CC BY
11ЭОЖ 504.064.47
ТАРАЗ ЦАЛАСЫ ЖЭНЕ БАЙЗАЦ АУДАНЫНЫЦ ЦАТТЫ Т¥РМЫСТЫЩ ЦАЛДЫЦТАР ПОЛИГОНЫНЬЩ ЦОРШАГАН ОРТАГА ЭСЕР ЕТУ ЖАГДАЙЫН БАГАЛАУ
УЙСИМБАЕВА ЖАНАР ТЛЕУКУЛОВНА
Техника гылымыныц кандидаты, доцент М.Х. Дулати атындагы Тараз eцiрлiк университетi Тараз, ^азакстан
САЙЛАУБЕК Н¥РГYЛ ДАУЛЕТЦЫЗЫ
Студент, М.Х. Дулати атындагы Тараз ещрлш университет^ Тараз, ^азакстан
Ацдатпа. Тараз цаласыныц аумагында цатты турмыстыц цалдыцтарды кэдеге жарату ец етшр мэселе болып отыр. Калада оларды цайта вцдеу мен кэдеге жаратудыц дамыган жэне заманауи инфрацурылымы жоц. Жасыл-Ел Тараз жэне Алди и К полигонында енд1ршген цалдыцтардыц барлыгы дерлт цайта ецдеус1з полигондарга орналастырылады, олардыц кепшглггг осындай мамандандырылган объектглердг орналастыру, жайластыру жэне пайдалану женгндегг санитарлыц, гигиеналыц жэне экологиялыц талаптарга сай келмейдг. Коршаган ортаныц ластануын шешу ушгн цалдыцтарды басцарудыц цолайлы жуйест цуру цажет. Турмыстыц цатты цалдыцтарды жою уш1н цоцыс ецдеу зауыттары жоц жэне руцсат етшмеген полигондар жумыс 1стейд1. Осыган байланысты жацын арада цалалыц жэне ауылдыц аудандарды, сондай-ац руцсат етшмеген полигондар бойындагы жерлерд1, ег1ст1ктерд1 жаппай тазарту уш1н арнайы технология цуру цажет. Каз1рг1 тацда цоршаган ортаныц басты ластану факторларыныц б1р1 цалалардыц шаруашылыц-турмыстыц цызметтщ артуы, ол ез кезегтде экологиялыц дагдарысты туындатып отыр. Казацстанда цатты турмыстыц цалдыцтар мэселес ете мацызды, себеб1 цоцыстыц тек 8-9%-ы гана цайта ецделед1, ал цалган 90%-ы полигондарда сацталады, бул экологияга орасан зор зиян келт1ред1. Ал басца елдерде цалдыцтардыц жартысынан кеб1 цайта ецделед1, сонымен цатар олар осы салада айтарлыцтай табыс табады.
ТYйiндi свздер: Катты турмыстыц цалдыцтар, полигон, термометр, люминесцентт1 шамдар, пластик, пэт, полипропилен, поликарбонат.
Юркпе. ^ршшк эрекет нэтижесшде пайда болган калдыктарды жою жэне кэдеге жарату, адам eмiр CYрген ^ннен бастап Yлкен мэселе болып табылады. Ол эртYрлi тэсшдермен шешшдь Мысалы, Жерорта тещзшщ ец Yлкен грек аралында - Критте б.з. д. 3000 жыл шшде турмыстык калдыктар шуцкырларга салынып, кабаттарга жермен жабылды, ал рымляндар ез калдыктарын елдi мекендердщ шегшен тыс полигондар тYрiнде жинады. Афинада элемдеп алгашкы калалык турмыстык калдыктар полигоны ашылды. Сол кездеп непзп калдыктардыц тар морфологиялык курамы болды. Олар непзшен тамак калдыктарын, CYЙектердi, оттан кешн пайда болган кYлдi немесе турмыстык калдыктардыц белгш бiр бeлiгiн жагу аркылы пайда болды. калдыктар деп кайта eцдеусiз одан эрi пайдалануга жарамсыз материалдар, калдыктар, куралдар мен курылгылардыц бeлiктерi аталады. Цаушаздш максатында калдыктарды бiрнеше белгшер бойынша ж1ктеу эзiрлендi жэне колданылады. Экологиялык тэж1рибеде кауiптiлiк дэрежесiне карай калдыктарды 5-сыныпка бeлу кабылданды: 1 - сынып - eте кауштц 2 - сынып - жогары кауiптi;3 - сынып-орташа кауiптi; 4-сынып-аз кауiптi; 5-сынып-iс жYзiнде кауiптi емес. 1-сыныптагы калдыктар eте кауiптi калдыктар болып табылады, олар ю жYзiнде ыдырамайды, кeптеген жылдар бойы сакталады жэне коршаган элемге кауiп тeндiредi.
Материалдар мен зерттеу эдктерь Полигондарда курамында сынабы бар шамдар мен аспаптарды, металл сыныктарын, пайдаланылган майлар мен суйыктыктарды, батареяларды, электрондык жабдыктардыц калдыктарын кeмуге тыйым салу 2016 жылдан бастап
колданыста болады, 2020 жылдьщ соцына дешн ^азакстанда полигондарда курылыс материалдарыныц калдыктарын, сондай-ак тамак калдыктарын кемуге тыйым салу токтатылды.
1-кесте. ^азакстандагы калдыктардыц салыстырмалы багасы
КТК атауы Багасы
Кагаз ( ютаптар, дэптерлер, журналдар жэне т. б.) 129
Мурагат (калталардагы, файлдардагы жэне т. б. ак кагаз) 35-94
Картон 103
Темен кысымды канистрлер 160
Темен кысымды жол жиектерi 190
Темен кысымды жэшiктер (карадан баска) 200
Темен кысымды кубыр тыгындары 250
Темен кысымды кокыс жэшiктерi жэне баска контейнерлер 340
ПЭТ- бетелкелерi 15(1-1,5л),50(5л)
Жогары кысымды пленка 300-350
Полипропилен, пластикалык жиhаз 130-140
Поликарбонат бетелкелерi 250
Поликарбонатты кесу жэне калдыктар 200
Калдыктардыц келесi тYрлерiне: пластмасса, пластик, полиэтилен жэне полиэтилентерефталат каптама; макулатура, картон жэне кагаз калдыктары; шыны, шыны бетелкелер мен банкалар 2019 жылгы 1 кацтардан бастап полигондарда кемуге тыйым салынган. Калдыктардыц бул тYрлерiн баска да кептеген тауарларга ецдеуге болады. Полигондарда калдыктардыц жогарыда аталган тYрлерiн сактауга тыйым салуды енгiзу турмыстык калдыктарды кайта ецдеу саласында шагын жэне орта бизнест ынталандыруга жэне дамытуга мYмкiндiк бердi.
Тараз каласындагы ТОО «Жасыл-Ел Тараз» полигоны. Тараз каласы Казакстанныц ощуспк белiгiндегi, Жамбыл облысындагы Талас езенiнде, Кыргызстан шекарасына жакын жерде орналаскан. Бул аумактыц климаты жартылай кургак болып саналады, ^рт континентальды эсер етедi, орташа жылдык температура 11,2 °С, жауын-шашынныц орташа мелшерi 355 мм. "Жасыл Ел-Тараз" ЖШС (ЖЕТ) каладагы тазалык пен санитарияга жауапты муниципалдык компания болып табылады. Калада КТК жергшкт жинаудыц 70% камтамасыз етедi. Жауапкершшп шектеулi серштеспктщ аралас КТК Yшiн езiндiк сурыптау куаты жок, кала сыртында жалга алынган полигонды баскарады. Полигонныц ауданы 30 га курайды, сыйымдылыгы Тараз каласыныц экiмдiгi усынган деректерге сэйкес 4165 мыц тоннаны курайды. Халык саныныц есуiмен жэне Тараз каласындагы экономикалык жагдай-дыц жаксаруымен болашакта калдыктардыц саны артуы эбден мYмкiн. Эсу каркынына байланысты 2050 жылы, экiмдiк 2017 жылмен салыстырганда 32-53% - га кеп калдыктарды ецдеуге мэжбYP болуы мYмкiн. 2 кестеде, Тараз каласында калдыктардыц ыктимал есуiнiц екi сценарийiн салыстыру керсетiлген
2-кесте. Жылына калдыктардыц агымдагы жэне болжамды тYзiлуi
1-Сценарий: калдыктардыц туракты децгеш жэне халык саныныц eсуi;
2-Сценарий: калдыктардыц тYзiлу децгешнщ артуы жэне халыктыц eсуi.
2022 жылы Тараз каласыныц халкы 367 684 адамды курайды. Осылайша, халыктыц тыгыздыгы 1,957 адам / км2 курайды. Суретте. 8 соцгы 5 жылдагы кала халкыныц динамикасы усынылган, онда 2018 жылдан берi халык саныныц баяу, бiрак туракты eсуi (3,3%) айкын кeрiнедi. Егер алдыцгы жылдары есу каркыны ете темен болса, онда 2020-2021 жылдары олар сэйкесiнше 1,4% жэне 1,3% (2021-2022) дешн есп, ал 2020 жылдан бастап орташа жылдык есу каркыны 1,37% курады.
"Жасыл Ел-Тараз" ЖШС (ЖЕТ)-калдыктарды кемудщ негiзгi кэсiпорыны кала сыртында орналаскан полигон. Ол 1985 жылы уйымдастырылып, "ХимПром" компаниясына тиесiлi болды, содан кешн ЖЕТ муниципалды кэсiпорны жалга алды. Полигонныц кiру нYктесi Жамбыл облысындагы Кеккайнар ауданында. Полигон шамамен 30 га (300 000 м) аумакты алып жатыр. Суретте кепбурыш болып бейнеленген, шекара кызыл сызыкпен кeрсетiлген.
Полигонга кiретiн эрбiр келш куралын полигон кызметкерлерi кагаз журналда белгшейдь Аумакта таразы болмагандыктан, кызметкерлер жYк кeлiктерiндегi ^ТК-ныц болжамды келемш жазады. Аралас ктк полигонга кемшедь ^окыс таситын келштщ кай жерде тYсiрiлетiнiн бакылауга мYмкiндiк беретiн т1ркеу жYЙесi жок. Полигонда белгiлi бiр аймактарга белу жYЙесi бар, онда жетюзшген калдыктармен толтыру орны ай сайын eзгерiп отырады.
3-кесте ЖЕТ 2022 усынган маусымдагы калдыктардын келем1
{начгнис Зам» Вссн. Лею Осень
(Мим В С> IKN в чЗ 500 500-600 700 600
Кокыс полигонында жогары температурадан туындаган калдыктардыц ездшнен тутануынан немесе биологиялык белсендшктен жэне батареялар сиякты жогары реактивт калдыктар фракцияларынан, химиялык реакциялардан туындайтын ерттер Yнемi болып турады. Олардыц закымдануы тасымалдау кезiнде, кокыс таситын машинада тыгыздау кезiнде немесе тYсiру процесiнде болуы мYмкiн.
1 сурет. Тараз каласындагы ^Т^ баскарудыц колданыстагы жYЙесi.
Жанып жаткан полигон коршаган ортага эсер ететiн жэне айналасындагы флора мен фаунага зиян келтсретш улы булануды тудырады. Сондай-ак, кокыс коршаган ортага айтарлыктай кауш тeндiредi, катты жел коршау аркылы ушады, eйткенi полигон торлармен коршалмаган. Полигонныц жанында, оныц шекарасынан шамамен 220 м кашыктыкта, бYкiл кала аркылы ететш жэне жергiлiктi Талас езеншде аякталатын канал бар. Бул арнага тYCкен кокыс езенге тYседi.
2 сурет.Полигонныц ертену кезi.
Тараз каласында "^азэкология"компаниясыныц карамагындагы пластик пен шыныны белек жинайтын 268 пунктте кокыска арналган контейнерлердi коса алганда, 1 275 кокыс контейнерi орнатылдыДалада 268 жинау пунктiн коса алганда, ЖЕТ кызмет кeрсететiн 354 когамдык аралас ^Т^ жинау пункттерi бар. ЖЕТ Тараз каласында 600-ге жуык зацды тулгага кызмет кeрсетедi, калдыктарды жинау жэне тасымалдау кызметтерiн керсетедь Жамбыл облысында калдыктарды жинау 158 мамандандырылган кокыс таситын келштщ кемепмен жYзеге асырылады. ^алага канша кокыс таситын келш кызмет кeрсететiнi белпаз. Еркiн нарыкта жинайтын жэне сататын калдыктардыц бейресми секторы мен санатына катысушылар 2-кестеде келтiрiлген.
4-кесте. Тараз каласындагы калдыктарды баскарудагы бейресми сектордьщ
катысушылары.
Mil Ьаиич ццв
И» \|| IK VK/
llillKti|l bvuui
II il 4|>кш)оа Бртмга
Г<п- %kmt к/ f»>«i4l* П.ШМ
llll luiqikt.im Vfebk i'lCUB. Ь > Mil 4
<,ir<a< nf|нма1м»п < ICb.U,
ГОО >KO r*pai (tauo. kiuui, tuac m Тйфкк. MCUXI
Сондай - ак, Тараз каласындагы калдыктарды баскару жYЙесiнде киын-дыктар тугызатын баска да проблемалар бар жэне бул полигонныц жай-кYЙi. Орналастырылатын
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
калдыктар кокыс полигонында коршаган объектiлерге зиян аз болатындай етiп усталуы тшс. Бiрак полигондагы кокыс калдыктары кепте- ген проблемалар тудырады: полигон шекарасында торлардыц болмауы кокыстыц коршаулар аркылы ушып, ерiстер мен арналарга тYсуiне экеледцкалдыктарды жагу ауага кетерiлетiн жэне катты жел кезiнде елдi мекендерге жететш улы булануды тудырады; калдыктарды жагу жагымсыз иiстердi тудырады, бул жYрек айнуын жэне денсаулыктыц баска мэселелерш тудыруы мYмкiн; биологиялык белсендшк нэтижесiнде пайда болатын полигон газы климаттыц езгеруiне Yлкен эсер етедц полигон газы ерт каупiн арттырады; топырактагы кедергшердщ болмауы фильтраттыц топырактыц ец терец кабат- тарына кебiрек агып кетуiне экеледi жэне нэтижесшде бiрнеше онжылдыктар iшiнде коршаган ортага катты терiс эсер ететiн ластанган аймактыц пайда болуына экеледi.
Жамбыл облысы Байзац ауданы аумагындагы «Алди и К» ЖШС-шц полигоны. «Алди и К» ЖШС4 колданыста болган курамында сынап бар Yнемдегiш (люминисценттiк) шамдарды жоюга арналган Ресейшк «Экотром 2У» курылгысын орнатты. Жамбыл облысы эюмдшнщ табиги ресурстар жэне табигат пайдалануды реттеу баскармасынан «IV санаттагы обьектiлерiне коршаган ортага эмиссияларга руксат» кужаттары алынган. Сонымен катар, полигонда кагаз, шыны жэне полиэтилендi калдыктарды белек сурыпталады.
3 сурет. Байзак полигонындагы сурыптау конвейерi
Кайта ецдеуге «Тлешов» ЖК-мен Алматы жэне ТYркiстан облыстарына кайта ецдеу Yшiн жолданады. Жылына орта есеппен 8000 тонна катты калдыктар тасымалданады. 2023 жылы кыркYЙек айында кабылданган КТК- 3841 тонна, кайта ецделгенi-723 тонна немесе 18,8 пайыз, кемiлгенi-3118 тонна. (2019 жылы 6630 тонна турмыстык катты калдык кабылдап, оныц 995 тоннасын кайта ендеуге жолдады немесе 15 пайыз. 2020 жылдыц 12 айында палигонга 5214 тонна кабылданып оныц 834 тоннасы кайта ецдеуге жолданган немесе 16 пайызды курайды. 2021 жылдыц 12 айында 6432 тонна кокыс тасымалданып оныц 1903 тоннасы ецдеуге жолданды немесе 17 пайыз).
5-кесте. КТК морфологиялык курамыныц сипаттамасы
Компоненттер Жыл мезгiлдерi бойынша калалык жэне ауылдык полигондарда КТК
компоненттерiнiц орташа мeлшерi, %
кыс-кектем жаз-^з
Алди-К Жасыл-Ел Алди-К Жасыл-Ел
1 2 3 4 5
Тамак 5-7 23-30 8-10 35-45
калдыктары
Бумага,картон 9-12 13-16 7-9 20-22
Агаш 0,4 2-3 0,5 3-4
Металл 1 1 дешн 2 1-3
Токыма 4-6 4-5 4-6 4-5
СYЙек 5-7 6-8 1-2 5-6
Айнек 3-5 2-5 9-11 10-15
Тер^резецке 6-9 10-11 2-5 5-7
Тас,шифер,т.б. 8-9 19-23 10-15 20-26
Полимер 7-10 20-24 20-25 26-29
Кeц,жYн 10-15 5-10 2-3 1-2
5 - кестеде жыл мезгшне байланысты калалык жэне ауылдык полигондардагы КТК орташа морфологиялык курамы кeрсетiлген. Кестеде келтсршген мэлiметтерден кeрiп отырганымыздай, катты турмыстык калдыктар кYPделi гетерогендi коспа болып табылады. Азык-тYлiк калдыктарыныц мeлшерi тураксыз, жазFы-кYЗгi кезецде олардыц жалпы калдыктар аFынында болуы артады, бул кeкeнiстер мен жемiстердi тутынудыц артуына, сактауFа дайындалуына жэне оларды жануарлар мен кустарFа жем ретшде пайдалану кажеттшгшщ болмауына байланысты. Кы^^^ем мезгшнде тамак калдыктары тасталмайды, бiрак жануарларды тамактандыру Yшiн колданылады. Шыны жэне пластик ыдыстардыц кeбеюi жаздыц ыстык айларында эртYрлi сусындарды тутынудыц жоFарылауымен байланысты. Морфологиялык талдау кeрсеткендей, КТК-ныц кем дегенде 50%-ы элеуеттi кайталама шикiзат болып табылады. Калдыктарды баскарудыц колданыстаFы жYЙесi кезiнде ТараздаFы калалык полигонда жыл сайын 56000 тонна КЩ, оныц iшiнде 5 мыц тонна шыны, 4 мыц тонна полимерлi материалдар, 8 мыц тонна каFаз жэне картон жэне 4 мыц тонна металл орналастырылады.
БYкiл элемде катты турмыстык калдыктарды ец ^п таралFан термиялык eцдеу-кYЙдiру, сирек-аэробты жэне анаэробты ашыту. Жану дамуыныц негiзгi тенденциялары катты калдыктарды трелей жаFудан катты турмыстык калдыктардан бeлiнген жанFыш (отын) фракцияларды жаFуды оцтайландыруFа кeшу жэне катты калдыктарды жою процесi ретiнде жаFудан жануFа ^шу, сондай-ак жылу eндiрудi жэне электр энергиясын eндiрудi камтамасыз ету болып табылады. Облыстар бeлiнiсiнде Калдыктарды кэдеге жарату жeнiндегi компаниялардыц тiзiмiн талдау ^рсеткендей, тек ШыFыс Казакстан облысында "таза горизонттар" ЖШС курамында автошиналар, автокамералар, полиэтилен кубырлары, майлар, пластик буйымдар, шYберектер жэне т.б. бар калдыктардан пиролиз отынын алады жэне Жамбыл облысында "ЭкоТехСтандарт" ЖШС пайдалань!етан майларды пиролиз жолымен кайта eцдейдi. Республика бойынша 204 кала мен аудан шшде бeлек жинау 95 -ке, ал сурыптау 81 елдi мекенге енгiзiлген. Сонымен катар, калдыктарды бeлек жинау жэне сурыптау, iрi калалар мен аудандарда жYзеге асырылуда. Казiргi уакытта КТК бeлек жинау бойынша инфракурылым курылуда. Кэсiпорындардын ^бш пластикалык калдыктарды тек комуналдык калдыктардан алып коймай, eндiрiс орындарындаFы жарамсыз, акауы бар тауарды сатып алу аркылы жумыстарын жYргiзедi.¥йымдар мен кэсшорындар- да калдыктарды жинау жэне кэдеге жаратуда халыкты жумыспен камтамассыз етш кана коймай, кeру, есту болмаса баскада мYгедек жандарды жумыспен камтуда. МысалFа, Тараз каласындаFы «Казак сокырлар коFамы» коFамдык бiрлестiгiнiц Жамбыл оку-eндiрiстiк кэсшорны» ЖШС-да 25-ке жуык мYмкiндiгi шектеулi адамдар жумыс жасауда.
Дэстур бойынша, пластмассаны кайта eцдеу eндiрiстiк процестерден калFан Эндiрiстiк калдыктарды калпына келтiрумен шектелдi. Заманауи кайта eцдеу турмыстык тауарларды да камтиды. Кайта eцдеу жYЙелерi колданатын эдiстер эдетте кайта eцделетiн пластмасса тYрiне байланысты eзгередi, бiрак кeптеген кайта eцдеу кызметтерiне ортак кейбiр мацызды процестер бар. Сурыптау, тазалау, усактау, бeлу жэне тYЙiршiктеу сиякты кадамдарды пластмассаны кайта eцдеу операцияларыныц кeпшiлiгiнде табуFа болады. Сол сиякты, осы процестердi жYзеге асыру Yшiн колданылатын жабдык эдетте бiрнеше жабдык санаттарына
белшедь Тараз каласы Аккозиев кешес 5а мекен-жайында «^азак загиптар когамы» когамдык бipлестiriнiц Жамбыл оку-ендipiстiк кэсшорны» ЖШС-i орналаскан. ^ызмет ету TYpi «Эзге де пластмасса буйымдарын ендipу».Жеке меншiк нысаны, кызметкерлер саны 45 ке жуык, оныц iшiнде 26 кезi кермейтш мYгедек жандар.
Кэсiпоpынныц максаты- керу кабшет бузылган адамдарды жумыска орналастыру жэне оларды когамдык пайдалы жумыска тарту. Компания халыкка кажетп тауарларды пластикалык калдыктардан, макулатурадан шыгарады. Жалпы, компания пластиктiц 3 тYpiнен тауарлар шыгарады: PP (полипропилен)-полипропилен, (HDPE-PNDPE) - жогары тыгыздыктагы полиэтилен жэне PS (PS)-полистиpол. ^айта ецделген пластиктен ешмнщ 10-га жуык тYpi шыгарылады. Бул эpтYpлi контейнерлер, iлгiштеp, техникалык буйымдарга арналган кораптар, шелектер, юр жууга арналган шелектер, киiм кыстыргыштары мен пышактар жэне т. б. Шиюзат екi жолмен ендipiледi: компанияныц калдыктарды жинаумен, кайта ецдеумен жэне кэдеге жаратумен айналысатын "Жасыл ел -Тараз" ЖШС-мен келiсiмi бар. Олар катты турмыстык калдыктарды артык ендipiс кэсiпоpнына жеткiзумен айналысады, сондай-ак ЖШС-ге бегде уйымдардан кайта ецдеуге тYсетiн пластикалык калдыктар бар. КэсiпоpындаFы барлык кызмет тYpлеpiнен пластикалык калдыктар да кабылданады. "Жамбыл" ЖШС пластикалык калдыктарды кайта ецдеу женшдеп "казакстандык сокырлар кауымдастыFы" коFамдык бipлестiгiнiц технологиясы бес непзп кезецнен турады:
Бipiншiден, пластмасса усактаFыш эр тYpлi салалардыц калдыктарды кайта ецдеуге койылатын талаптарын ескере отырып жасалFан. Бастапкы материал пластмассаныц эpтYpлi тYpлеpi болуы мYмкiн, мысалы, борпылдак пластмассалар, кубырлар, пленкалар, токь!етан пакеттер жэне баска да жалпы калдыктар; мысалы, ICB кабельдеpi мен электронды калдыктарды кайта ецдеу кезшде; каFаз, аFаш жэне баска органикалык материалдардан жасалFан Yйлеpде кайта ецдеуге болатын кептеген материалдар бар. Кейбip материалдар усакталFаннан кейiн бipден кайта ецделуi мYмкiн, ал кейбipеулеpi одан эpi кайта ецдеу Yшiн GH сериялы каFаз усактаFыштаpFа жiбеpiлуi мYмкiн. ^аFаз усактаFыштаp сериясы iшкi рельстщ бiтелу жэне тозу каупiн болдырмайтын куатты екi жылдамдыкты айналмалы туткамен жабдыкталFан. Машина эpтYpлi колданбаларда колданылады жэне эpтYpлi салаларда эpтYpлi материалдарды унтактау Yшiн пайдаланылуы мYмкiн. Диаметpi 400-600 мм жэне енi 800-3000 мм роторларды бip немесе бipнеше редукторлар баскарады. Еюншюь пластмассаны кайта ецдеуге аpналFан усаткыш. ^айта ецдеу усаткыштарын эpтYpлi роторлар мен бункерлер Yшiн пайдалануFа болады жэне эpтYpлi материалдарды кайта ецдеу Yшiн пластмасса енеркэабшде колданылады. Yшiншi кезец-жуу. Кез келген ластанудан тазарту жэне шиюзатты тазарту кезещ. Теpтiншi кезец - кеширу. Бул кезецде кажетсiз жойылады.
Сурыптау кезецiнен кейiн калдыктар сурыптаудыц негiзгi кезецiне жiбеpiледi. Сурыптау процесшде: ПЭТ бетелкелеpi, полиэтилен пакеттеpi, жоFаpы тыFыздыктаFы полиэтилен кэмпиттеpi, кораптар жэне т. б. полимерлерге белшедь Пластикалык калдыктарды мукият сурыптап, тазалау керек, ейткеш олар жойылFан кезде ластанудыц болуы енiмнiц сапасын нашаpлатады.СуpыпталFан шиюзат унтактау Yшiн кайта ецдеу орнына жiбеpiледi. ¥нтактау huare hss500-600 кг/саF пластикалык усаткышта жYзеге асыpылады.шикiзат жабдыктыц кабылдау бункеpiне орналастырылады, ал бipтектi белшектер колмен жYктеледi. ¥сактау бункершен шыккан Пластик усактау камерасына енш, айналмалы ротормен кесiледi. Пластмасса ею пышактыц арасында усакталады. ¥нтакталатын материалдыц сапасы пышактар аpасындаFы кашыктыкпен аныкталады. Пластмассаныц усакталFан белшектеpi ротордыц астына електен еткiзiледi. Еленген материал кабылдау бункерше жиналады. ^аFаз усактаFыштыц пластикалык белшектеpi икемдi.Жеке каFаз усактаFыштаp пластмассаныц Yш тYpiне колданылады жэне оларды кайта ецдеуге болады.
4 сурет. HUARE HSS пластик усактагыштар усакталган пластиктi колмен жуу
¥сакталган флекс арнайы ваннада жууылады онда юрден, шацнац тазартылады. Флекстi суга салганда, ол су бетiне шыгып ал тыгыздыгы басым кум, тастар, металл юр су астына тунады. Жуу сатысыныц максаты - таза усакталган материалды алу,кажетсiз коспаларды жою. Жуылган пластик эрi карай кептсру сатысынан етедi. Кептiру кезiнде ауа температурасы полимерлердiц курылымына закым келтсрмеу керек. Кептiру конус тYрiндегi кеширпштерде кептiрiледi. Олар бункер кептiргiш деп аталады. Бункер кептiргiш кыздыру элемент бар блоктан, Yрлеушiден жэне кургату бункерiнен турады, кептiргiш какпакпен жэне карау эйнегiмен жабдыкталган. Бункердiц цилиндрлш пiшiнi ауа агыныныц бiркелкiлiгiн жэне агрегат шшдеп шикзаттыц еркiн козгалысын камтамасыз етедi. Казiргi замангы бункер тYрiндегi кептiргiштiц сызбасы 5-суретте.
5 сурет. Кеширу аппараты
Кэсiпорында SHD сериялы Shini кептiргiш бункерi колданылады. Шикiзаттыц жабысып калмауы Yшiн, бункердщ тYбiнде орналаскан конустык тор-экранынац етед^ оныц кемегiмен ауа шикiзатка бiркелкi тарайды. Бункерде орналаскан полимерлi материал аркылы ыстык ауа теменнен жогары багытта етедi. Куррак ауа пластиктщ ылгалдылыгын темендетедi жэне кептiру аймагынан шыгып кэсiпорын iшiндегi ауамен араласады. Кептiргiштен шыккан енiм термопластавтоматка багытталады. Бесiншi кезец- дайын енiмдi алу кезещ. Ол арнайы пластмасса буйымдарын кую эдiсiмен жYзеге асырылады.
6 сурет. Бал;ыган пластиктен дайын ешм алу Yшiн ;ую машинасы, Пластикалы; буйымдарды ;уюга арналган жаца термопластикалы; машина.
Инъекциялы; калыптау эдiсi-полимерлi материалдарды ецдеу, оларды балкыту, калыпка енпзу жэне салкындату аркылы Пластмассадан белшектер жасаудыц технологиялы; процесi. Бул эдю жогары енiмдiлiкпен сипатталады. Пластикалы; буйымдарды ;уюга арналган термопластикалы; машина колданылады. Олар эдетте енеркэсiптiк масштабта немесе iрi серияларда ;олданылады. Мундай ;ондыргыларды пайдалану кезiнде жумыс принципiн Yйрену оцай. Пластмассадан жэне резецкеден жасалган буйымдарды ендiру Yшiн арнайы полимерлi материалдар ;олданылады. Бул термореактивтi тYPдегi унта;тар, термоэластопласт жэне термопластикалы; тYЙiршiктер. Олардыц барлыгы эртYрлi физикалы; жэне механикалы; ;асиеттерге ие.
f |
7 сурет. Дайын ешм, прищевка
Пластмассадан жасалган буйымдарды кэдеге жарату барысында полимерлiк калдыктарды сурыптау кезещнде ;айта ендеуге келмейтiн ;алды;тар пайда болады, оларды кэспорын келiсiм шарт жасаган калдыктарды жинаумен, ецдеумен жэне кэдеге жаратумен айналысатын «Жасыл ел-Тараз» ЖШС полигонга алып кетiп заласыздандырады.
«Даза; загиптар ;огамы» ;огамды; бiрлестiгiнiц Жамбыл оку-ендiрiстiк кэсiпорны» ЖШС-де пластиктен 7 тYрлi дайын енiм жэне бiр жартылай фабрикат енiм, кшм ;ыстыргыштар болып табылады. Оны дайын ешмге керу кабiлетi бойынша мYгедек ;ызметкерлер жасайды.
Цорытынды. ^азiрri уа;ытта Тараз ;аласында турмысты; ;атты ;алды;тармен жумыс iстеу проблемасы тиiмдi шешудi ;ажет етедi. Бул курсты; жумыста шугыл, уа;тылы жэне кауiпсiз шыгаруды ;ажет ететiн ;атты турмысты; ;алды;тар мэселесi керсетiлдi. Бiздiц
елiмiзде калдыктармен жумыс ютеу жYЙесi дамыма- ган, оныц жалгыз тэсiлi калдыктарды полигондарга кему болып табылады. Жамбыл облысында казiргi уакытта жылу жэне электр энергиясын алатын КТК жагу бойынша бiрде-бiр кэсiпорын жок, калдыктарды орталыктандырыл- ган жинау жэне кайта ецдеу жок, ягни жасыл технологияларды эзiрлеу элi бастапкы сатысында.¥сыныстар: 1) КТК баскару женiндегi экономикалык тетiктi жетiлдiру: супермаркеттерде, базарларда полиэтилен енiмдерiнiц багасын кетеру; кайта ецделетiн заттарды кабылдау пункттерi; кокыс ецдеу зауытын салу. 2) КТК кайта ецдеудiц заманауи эдютерш енгiзу:компосттау процесi; жогары температурада ецдеу процесс
[1] Жакупаева С.Т.,Абилхадирова Р.И.,Серикбаев Н.С. Повышение уровня экологической безопасности полигонов твердых бытовых отходов в Республике Казахстан ||Молодой ученый.-2013.-№6(53),-С,257-260
[2]. Интегрированное управление бытовыми и производственными отходами (на примере Туркестанского региона): А.Д.Акбасова, Г.А.Саинова, О.А.Исаков.-Алматы:«Нурлы Элем»,2020.-240с.
[3]. Батесова Ф.К., Хаким А.А, Анализ данных по образованию и вторичному использованию отходов в Казахстане / Сатпаевские Чтения2020-2 том. Алматы, 2020 год .
[ 4]. Отчет по результатам маркетингового исследования «Внедрение комплексной системы управления твердыми бытовыми отходами в Республике Казахстан». -Алматы,2018.-111с.
[5] Мочалова Л.А., Гриненко Д.А., Юрак В.В. Система обращения с твердыми коммунальными отходами: зарубежный и отечественный опыт // Известия Уральского государственного горного университета. 2017. № 3 (47). -С. 97-101.
[6] Технологический регламент предприятия «Казак сокырлар когамы» когамдык бiрлестiгiнiц Жамбыл оку-ендiрiстiк кэсшорны» ЖШС.
ЭДЕБИЕТТЕР
