CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
e-ISSN: 1694-8610
№3/2023, 81-90
ЭКОНОМИКА
УДК: 65.014.12 (575.2)
DOI: 10.52754/16948610 2023 3 10
СТУДЕНТТЕРДИ ОКУТУУДА БАШКАРУУЧУЛУК ЧЕЧИМДЕРДИ КАБЫЛ АЛУУ
кeндYмдeРYн калыптандыруу
ФОРМИРОВАНИЕ НАВЫКОВ ПРИНЯТИЯ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ В
ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ
FORMATION OF MANAGEMENT DECISION-MAKING SKILLS IN STUDENT TRAINING
Имаралиев Омурбек Рахманалиевич
Имаралиев Омурбек Рахманалиевич Imaraliev Omurbek Rakhmanalievich
э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University oimaraliev@oshsu.kg ORCID: 0000-0002-1172-7307
Абжапар кызы Фарида
Абжапар кызы Фарида Abjapar kyzy Farida окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University fabj aparkyzy @o shsu.kg
Абдуллаева Камола Раимжановна
Абдуллаева Камола Раимжановна Abdullaeva Kamola Raimjanovna
Ош мамлекеттик университети
Ошский государственный университет Osh State University akamola2721@gmail.com
СТУДЕНТТЕРДИ ОКУТУУДА БАШКАРУУЧУЛУК ЧЕЧИМДЕРДИ КАБЫЛ АЛУУ
кeндYмдeРYн калыптандыруу
Аннотация
Бул макалада жалпы жогорку окуу жайларында студенттерди окутууда башкаруучулук чечимдерди кабыл алуучулук квндYмдврYн калыптандыруунун зарылдыгы жана учурда эмгек рыногундагы актуалдуулугу каралган. Жогорку окуу жайларында студенттерди, келечектеги мектептердин, вндYPYштYк ишканалардын, кызмат кврсвтYYЧY ишканалардын ж.б. бардык эле мекемелердин башкаруучуларын окутууда кесиптик билимди берYY менен катар студенттерге башкаруучулук, уюштуруучулук жана башкаруучулук чечимдерди кабал ала билYYЧYЛYк квндYмдврYн калыптандыруу замандын да, эмгек рыногунун да талабы болуп жатат. Себеби ар бир жогорку билимдуу жаран билимине, иш тажрыйбасына жараша жетекчилик кызматка баруусу толук мYмкYн. Менеджменттин теорияларына таянып башкаруучулук чечимдерди кабыл алуучулук квц^мдвр жогорку окуу жайларында студенттерди окутууда ар бир адистиктин билим беруу программаларында камтылуусу керектиги илимий методикалык негизде далилденди.
Ачкыч свздвр: башкаруучу, башкаруучулук чечимдер, квц^м, жогорку окуу жайлар, студент, окутуу.
ФОРМИРОВАНИЕ НАВЫКОВ ПРИНЯТИЯ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ
Аннотация
В данной статье речь идет о необходимости формирования навыков принятия управленческих решений при обучении студентов в общеобразовательных вузах и их востребованности на рынке труда. Студенты высших учебных заведений, будущих школ, промышленных предприятий, предприятий сферы услуг и т.д. Помимо обеспечения профессионального образования при подготовке менеджеров всех учреждений, формирование у студентов управленческих, организаторских навыков и навыков принятия решений является требованием времени и рынка труда. Потому что каждый высокообразованный гражданин может пойти на руководящую должность в зависимости от своих знаний и опыта работы. На основе теорий управления на научной методической основе доказано, что навыки принятия управленческих решений должны быть включены в образовательные программы каждой специальности в высших учебных заведениях.
FORMATION OF MANAGEMENT DECISIONMAKING SKILLS IN STUDENT TRAINING
Abstract
This article deals with the need to develop managerial decision-making skills when teaching students in general education universities and their demand in the labor market. Students of higher educational institutions, future schools, industrial enterprises, service enterprises, etc. In addition to providing professional education in the preparation of managers of all institutions, the formation of managerial, organizational and decision-making skills in students is a requirement of the time and the labor market. Because every highly educated citizen can go to a leadership position depending on their knowledge and work experience. On the basis of management theories on a scientific methodological basis, it has been proved that managerial decision-making skills should be included in the educational programs of each specialty in higher education institutions.
Ключевые слова: менеджер, управленческие решения, навыки, высшие учебные заведения, студент, обучение.
Keywords: : manager, managerial decisions, skills, higher educational institutions, student, education.
Киришуу. Кыргыз Республикасы бYГYнкY кYндe экономикалык жана социалдык чейрелерде жашоонун жацы шарттарына ьщгайлашуу жолунда турат. Ата мекендик билим берYY системасы ыцгайлашуу шарттарында маанилYY ролду ойнойт, анткени адам капиталы жана анын ийкемдYYЛYГY eлкeнYн eзгeрYп туруучу шарттарга келечекте ийгиликтYY eнYГYY жана ыцгайлашуу мYмкYнчYЛYктeрYн жана жeндeмдYYЛYГYн аныктайт.
Мамлекетти ар тараптуу eнYктYPYY YЧYн туруктуу сапаттуу кадрдык запастарды камдоо жана ошол эле убакта даярдалган кадрларды эмгек рыногунда реализациялоо, керек болсо экспорттоо тармагын жeнгe салуу керек. Ал YЧYн билимдYY, башкаруучулукка жeндeмдYY, дYЙнeлYк эмгек рыногунун талаптарына ылайык келген кадрлар талап кылынат (Имаралиев, 2020, б. 257-259).
Мындай сапаттуу кадрларды даярдоо милдети eлкeбYЗДYн билим берYY системасына жYктeлгeн (Примберди кызы, 2020, б. 253-256).
Билим берYY тармагы мамлекеттин eнYГYYCYнe чоц таасир берYYЧY тармак болуп эептелет. Ал мамлекетти eнYктYPYYHYн eндYPYштYк тармагы менен тыгыз ишейт. Анткени ЖОЖдордон, атайын жогорку окуу жайлардан даярдалып чыккан мыкты, кесипкeй адистер жергиликтYY eндYPYштYк ишканаларда мыкты кадр болуп эмгектенYY менен, регионалдык экономиканы, ал эле эмес жалпы мамлекеттик экономиканы кeтeрYYгe салым кошуусу зарыл. БилимдYY башкаруучу, мыкты менеджер, компетеншуу маркетолог мамлекеттин учурдагы талапка жооп бере турган кадрлары деп эсептелинет.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары
Билим берYY тармагындагы башкаруучулук - бул башка eндYPYштYк мекеме сыяктуу эле, билимдуу кадрларды даярдап чыгуусу ишкананын менеджменттик системасына байланыштуу болуп эсептелинет. Ошондуктан билим берYY мекемелери ар бир продукция eндYргeн eндYPYштYк ишкана сыяктуу, билим берYY мекемесинде да башкаруучулук жeндeмY бар, лидерлик касиетке ээ болгон чыныгы менеджер-башкаруучуларды даярдап берYY керек.
Андыктан билим берYY мекемелери сапаттуу кадрларды даярдап чыгаруучу eндYPYштYк ишкана катары каралат. Бул мекемелердин даярдаган продукциясы, ошол мекеменин eзYHYн иштee принциптери, башкаруу технологиялары, менедмжентине карап тарбияланган сапаттуу кадр болуп эсептелYYCY керек.
Менеджмент - ишкананын пайдасын чоцойтуу, eндYPYмдYYЛYГYн жогорулатуу максатында заманбап eндYPYштY башкаруу формаларынын, каражаттарынын жана методдорунун топтому.
Менеджмент - мекеменин максатка жетYYCY YЧYн каржылык, материалдык жана адам ресурстарын башкарууну оптималдаштырууга багытталган кесиптик ишмердYYЛYктYн TYPY.
Менеджмент - башкаруунун практикасына негизделген сунушталган илимий билимдердин системасы.
Мындай аныктамаларга таянып билим берYY мекемелериндеги менеджментти "мекеменин алдыга койгон максатына жетYYCY YЧYн каржылык, материалдык жана адам
ресурстарын башкарууну оптималдаштыруу менен пайдаланууну жолго салып, сапаттуу продукцияларды иштеп чыгууну уюштуруу" деп карасак болот.
Алдыга коюлган максаттар кандай экенин божомолдоо оцой - кирешени кeбeйтYY, атаандаштыкка жeндeмдYYЛYктY жогорулатуу жана башкалар. Азыркы рыноктун шартында ишкананын ийгиликтYY жашоосу анын жетекчисинин башкаруунун мацызын толук тYШYнгeндYГYн кeрсeтYп турат.
"Менеджмент" тYШYHYГY тeмeнкYлeрдY камтыйт:
• Башкаруу жeндeмдYYЛYГY;
• Компаниянын eнYГYY жолун кeрсeтYY, конкреттYY милдеттерди иштеп чыгуу, аларга жетишYYHYн жолдорун табуу маанилYY;
• Тапшырмалардын аткарылышын контролдоо; Ал кызматка дайындоо жана милдеттердин белгилуу чeйрeсYн дайындоо, аткарган иши YчYн кызматкерлерди кызыктыруу жана жазалоо, алардын аракеттерине багыт берYY, аткарылган иштер боюнча отчетторду талап кылуу ж.б.у.с. тYPYндe ишке ашырылышы мYмкYн;
• Топту уюштуруу жана чогулта билYY;
• Адамдык жана материалдык ресурстардын маанилYYЛYГYн туура бeлYштYрe жана аныктай билYY;
• Рынокту тынымсыз изилдee жана аны болжолдоо, тез чечим кабыл алуу жeндeмдYYЛYГY жана алардын натыйжасы - минималдуу чыгымдар, максималдуу пайда болушу керек.
Менеджменттин негизги принциптери болуп тeмeнкYлeр саналат (Поляков, 2020, б. 6672):
Милдеттерди белуштуруу. Ар бир ишкананын eз милдеттерин аткарган белгилYY бир бeлYмдeрY бар. Мисалы, юридикалык бeлYм юридикалык маселелер менен алектенсе, каржы бeлYMY акча YЧYн жооп берет. Бул звенолордун ар биринин милдеттери жана езунун адистиги бар, бирок алардын иши бир максатка жетишууге багытталган. Эмгекти туура бeлYштYPYY максималдуу маселелерди чечYYгe мYмкYндYк берет. Ишканада эбегейсиз ^п бeлYмдeр бар экендигине карабастан, иш боюнча кeрсeтмeлeр бир жетекчиден келиши керек. Жетекчилердин кeрсeтмeлeрYндeгY баш аламандык эмгек eндYPYмдYYЛYГYн бир топ тeмeндeтeт.
Компаниянын эрежелерин сактоо. Ишканадагы ийгилик тартипке жана тартипке жараша болот. Ар бир кызматкер кызматтык мYнeздeмeсYн билYYгe жана аны так аткарууга милдеттYY. Жумуштан кечикпе, жумуш ордунда бол. Ишкананын материалдык байлыктары да эрежеге ылайык катуу сакталууга тийиш. Бул багыттагы жетекчинин милдети -милдеттердин аткарылышын контролдоо. КYнeeлYYлeр жазасын алышы керек, eзгeчeлeнгeндeрдY кубаттоо керек.
Керектуу ыйгарым укуктар менен кызматкерлерди туура белуштуруу жана кецейтуу жендемдуулугу. Аткарылган иш YЧYн жоопкерчилик тYЗдeн-тYЗ жетекчиге, ошондой эле тапшырма берилгендерге жYктeлeт.
Адилеттуулук. Калыстык жагынан чечим кабыл алуу маанилYY. Айрыкча бул факторду жазалоону же кубаттоону аныктоодо эске алуу керек. Жетекчинин иш-аракеттери адилеттYY
болсо, бул кызматкерлердин бийликке да, компанияга да Ke6YpeeK ишенYYгe мYмкYндYк берет.
Кызматкерлерге улгу керсетуу маанилуу. Мисалы, коллективдин таламдары жеке кызыкчылыктан жогору турушу керек. Ишкананын жыргалчылыгы учун берилген жана ак ниетщуу эмгек сыйлыкка ээ болууга тийиш экендигин дайыма эстен чыгарбоо керек.
Демилгесин сактап калуу. Кызматкердин сунушун угуу жeндeмY компанияга жацы чечимдерди табууга жардам берет.
Корпоративдик духту сактоо жендемдуулугу. Ынтымактуу коллектив тYЗYY, чогуу убакыт eткeрYY, майрамдарды eткeрYY ишкананын ишин жецилдетет, ошондой эле кадрлардын алмашуусун жецилдетет.
Демек, жогорудагы принциптерди сактоо менен ар бир билим берYY мекемесинин жанан анын ар кандай бeлYмдeрYHYн жетекчилиги менеджерлик жeндeмYн кeрсeтYп иштeeсY керек десек болот.
Менеджер - бул прагматикалык маанайга жана башкаруучулук жeндeмгe ээ болгон адам. Менеджер - тыкан тартипти орното алган, eзYHYн артынан команданы ээрчите ала турган адам (Сергеев, 2005, б. 55-66).
БилимдYY, мыкты уюштургуч, алдын ала кeрe билген, дилгир, адам менен мамиле кыла алган же ар бир адамдын eзYнe карата жекече мамиле жасай алган, мыкты аналитик, чыныгы маркетолог жана башка ушул сыяктуу жакшы сапаттары бар жетекчилердин баарын кошуп мыкты, кYчтYY менеджер же лидер жетекчи деп койобуз. Ал эми бул жакшы сапаттарга туура келбеген жактары, ага кошумча ичип-чеккен жаман адаттары да бар жетекчилерди начар жетекчи деп эсептейбиз. Бирок ошол кYчтYY да, алсыз да жактары менен жетекчи болуп чоцбу, кичинеби белгилYY бир структуранын эки чылбыр, бир тизгинин колго алып, жетекчилик кызматын аркалап келишкендер бар.
Менеджментте жетекчилерди лидер жана башкаруучу деген топторго бeлYп карашат. Ал ачык маалымат булактарында инфографикалык маалыматтарда да, CYрeттYY маалыматтарда да жYрeт (Гоулман, 2010, б. 301).
Менеджменттин теорияларын эске алып азыркы учурдагы жетекчилерди тeмeнкYдeй топторго бeлYп кароого болот:
- КYчтYY, акылдуу, уюштуруучулук жeндeмY бар, менеджерлик сапаты бар башкаруучу; Мындай жетекчилер чыныгы менеджерлер. Алар баарын eзY уюштура да алат, башкара да алат, ишти алдыга жылдыра да алат. Мындай менеджер-жетекчилер командасын да туура топтой алат жана аларды иштете да алат. Ошондой эле кол алдында иштегендерден отчет талап кылуунун жолдорун, аларды стимулдаштыруунун жол-жоболорун билет жана колдоно алат. Бул жетекчиге кандай команда болсо да иштеше жана аларды иштете да алат.
- КYчтYY, акылдуу, билимдYY, бирок уюштуруучулук жeндeмY жок башкаруучу; Мындай жетекчилер акылына, билимине ишенет. ^п нерсени ойлонот, кыялданат, бирок ишке ашырууга келгенде чабалдык кылат. Ошондуктан алар акылдуулугуна салып жанына кYчтYY команда топтогонго аракет кылат. Ал топтогон командасын уюштуруучулукка, иштин туура багытта, максаттуу жылышына иштете алат. Анын командасы жетекчинин алсыз жактарын билиндирбей кетет.
- КYчсYЗ, акылдуу, билимдYY, уюштуруучулук жeндeмY жок башкаруучу; Мындай жетекчилер уюштуруучулук жeндeмY жок экендигин билдирбей койо ала турган, айланасына кYчтYY команда топтой албайт. Ал топтогон командасы eз алдынча кYчтYYЛYк кылып иштин жYPYШYн eздeрY каалаган нукка буруп кете алат. Жетекчинин кYчсYЗДYГY анын акылдуулугун, билимин басып кетет дагы, децгээли ортодон тeмeн болгон, топтогон командасы менен бирдей эле болуп калат. КeпчYЛYк учурда бул жетекчилер мурдатан иштеп келген команданы таркатпай иштеше берYYHY туура кeрeт.
- КYчсYЗ, билимдYY, бирок eтe акылдуу да эмес, уюштуруучулук жeндeмY да жок, хитрый башкаруучу; Мындай жетекчиде билим бул документ жYЗYндeгY, жетекчилик орунга талап кылынган билим эле болуп калат. Ал акылдуулук менен айланасына кYчтYY команда топтой албайт. Бул типтеги жетекчилерде берилген MYMKYHЧYЛYKTY кантип пайдалануу айлакерлиги YCтeмдYк кылат. Айланасына eзYнeн да тeмeн, айтканды кыла турган гана команда топтойт. Бул типтеги жетекчилер бийликке келгенде, мурдагы команданы сeзсYЗ алмаштуруу керек деген идея менен келет. Алар мыкты же мыкты эмес команда экендигине карабайт. Анткени ал eзYHYн командасын алып келип, кандайдыр бир жанылык кылган болуп кeрYнгYCY келет. Албетте eзYHYн командасы eзYHYн денгээлинен тeмeн, жeн гана айтканды кыла турган шериктер болуш керек.
Мындан жетекчиге тeмeнкYдeй башкаруучулук жeндeмдYYЛYктeр жана кeндYмдeр бар болуш керек деген жыйынтыкка келебиз:
- кардарга багытталган; Билим берYY мекемелеринин кардарлары билим алуучулар, ата-энелер, эмгек рыногу, билим акысын тeлeeчY мекемелер деп эсептелинет. Андыктан, кардарлардын талаптарына ылайык билим берYY кызматын сунуштоо керек. Ага карап, билим берYY кызматын кардардын талаптарына жараша eзгeртYY каралат. Кардардын талабына жараша кадр даярдоо билим берYY мекемесинин, жетекчилигинин негизги милдети деп эсептелинет.
- езгеруулерге ыцгайлана алуу; Билим берYY мекмелериндеги бала-бакчадан мектепке, мектептен ЖОЖго, ЖОЖдон eндYPYшкe eтYY процесси ар бир билим алуучунун учурдагы чeйрeдeн башка чeйрeгe eтYY менен eзгeрYYлeргe дуушар болуу процесси болуп эсептелет.
Билим берYY мекемелеринде педагогикалык да, педагогикалык эмес да адистиктерде адистерди окутуп даярдоодо eндYPYшкe, эмгек рыногунун талаптарына ылайык, чeйрeдeгY, эмгек процессиндеги eзгeрYYлeргe ьщгайлашууга eзYHYн билимин, жeндeмYн, кeндYмдeрYн eнYктYPYY жeндeмдYYЛYгY жана каалоосу, айлана-чeйрeдeгY eзгeрYYлeргe карабастан, жемиштYY калуу MYMKYHЧYЛYГY бар кадрларды даярдоо керек.
- коммуникабелдуу; статусуна жана тааныштык даражасына карабастан адамдар менен жалпы тил таба билYY, коммуникативдик мамиле кылуудан тeмeндeгYлeр менен айырмаланат: CYЙлeшYYлeр жYргYЗYY, байланышуу максатын коюу, бул максатка жетYY. Билим берYY тармагынын эмгек рыногу менен, билимди талап кылуучулар менен максатуу иш алып баруусунун да натыйжалуулугу ушул байланыштын туура тYЗYЛYYCYнeн кeз кранды болот деп айта алабыз. Анткен туура тYЗYЛгeн байланыш ишкананын натыйжалуу, эффективдYY иштешине eбeлгe тYзeт.
- аналитикалык жана критикалык ойлоно билуу; кырдаалды талдоо жeндeмдYYЛYгY, MYMKYH болушунча кыска чечYY MYMKYHЧYЛYГY бар, критикалык ой жYГYртYYгe байкоо,
чечмелee, тыянак чыгаруу жана баа берYY жeндeмдYYЛYГY бар, кырдаалды сырттан, жогорудан кeрYY жана маселени чече алуучу, долбоорду eнYктYPYYHYн жацы этабына алып чыгуу YЧYн конструктивдYY сындоо жана "ыцгайсыз суроолорду берYY" жeндeмдYYЛYГY бар кадрлары даярдоо. 0з учурунда конструктивдYY сындарды кабыл ала билYY жана "ыцгайсыз суроолорго" жооп да бере билYY жeндeмдYYЛYГY бар болуусу абзел. Анткени кырдаалга жараша мекемени же долбоорду жаралган абалдан кантип алып чыгуунун планын кыска аралыкта сапатуу TYЗYY жана аны ишке ашыруу жолдорун табуу талап кылынат.
- командада иштей алуу; биргелешип иштелип чыккан эрежелер боюнча ар кандай кесиптик тармактардагы билимдерди интеграциялоонун негизинде жалпы маселени чечкен команда мYчeлeрY менен биргеликте максаттуу иштей алган, коллективде иштей билген, аткарылган иш учун жогорку жоопкерчиликти, аны аткаруунун сапатын жана бардык мeeнeттeрдY сактоону камтып, кeйгeйдY чечYY YЧYн биргелешип иштee жeндeмдYYЛYГY бар, ошол эле учурда жеке жоопкерчиликти сезе билген кадр даяроо. Мекемеде же кайсы бир долбоордо иштеп жаткан учурларда, бир учурда бир нече eзгeчeлYктeгY курам менен бир нече eзгeчeлYктeгY тапшырманы аткарууга туура келип калат. Ошондуктан окутууда командада иштей алуу жeндeмYн калыптандыруу билим берYY мекемелеринин негизги милдеттери.
- лидерлик; биринчи кезекте eзYн башкара билYY, eзYн жана eзYHYн сапаттарын eркYндeтe билYY процесси, жацы билимдерди eздeштYрe билYY, чечимдерге жоопкерчиликти алуу, алдыга максаттарды коюу жана ага жетYY, тапшырмаларды жана долбоорлорду ишке ашыруу YЧYн керектYY адамдарды тарта билYY, тоскоолдуктарды жана кыйынчылыктарды жецип, жеке жана командалык натыйжаларга жетише алуу, энтузиазм жана жогорку активдYYЛYк менен иштей алган кадрларды даярдоо.
Бул жeндeмдYYЛYктeр eндYPYштYк ишканаларга караганда, билим берYY тармагында иштеген жана окуган, башкаруучулукка багыт алган кадрларга дайым талап кылынат. Ал эми билим берYY тармагы eз ара бир нече тепкичтен турган билим берYY болуп саналат. Бул кадамдарды татыктуу басып eткeн атуулдарыбыз чыныгы сапаттуу билим алууга жетише алат. Билим берYYHYн башаты алгачкы башталгыч билим берYYДeн башталат. Бала бакчалары балдарды башталгыч билим берYYгe даярдоо, коомго аралашууга тарбиялоо болуп эсептелсе, мектеп окуучуларга башталгыч жана жалпы орто билим берYYгe арналат. Андай кийин атайын орто, кесиптик жана жогорку билим берYY кадамдарын басып eтYY менен чыныгы кадрлар, кесип^й ишмерлер даяр болот. Демек сапатуу билим алуу бул мектеп мезгилинен тартып, атайын орто жана жогорку окуужайларда калыптанат деп айтсак эч жацылышпайбыз.
Жогорку окуу жайларында жогорку билим берYY - билим берYY программаларына жана стандарттарына тиешелYY децгээлдеги адистерди окутуу, даярдоо, кайра даярдоо, ошондой эле жарандардын билимин терецдетYYгe жана кецейтYYгe болгон муктаждыктарын канааттандыруу болуп эсептелет.
Учурда жогорку окуу жайларында билимин терецдетYY, адистерди окутуу эмгек рыногунун талаптарына ылайык педагогикалык адистиктерге басым жасалууда. Статистикалык маалыматтарга караганда университеттин студенттери арасындагы эц чоц суроо-талап педагогикалык илимдерге - студенттердин жалпы санынын 24%, гуманитардык жана коомдук - 23%, медициналык адистиктерге - болжол менен 15%, экономикалык - 12% жана техникалык - 11% (Педагогикалык илимдер Кыргызстандагы студенттер арасында эц чоц
суроо-талапка ээ. URL: https://vesti.kg/kg/koom/item/82589-pedagogikalyk-ilimder-kyrgyzstandagy-studentter-arasynda-en-chon-suroo-talapka-ee.html (дата: 25.02.2021)).
Бул статистикалык маалымат да эл арасынан, эмгек рыногунун талаптарына таянып алынган сурамжылоонун натыйжасында алынган. Мектептер педагогикалык адистерге, аларды окуткан жогорку жана атайын орто окуу жайларына жана алардын даярдаган адистиктерине суроо талабы жогору эмгек рыногу болуп эсептелет.
Эмгек рыногу эмнени талап кылат? Эмгек рыногу учурда мектеп мугалимдерин, анын ичинен да эркек мугалимдерди талап кылып жатат. Андыктан билим берYY министри да "мектептер агайларга муктаж" акциясын баштаган себебин айтты. "Мектептерге агайларды тартуу маселеси буга чейин да кeтeрYЛYп келген. Акция башталган кездеги билим берYY жана илим министри У.Э. Мамбетакунов: "Мектеп агайларга муктаж" акциясынын башкы максаты — агайлардын мектепте орду белек экендигине чакырык жасоо жана жалпы эле мугалимдердин статусун жогорулатуу. Бул демилге мугалимдердин даражасын кетерууге жасалып жаткан иш-аракеттердин бири", - деп айткан (Новости Кыргызстана: "Мектеп агайларга муктаж" демилгесинин башкы максаты айтылды. URL:
https://sputnik.kg/20230206/ministr-mektep-agajlarga-muktazh-demilges inin-bashky-maksatyn-ajtty-10726 43964.html (дата: 06.02.2023)).
Ошол эле учурда мектептерде директорлордун, окуу бeлYMY боюнча орун басарлардын да танкыстыгы директорлордун конкурсу процессесинде далилденди. Анткени директордун окуу иштери боюнча орун басары негизги лидерлик, уюштуруучулук касиетке ээ болгон, убагында башкаруучулук чечимди кабыл ала турган болуусу керек. Себеби, мектеп директору кeпчYЛYк учурда милдеттерин окуу иштери боюнча орун басарына eткeрYп тураары баарыбызга белгилYY (Исаков, ж-а Арапбаев, 2016, б. 29).
Кеп жылдап иштеген мектеп директорлору башкаруучулук кeндYмдeрY калыптанып калган, бирок билими же жаш курагы дал келбегендигине байланыштуу тапшырууга туура келген. Ошол эле учурда жаш курагы да, билим да туура келип конкурстан еткен жацы директорлордун башкаруучулук кeндYмдeрY жок, иш алып баруулары, уюштуруучулук жeндeмY жоктугу коллективди нараазы кылган учурлар да кездешип жатат. Албетте, мектеп башкаруучулары компьютердик технологияларды да жогорку децгээлде билYYCY жана ишмердYYЛYГYндe колдоно билYYCY талапка ылайыктуу (Султанова, 2022, б. 166-175).
Андыктан, жогорку окуу жайларында студенттерди, келечектеги мектептердин, eндYPYштYк ишканалардын, кызмат кeрсeтYYЧY ишканалардын ж. б. бардык эле мекемелердин башкаруучуларын окутууда кесиптик билимди берYY менен катар студенттерге башкаруучулук, уюштуруучулук жана башкаруучулук чечимдерди кабал ала билYYЧYЛYк кeндYмдeрYн калыптандыруу замандын да, эмгек рыногунун да талабы болуп жатат. Себеби ар бир жогорку билимдYY жаран билимине, иш тажрыйбасына жараша жетекчилик кызматка баруусу толук мYмкYн.
Башкаруу чечими - бул рационалдуу тандоо (Сариева, 2022). Мамлекеттин кадр саясаты кыргызстандагы саясий элитанын калыптанышынын негизи (автореферат), Бишкек).
Бардык процесстердин башталышы - максаттарды жана милдеттерди пландаштыруу. Ал эми максат - белгиленген натыйжалуу кeрсeткYчтeргe жетишуу. Ортодогу бардык нерсе жана бул бYTYндeй eндYPYш процесси, продукцияны, жумуштарды жана кызмат кeрсeтYYлeрдY
eндYPYY жана сатуу, туруктуу башкаруучулук чечимдеринин натыйжасы болуп эсептелет (Имаралиев, 2022, б. 299-304).
Корутунду. Чындыгында, башкаруучулук чечимдери - бул иш-аракеттин рационалдуу, тец салмактуу жана негиздYY тандоосу. Бул ^з ирмемдик, импульсивдYY, ойлонбой же узак изилдeeдeн кийин жасалган, эксперттик баа берYY менен тастыкталган болушу мYмкYн. Кээ бир менеджерлер башкаруучулук чечимдерди кабыл алуу адамдын жеке жана кесиптик eзгeчeлYктeрYнeн кeз каранды болгондуктан, чыгармачылык процесс деп эсептешет. Бирок, бул башкаруу чечимдеринин сапаты дайыма иш жYЗYндe менеджердин натыйжалуу ишинин бирден-бир кeрсeткYЧY болуп саналат. Андыктан башкаруучулук чечимдерди кабыл алуу жeндeмYн окутууда калыптануучу кeндYм деп атасак болот.
Менеджер eз децгээлинде чечим кабыл ала алышы YЧYн, ал тeмeнкYлeргe ээ болушу керек:
• чечим кабалууга тиешелYY укук (документтелген);
• алардын аткарылышы жана натыйжалары YЧYн жоопкерчилик;
• негизгиси башкаруучулук чечимди кабал ала алуу кeндYMY.
Башкаруучулук чечимдерди кабыл алуучулук кeндYMYн калыптандыруу жогорку окуу жайларында студенттерди окутуу процессинде ишке ашуусу зарыл.
Ар бир адситикти окутууда кесиптик, жалпы илимий, социалдык-личносттук, педагогикалык, eндYPYштYк, уюштуруучулук-башкаруучулук ж.б. кeндYмдeрду калыптандырат деп мамлекеттик билим берYY стандартына таянып окутат. Ошол эле учурда практикалык ишке ашыруу жагы талкуулануучу маселе катары ачык бойдон калып жYрeт. Ошондуктан да эмгек рыногунда компетенттYY кадрларга болгон талаптардын жогорулугу актуалдуу.
0ндYPYштYк, кызмат кeрсeтYYЧY, билим берYYЧY мекеме ишканаларда башкаруучу-менеджерлердин компетенттYYЛYГY мекеменин ишинин eнYГYYCYнe чоц таасир берет. Алар кызматкерлердин ишке алуу шарттарына уюштуруучулук-башкаруучулук кeндYMYHYн бар жана жогору экендигин эске алууну киргизип келишет.
Демек, жогорку окуу жайларында студенттерди окутууда эмгек рыногунун талаптарын эске алып, мамлекеттик стандарттарга eзгeртYY кийирYY менен башкаруучулук чечимдерди кабыл алуучулук кeндYMYн калыптандыруу аркылуу окутуу зарыл.
Колдонулган адабияттар
1. Имаралиев, 0. Р. Аймактык экономиканын eнYГYYCYнe жергиликтYY билим берYY мекемелеринин салымы / 0. Р. Имаралиев, К. А. Примберди // Известия Ошского технологического университета. - 2020. - No. 1. - P. 257-259. - EDN NJTEZG.
2. Примберди, К. А. Маалымат технологияларын жана маркетингдик изилдeeлeрдY билим берYY мекемелеринде колдонуу / К. А. Примберди, Н. С. Абдумаликова // Известия Ошского технологического университета. - 2020. - No. 1. - P. 253-256. - EDN ICSRJI.
3. VESTI.KG - Новости Кыргызстана: Педагогикалык илимдер Кыргызстандагы студенттер арасында эц чоц суроо-талапка ээ. URL: https://vesti.kg/ks/koom/item/82589-
pedagogikalyk-ilimder-kyrgyzstandagy-studentter-arasynda-en-chon-suroo-talapka-ee.html (дата: 25.02.2021)
4. SPUTNIK.KG- Новости Кыргызстана: "Мектеп агайларга муктаж" демилгесинин башкы максаты айтылды. URL: https://sputnik.kg/20230206/ministr-mektep-agailarga-muktazh-demilgesinin-bashky-maksatyn-ajtty-1072643964.html (дата: 06.02.2023)
5. Исаков, К.А. Жогорку билим берYYHY интернационалдыштыруу - эл аралык интеграцияга кирYYHYн жолу / К.А. Исаков, Р.Н. Арапбаев // Вестник Ошского государственного университета. 2016. № 4. С. 29.
6. Имаралиев, О. Р. Ишкананын eнYГYY стратегиясын иштеп чыгууда маркетингдик ишмердYYЛYктYн ролу / О. Р. Имаралиев, Ш. Маматайып Уулу // Alatoo Academic Studies. - Бишкек, 2022. - № 3. - С. 299-304.
7. Поляков А. Н. Конфуцианство как базис китайского идеального менеджмента (рус.) // Management: журнал. — 2020. — 4 (56). — С. 66—72.
8. Сергеев А. Л. Институты управленческой парадигмы //Менеджмент в России и за рубежом. — 2005. — № 2. — С. 55—66
9. Гоулман Д. Эмоциональное лидерство: Искусство управления людьми на основе эмоционального интеллекта / Дэниел Гоулман, Ричард Бояцис, Энни Макки; Пер. с англ. — 4-изд. — М.: Альпина Паблишерз, 2010. — 301 с.
10. Сариева, Д.С. Мамлекеттин кадр саясаты кыргызстандагы саясий элитанын калыптанышынын негизи автореф. дис.к - та полит.наук: 23.00.02 /С.Д. Сариева. Бишкек 2022. С 34.
11. Султанова, С. (2022). Проблемы введения и пути решения удалённой формы обучения во время пандемии на карантине. Вестник Ошского государственного университета, (3), сс. 166-175. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 3 166. EDN: DTVTKU.
