CC BY
05. Ору;
5. Орузбаева Б., Б.Сагынбаева "Лингвистикалык терминдердин кыргызча^ркче, TYPK46 -кыргызча сездYГY" (Б., 2004)
6. Расторгуев В.С., Д.И.Эдельман «Опыт историко-типологического исследования
7. Сопоев Р., Ш.Авезметов "Узбек тилидаги арабча ва фарсча сузлар лугати» (Ташкент, 1996)
8. Старинин В.П. «Структура семитского слова» (М., 1963)
9. Шарбатов Г.Ш. «Семитские языки» (М., 1963)
10. Эдельман Д.И. "Сравнительная грамматика восточноиранских языков" (М. 1977)
11. Н.В. Юшмановдун «Избранные труды. Работы по обYей фонетике, семитологии и арабской классической морфологии» (М., 1998)
УДК: 94/(520) (338)
Сатыбалдыева Ч.Т., т.и.к., ОшМУнун доценти, Кыргызстан Арзыкул кызы Н., ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан Таир кызы Г., ОшМУнун окутуучусу,Кыргызстан Имадинова Д.З., ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан
Сатыбалдыева Ч.Т., к.и.н., доцент ОшГУ, Кыргызстан Арзыкул кызы Н., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан Таир кызы Г., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан Имадинова Д.З., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан
XX кылымдын 80 - жылдарындагы Япониядагы экономикалык кайра куруулар Экономические преобразования в Японии 80-е годы ХХ века. Economic transformations in Japan 80th of the XX century.
Бул илимий макалада XX кылымдын 80 - жылдарындагы Япониядагы экономикалык кайра тYЗYYлoр жана анын негизги багыттары талдоого алынган. Ачкыч свздвр: XXкылым, 80 - жылдар, Япония, экономика, кайра куруулар.
В этой статье рассматривается экономические преобразования Японии в 80-х годов ХХ века и ее основные направления.
Ключевые слова: ХХ век, 80-е годы, Япония, экономика, преобразования.
This article is considered the economic transformation of Japan in the 80th of the XX century and its main directions.
Keywords: XX century, 80th years, Japan, economy, transformations.
Япония езYHYн экономикалык системасын тYп тамырынан бери езгертYYге аргасыз болду. Негизинен бул дYЙненYн енYккен цивилизациясын экономикалык езегун тYЗген - постиндустриалдык экономикалык YлгY иштелип чыккан. Ал деген, барыдан мурда, экономиканын тутумунда езгерYYлер болгондугун айгинелеген.
Жацы экономикалык тYЗYмдe негизги орунду YЧYнчY сектор ээлеген. Ал секторго -соода чeйрeсY, калкты тейлее кызматы, каржы, социалдык чейре, илим, информатика, инфоструктура кирет. Так мына ушул тармактарда улуттук продуктунун кeпчYЛYГY eндYPYЛYп, калктын кeпчYЛYГY иш менен камсыз боло баштаган. Жацы фирмалар дагы ошол сектордо тYЗYЛYп жатты. Бул убакытка чейин экономикада eнeр жай тармагы негизги болуп келсе, эми ал YЧYнчY секторго тийди. 0нeр жайда илимге негизделген eндYPYшкe басым жасалган. Бул тармакта продукциянын наркы илимий жактан негизделип, кызматкерлердин техникалык квалификациясына, дизайнга, ноу-хау жана башкалар дагы эске алынган. 1980 ж. баштап Японияда 26 технополистер тYЗYлe баштаган. Технополис - деген бул eзYHYн инфструктурасы, транспорттук жана маалымат системасы бар YлгYЛYY шаар. Аларда eзYHYн eнeр жай парктары, илим жана технология борборлору, маданий мекемелери, мектептери жана университеттери бар. Мындай технополистер eкмeттYн жана жергиликтYY бийликтердин катышшуусунда тYЗYЛгeн. Алар eлкeнYн бардык аймактарына бирдей, тец салмакта бeлYнгeндYктeн, жацы экономикалык системаны жайылтуунун борборлору болуп калышкан. Бардык капиталдык салымдардын 50% мамлекеттин эсебинен бeлYHYп, андан башка дагы ар тYPДYY жецилдиктерди берYY шарты менен eлкeдeгY eндYPYш каражаттарын толук бойдон техникалык реконструкциялоо ишке ашырылган.[1]
Чийки затты, энергоресурстарды кeп сарптаган жана эц жeнeкeй операцияларды аткарууда жумушчу кYЧYн ^п талап кылган, айлана чeйрeнY булгаган eнeр жай ишканалары, кээ бир тармактар толук бойдон аесуз жок кылынган. Булардын катарына эц алды менен болот, алюминий eндYPYY, химия, электротехникалык eнeр жайларды, кеме курууну кошсо болот. Ушул убакытка чейин аталган тармактар Япониянын eнeр жай eндYPYШYHYн сыймыгы болуп, аларда эбегейсиз ^п адам эмгектенген. Ошого карабастан, энергоресурстарга жацы баа коюлган, eтe катаал экологиялык мыйзамдар иштелип чыгып, жумушчу KYHYHYH наркы eскeн мындай шартта чечкиндYY кадамдарды жасабай коюуга мYмкYн болбой калган.
Кайра тYЗYYлeрдeн дагы мYнeздYY белгиси таптакыр жацы, мурда болуп кeрбeгeн технологиялардын eндYPYшкe киргизилиши болгон. Бул технологиялар эмгек предметине малекулярдык децгээлде таасир этип, анын ички тYЗYЛYШYн eзгeртeт. Буга чейинки технологиялар боюнча баардык индустриалдык коомдо жeнeкeй гана механикалык жол менен жасалып келген. Жацы технологиянын мисалына темирди лазер нуру менен кесYYHY айта кетсе болот. Жацы технологияда материал коромжуга учурабайт, экологиялык жактан таза, калдыктары аз чыгат.
ДYЙнeлYк рыноктогу кырдаалдын тез eзгeрYп турган шартында eндYPYштY уюштуруунун формасын дагы eзгeртYY талап кылган. Тактап айткандаэми рыноктун талабына тыкыс ^з салып, ар бир eзгeрYYHY байкап, ошого жараша eндYPYш процессинде eзгeртYYлeрдY киргизип туруу зарыл эле. Мындай шартка ылайыкташтыруунун жолу eндYPYштe продукцияны аз-аздан рыноктун талабына жараша eлчeмдe чыгарып туруу деп табылган. 0ндYPYштYн мындай багытта иштешип eз кезегинде фирмаларды башкарууну децентаризациялоо б.а. ири корпорациялар eздeрYHYн башкаруу укугунун ^п бeлYГYн жер-жерлердеги филиалдарына eткeрYп берет. Алар эми, эмне чыгарууну кандай баа менен кайда сатууну жана eндYPYш тутумун кандайча eзгeртYYHY eздeрY чечишет. Ушундай
уюшулган жацы ишканалардын дээрлик кeпчYЛYГY ийкемдYY келишип, рыноктук талабына жараша eндYPYштY тез-тез eзгeртYп турууга жeндeмдYY болуп чыкты.
Энергоресурстарды Yнeмдee жаатында, кeрYлгeн чаралар акырындык менен eз YЗYPYн бере баштаган. Алсак, 1975-1980жж.eнeр жайдын энергияны сарптоосу 20% га азайышынын негизинде 1980 ж. eлкeгe мунай ташып келYY 9% га кыскарган. Аны менен катар эле энергиянын башка булактарын издee уланып, кYндYн, океандын, дециздердин толкундарын пайдаланып энергия чыгаруучу станциялардын долбоорлору иштелип жатты. Таш кeмYPдeн газ алуу боюнча атайын программа кабыл алынып, аны пайдалануунун эсебинен 1980 ж. Япония eзYHYн энергияга болгон муктаждыгын 63% гана мунайды керектeeдeн алып турган. Чет элдик eнeктeштeрYHYн талабы боюнча импорттук товарларга болгон квоталардын кeпчYЛYГY жоюлуп жана тарифтерди тeмeндeтYY менен Япония eзYHYн ички рыногун тарифке байланышпаган тосмолор аркылуу коргоп алган. Аларга: бажы деклорациясын толтуруунун татаал эрежелери, катаал санитардык нормалар, товардын сапатына коюлуучу талаптар. Андан башка Япониядан товар сатуунун ^п баскычтуу системасы орун алган, ошонун кесепетинен eлкeгe киргизилген товарлардын наркы кымбаттап кетип, алардын жергиликтYY товарлар менен атаандаштыгы тeмeндeйт. Ал эми eзYндe чыгарылган жергиликтYY товарларды ишкерлер Японияда, чет eлкeлeрдe саткандан дагы кымбатыраак сатышат, ошонун аркасында бардык чыгымдарын жаап турушат. Мындай кeрYHYш чет элдик атаандаштардын нааразычылыгын жаратат. Бирок, япондуктарды тYЗдeн тYЗ кYнeeлeгeнгe негиз жок, анткени бажылык тeлeмдeрдYн денгээли бул жерде АКШ Батыш Европа eлкeлeрYнe салыштырмалуу тeмeн, ал эми квота болсо негизинен айыл чарба продуктыларына гана тийешелYY (импортко тыюу салынат).[2]
1980-1987 жыдар ичинде ички рынокто суроо-талап тeмeндee жолунда болду. Ал eз кезегинде УДПнун eсYY ыргагынын жайлашына алып келген. Ошог8о карабастан жалац гана экспорттун eсYШYHYн себебинен ИДП 1982 ж. 3%, 1983 ж. -3,7%, 1984 ж. - 5,5% га кeтeрYЛгeн.
1981 жылы Япония тышкы рынокко продукциялардын жацы тYрлeрYн-микропроцессорлор, eнeр жай роботтору, ийкемдYY eндYPYш системаларын чыгара баштаган. Бирок кeлeмY жагынан eсYп бара жаткан экспорттук товарлардын негизгилери - YЙ турмушка керектелYYЧY электроника, турмушта ^п колдонулуучу товарлар: телевизорлор, видеомагнитофондор, миксерлер, СВЧ-печкеси жана башка калк кецири керектeeчY турмуш тиричиликте ^п колдонулуучу техникалардын жацы тYрлeрY болуп кала берген. Мисалга 1981 ж. Япония видеомагнитофондор сатылган Батыш Европанын рыногунун 90% ээлеп алган. Экспорттун eсYШYнe япондуктардын товарды сатуу шартын жакшыртуусу, тейлee, сатылгандан кийинки ремонттоп берYY сыяктуу кызматтары дагы тYрткY берген. 1980ж. 1-декабрынан баштап тышкы сооданын YCTYнeн болгон мамлекеттик тескee салыштырмалуу экспорттун кeлeмY 1982-ж. 9млрд.долл., 1983ж. 24млрддан ашык, 1984ж. бул кeрYHYш уланып, АКШ менен болгон соода балансы Япониянын пайдасына 35млрд долларды тYЗгeн.[3]
1980ж. баштап Япон eкмeтY акырындык менен мурунку экономикалык саясаттан баш тартып, аны либералдаштыруу багытын алат. Ошонун алкагында мамлекеттин менчигинде турган ишкана, мекемелердин бир бeлYГYн менчиктештирYY мYмкYнчYЛYГYн караштырып, мамлекеттик жeнгe салуу механизмин
кайрад
бошоцдотот. Мындай кадам дYЙнeлYк экономиканын мYнeзYHYн жалпы eзгeрYYлeрY менен байланышкан. Анткени тYЗYЛгeн жацы шартта, мамлекеттин экономикага кийлигишYYCY, образдуу айтканда пилдин идиш-аяк саткан кYркeсYHYн ичине кирип алышын элестелет. Ошондуктан, башынан бери eзгeчeлeнYп келген Японияда дагы рынок мамилелерине басым жасала баштаган.
Бул eлкeдe мындай кадамга баруу оцойго турган жок, себеби, 1980жылга Япония ^ш^ген товарлардын TYPYH eндYPYп чыгарууда eнYккeн eлкeлeрдeн алдыга озуп кеткен болучу. Ал эми мындай ийгиликтер так ошол мамлекеттин борбордоштурулган мерчемдeeсYнeн, каржылоосунан, кадрларды даярдоо жана билим берYY чeйрeсYндeгY мамлекеттин жYргYЗгeн саясатына жаралган эле. Р.Рейган башкарган мезгилдеги АКШга же тетчер бийликте тургандагы Англияга салыштырмалуу Японияда рынок механизминин сокур кYЧYнe кeп деле ишене беришкен эмес. Ошого карабастан мамлекеттин YCтeмдYк кылуусунан акырындык менен баш тартуу бул eлкeдe дагы башталган.
1980ж. Японияда мурдагы, экономикага чет элдик капиталды тартууга каршы болгон стратегияны кайрадан карап чыгуу башталып, ошол эле жылы чет элдик 12,6млрд доллар eлчeмYндeгY каражат тартылган. Ошол жылдан баштап бул процесс жылдан жылга eсe берген. Аны менен катар япондуктардын чет eлкeлeргe капитал салышы 1989-жылга 186млрд доллар жеткен.
Сeз болуп жаткан мезгилгн таандык дагы бир жагдай сeз кылууга татыйт. Япония eзYHYн окумуштуу, инженерлерине конструктордук иштеп чыгууларга жана илимий изилдeeлeргe болгон каражаттын кeлeмYн кeбeйтYп жаткан. Ушул багытка жумшалган каражаттын кeлeмY 1980 ж. 14,5% чейин кeтeрYЛгeн. Япониянын илими дYЙнeдeгY алдыцкы катарга кeтeрYлe баштаган.
1980 жылдардын орто ченинде мунайдын дYЙнeлYк баасы баррелине-16-17 долл. чейин тYшкeнYнe байланышуу экономикада жогорулоо баштаган. Японияда eнYГYY негизинин ички рыноктогу суроо-талаптын eсYШYHYн эсебинен жYргeн. Бул eлкe кайрадан дYЙнeлYк экономикада eз ордун бекемдеп алды.
Япониядагы технологиялык кайра куруулардын ийгилиги башка себептер менен катар, анын eнeр жайынын eзгeчe тутумуна дагы байланышкан. Биринчиден, ал жерде ^п пррофилдYY eндYPYш болгондуктан рыноктун талабына ылайык тез арада ошого ылайыкташууга мYмкYнчYЛYГY бар. Экинчиден ири корпорациялардын тутумунда eнeр жай иш каналары менен катар эле eзYHYн каржылык мекемелери да болгон. Бул eзгeчeлYктYн тарыхы узак белгилYY болгондой XIX кылымдын аяк ченинде так ошол банктар мамлекеттен кeптeгeн иш каналарды сатып алып аларга дагы кожоюн болуп калышкан. ЭЗYHYH каржылык мекемеси, андагы каражаты бар ишкана, ДYЙнeдe тYЗYЛгeн каржылык кырдалга карабастан, качан гана болбосун eзYндe техникалык кайра жабдуу жана технологиялык жацылоо иштерине зарыл болгон каражат таба алат.
Чет элдик компаниялар тарабынан Японияда курулуш иштерин жYргYЗYYгe чектeeлeрдYн жана бажылык тосмолордун алынып салынганына карабастан экспорт менен импорттун айырмачылыгы eсYп отурган 1980 жылдардын ортосунда АКШ менен Япониянын ортосундагы соода балансы 50млрд долларды тYЗYп 1988 ж. АКШнын конгресси соода жана атаандаштык жeнYндe мыйзам кабыл алганга чейин барган. Ага ылайык, АКШ президентине Японияны "абиийирсих соодагер" eлкe катары кYнeeлeeгe жана Япониядан андай адилетсиздик кадамдарга барбоо талабын
коюу у]
коюу укугу берилген.[4]
Ушунун езY АКШнын япондуктарга такай нааразы болгондугунан кабар берет. Бирок, ушул е^тте^ CYЙлешYYлер эч кандай жыйынтыксыз аяктап, АКШнын коркутуп-YркYTYYCY Японияга жетишээрлик таасир эте алган эмес.
Колдонулган адабияттар:
1. Адилбаев Ж.А. Япониянын соцку тарыхы1918-2010: Окуу куралы. - Ош, 2014.
2. Новейшая история стран Азии и Африки. XX век: Учеб. Для студентов вузов: В 3 ч./ Под ред. А.М. Родригеса. - М., 2005.
3. Малинова В.С. История Японии. - М., 2009.
4. Булгакова С.Т. Новейшая история Японии. - М., 2012.
УДК: 94 (575.2)
Смадияров С.А., т.и.к., ОшМУнун профессору, Кыргызстан Смадияров С.А., к.и.н., профессор ОшГУ, Кыргызстан
Профессор Омуркул Караев - кыргыздын тунгуч чыгыш таануучу илимпозу.
Профессор Омуркул Караев - первый кыргызский ученый востоковед.
Professor Omurkul Karaev - the first Kyrgyz scientist - orientalist.
Макалада кыргыз элинин тунгуч чыгыш таануучу илимпозу профессор О. Караевдин илимий ишмердиги талдоого алынды.
Ачкыч свздвр: арабист, чыгыш таануучу, орто кылымдар, кыргыз элинин этногенези, араб-перс булактары.
В статье проанализирована научная деятельность профессора О. Караева -первого ученого востоковеда кыргызского народа
Ключевые слова: арабист, востоковед, средние века, этногенез кыргызского народа, арабо-персидские источники.
The article analyzes the scientific activity of Professor O. Karaev - the first scientist - orientalist of the Kyrgyz people
Key words: Arabist, Orientalist, Middle Ages, ethnogenesis of the Kyrgyz people, Arab-Persian sources.
Кыргыз таануу илиминин карапайым жана мээнеткеч дыйкандарынан болгон, кыргыздын туегуч арабист - чыгышпозу 0мYркул Караев езYHYн бYткYл емYPYн кыргыздын байыркы жана орто кылымдардагы тарыхын, кыргыз этногенезинин проблемаларын изилдееге арнаган. Чаалыкпаган изилдеечY кыргыздын булак таануу илимине да нар кетер^с салым кошту. Илимпоздун тYрк доорунун, Караханийлер
