Т^ ецдеу Yшiн жш колданылады.
^атты турмыстык калдыктарды термиялык ецдеу-бул калдыктардыц келемi мен массасын азайту, залалсыздандыру жэне энергия тасымалдаушылар мен инерттi материалдарды алу Yшiн кажеттi жылу эсер ету процестершщ жиынтыгы (кэдеге жарату мYмкiндiгiмен).
- Термиялык ецдеу эдютершщ мацызды артыкшылыктары:
- калдыктарды тиiмдi залалсыздандыру (патогендш микрофлораны толыгымен жою);
- калдыктар келемiн 10 есеге дейiн темендету;
- органикалык калдыктардыц энергетикалык элеуетш пайдалану.
^атты турмыстык калдыктарды ецдеудщ барлык эдiстерiнiц iшiнде ертеу жш кездеседi. Жанудыц негiзгi артыкшылыктары:
- технологияларды сынактан еткiзудiц жогары децгеш;
- жаппай шыгарылатын жабдык;
- пайдалану мерзiмi узак кепiлдiк мерзiмi;
- автоматтандырудыц жогары децгейi.
Полигондарда жагу^р жагынан калдыктардыц келемiн азайтады, бiрак экологияга Yлкен зиян келтсредг
Темен температуралы пиролиз-атмосферага зиянды заттардыц шыгарылмауы жэне электр жэне жылу энергиясын алу Yшiн пайдалануга болатын кеп мелшерде жылу пайда болуы, бiрак бiз калдыктарды кайта ецдеуге белгш бiр талаптар коямыз, атап айтканда олар алдын-ала сурыпталуы керек. ^окысты плазмалык ецдеу-бастапкы шикiзатка катац талаптарды бiлдiрмейдi, сэйкесiнше сурыпталмаган кокыстарды да жоюга болады. ^урылыс материалдары мен керамикалык плиткаларды жасау Yшiн колданылатын кайталама енiмдер тYзiледi.
^окысты жагуды дамытудыц негiзгi тенденциясы-калдыктарды тшелей жагудан ^Т^-дан алынган отын фракциясын оцтайландырылган жагуга кешу жэне кокысты жою процесi ретiнде жагудан электр жэне жылу энергиясын косымша алуды камтамасыз ететiн процесс ретшде жагуга Yздiксiз ауысу.
^азiргi уакытта плазмалык технологияларды колдану ец перспективалы болып саналады, соныц аркасында шлактыц балку температурасынан жогары температура камтамасыз етшед^ бул шыгуда зиянсыз эйнектелген ешм мен пайдалы энергия алуга мYмкiндiк бередi.
^атты турмыстык калдыктарды плазмалык ецдеу-бул кокысты газдандыру процедурасынан баска ештеце емес. Бул эдютщ технологиялык схемасы бу мен электр энергиясын алу Yшiн оны колдану Yшiн газ калдыктарыныц биологиялык курамдас белшнен алуды камтиды. Плазмалык ецдеу процесшщ ажырамас белiгi-бул катты калдыктар немесе кож туршдеп катты ешмдер.
Жогары температуралы пиролиздш айкын артыкшылыгы-бул эдiстеме турмыстык калдыктарды алдын-ала дайындауды кажет етпестен, ягни кеппруд^ сурыптауды жэне т. б. кажет етпестен техникалык жагынан экологиялык таза жэне салыстырмалы тYPде карапайым тYPде кайта ецдеуге жэне жоюга мYмкiндiк бередi. жэне eздiгiнен, бул эдют колдану баскаларды колданудан гeрi экономикалык тургыдан тиiмдiрек ескiрген эдiстер. Сонымен катар, осы технологияны колданган кезде шыгатын шлак мYлдем кауiпсiз ешм болып табылады жэне оны кешннен колдануга болады.
Плазмалык-химиялык процестер бастапкыда ядролык калдыктарды ецдеуде колданылган. Бiраз уакыттан кейiн Израильде кайта ецдеу зауытын салу кезiнде жYзеге асырылган кокысты плазмалык кайта ецдеу технологиясын куру идеясы пайда болды. Оныц жумысыныц eнiмдiлiгi сагатына мыц килограмм катты турмыстык калдыктарды курады.
^Т^-ны плазмалык ецдеу кокыс ыдыраган кезде белшетш улы материалдар мен газдардан толык арылуга мYмкiндiк бередi. Плазмотрондагы жогары температураныц аркасында кокыстыц ыдырау процесi жYредi. Жалпы, кайта ецдеу бiрнеше кезецдердi камтиды. Соцгысы кезшде шикiзат кара шыны тэрiздi массага айналады, ол сырткы белгiлерi бойынша бастапкы катты турмыстык калдыктарга уксамайды. ^атып, кесектерге бeлiнгеннен кейiн бул масса кэдiмгi кварцка уксайды. Шыгарылатын eнiмнiц кeлемi кайта eцделетiн кокыс келемшен 50 есе аз. Экологиялык тургыдан алганда, алынган материал ете таза жэне оны курылыс материалы ретшде пайдалануга немесе жер астында сактауга болады [4].
Бул технология улы заттар шыгарындыларыныц азаюына кепшдш бередi, сондай-ак жану кезiнде пайда болатын кYл-кож калдыктарынан арылтады. ^айта ецдеу eнiмдерi электр жэне жылу энергиясын алу Yшiн пайдаланылатын жангыш газ, сондай-ак курылыс жэне жол материалдарын eндiруде колдануга болатын бейтарап шыныланган кож болып табылады.
Элемде плазмалык технологиялар мен кокыстарды кайта ецдеу жабдыктарын жасауга маманданган 30-га жуык компания бар. Ец ipi eкiлдер Канадада (Alter NRG), А^Ш-та (Westinghouse Plasma Corporation), Францияда (Europlasma), ¥лыбританияда (Advance Plasma power жэне Tetronics Ltd), Жапонияда (Prometron Technics Corporation) жэне Израильде (E. S. T.) орналаскан.
Бiрак плазмалык технологияларды жаксы зерттеп, игергенiне карамастан, олар ^Т^ ецдеу саласында элi кец тараган жок. Мундай жагдайдыц себептершщ бiрi темен температуралы плазма генераторларыныц (плазмотрондардыц) шагын жумыс ресурсы болып табылады. Сонымен катар, плазмалык догалык разряд салыстырмалы турде жергiлiктi кыздыру кeзi болып табылады, сондыктан жылудыц канагаттанарлык тасымалдануын камтамасыз ету Yшiн кайта eцделетiн шикiзатты мукият унтактау кажет.
^Т^ кез келген кала эюмшшш Yшiн проблема болып табылады, ейткеш каланы санитарлык тазарту оныц "пршшшн камтамасыз ету жYЙелерiнiц бiрi болып табылады жэне Yздiксiз жэне акаусыз жумыс iстеуi керек (энергия Yнемдеу, сумен жабдыктау жэне т. б. жYЙеге уксас. Муниципалды калдыктар мэселесш шешудiц мэнi дэл осы суракка гылыми негiзделген жауап болып табылады: ^Т^-ны бiлiм беру орындарынан кайда жэне калай алып тастау керек жэне жойылганнан кейiн калдьщтармен не iстеу керек. ^Т^ курамындагы кайталама шикiзатты кешендi пайдалану мэселесш шешу бiркатар гылыми жэне практикалык мiндеттердi шешумен байланысты, олардыц шшде тYзiлетiн кайталама шикiзат калдыктарыныц келемш аныктау жэне оларды бiлiм беру орындарында дайындауды уйымдастыру мацызды орын алады. [1, 4]. ^атты турмыстык калдыктарды кайта ецдеу технологияларыныц ешкайсысы eндiрiстiц рентабельдiлiгiн камтамасыз етпейдi. Элемдш тэжiрибе кeрсетiп отыргандай, негiзгi юрю бабы - салык тeлеушiлер коммуналдык кызмет тYрi Yшiн телем ретшде камтамасыз ететш ^Т^ зауытын кабылдаганы Yшiн телем (тариф) (50-60 дол./Т ^Т^. ^атты турмыстык калдыктарды минимизациялаудыц бiр жолы - кокысты сурыптау, эрi карай ецдеуге жiберу.
^атты турмыстык калдыктар мэселес Yлкен экологиялык, социалдык, экономикалык эрi саяси мэселе болып саналады. Муны шешу Yшiн социумдагы институттар арасындагы Yздiксiз циклды орнатуымыз керек [2]. Олар:
1. 0ндiрушiлерге шыгаратын енiмi мен оныц каптамасыныц кайта ецделуi жэне ешмнщ ендiрiсте оцай кайта ецделетiн материалдарды тацдауды мiндеттеу;
2. Кецейтiлген ендiрушi жауапкершiлiгiнiц мiндеттерiн жеке уйымга емес, Yкiмет тарапынан арнайы белiм ашып, жумыс процессiн ендiрушiлерге айкын керсету жэне катты турмыстык калдыктардыц дурыс сурыпталуына жагдай жасау;
3. Тутынатын енiмнiц кайта енделетiнiне тутынушы назарын аударту жэне оныц мацызын керсету;
4. ^атты турмыстык калдыктар мэселесi ендiрушiмен коса тутынушыныц да жауапкершiлiгi. Сол себепт Yкiмет тарапынан кецейтiлген тутынушы жауапкершшт (КТЖ) арнайы белiмiн ашып, тутынушыларга кайта ецделуiнiц мацызын керсету жэне мотивациялау шараларын жасау. Мысалы: Германияда кайта тапсырылатын катты калдыктардан жиналган сомадан коммуналды телемдер мен азык-тYлiк алуга жецiлдiктер керсетшедь
5. ^атты турмыстык калдыктар ецдеушшерге КЭЖ-ден тYсетiн телемдердi дурыс уйымдастырып, ^Т^ ецдейтiн жаца технологиялар мен процесстердi енпзу. Ягни институттар арасындагы уздшаз циклды дэл осылай шешу оптималды болып саналады.
Сонымен, ^Р экологиялык кодексi бойынша 2019 жылдыц кацтарынан бастап пластмассаларды, кагазды, картон, шыныларды кемуге тыйым салынган, ал 2021 жылдан бастап тамак калдыктарын жэне курылыс материалдарына да кемуге тыйым салынган. ^алдьщтарды сурыптауга шакырамыз. Батыс елдерде бул эрекетке 20 жылдай уакыт кеткен екен, ал бiзде аз гана уакыт бар. Эйткеш ^азакстан 2030 жылы 40% турмыстык катты калдыктарды ецдеуге тшс. Бул «жасыл экономиканыц» юке асырылуы деп бiлемiз.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Гриценко А.В., Горох Н.П., Коринько И.В.и др. Технологические основы промыш- ленной переработки отходов мегаполиса
2. Лунева О.В. Пиролиз - перспективная технология переработки ТБО / О.В.Лунева, В.И.Горда, Е.С.Матпак // Твердые бытовые отходы. Отраслевые ведомости. М.,
3. З.Свиточ Н.А. Актуальные вопросы раздельного сбора и переработки отходов // Твердые бытовые отхо- ды. Отраслевые ведомости. М., 2007. № 2(20).
4. 4.Тугов А.Н. Киловатты из мусора / А.Н.Тугов, Г.А.Рябов, В.Ф.Москвичев // Твердые бытовые отходы. Отраслевые ведомости. М., 2007. № 1(19)
5. Уилсон Д. Управление отходами: факторы влия- ния // Твердые бытовые отходы. Отраслевые ведомости. М., 2007. № 3(21).
6. Шубов Л.Я. Технология отходов мегаполиса. Технологические процессы в сервисе: Учеб. пособие / Л.Я.Шубов, М.Е.Ставровский, Д.В.Шехире. М.: Недра, 2002
