CC BY
0XORIJIY MAMLAKATLAR VA O'ZBEKISTON AHOLISI TURMUSH DARAJASINING QIYOSIY TAHLILI
Ilyosova Dilbar Ismoil qizi
O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi, Kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar instituti tayanch doktoranti
Annotatsiya: Ushbu maqolada O'zbekiston va xorijiy mamlakatlar aholisining turmush darajasi kompleks tahlil qilingan. Tadqiqot jarayonida turli xalqaro indekslar, statistik ma'lumotlar va ilmiy adabiyotlar o'rganilgan bo'lib, O'zbekiston va rivojlangan mamlakatlar o'rtasidagi tafovutlar, ularning sabablari va oqibatlari chuqur tahlil etilgan. Tahlil natijasida O'zbekistonda aholi turmush darajasini oshirish bo'yicha mavjud muammolar va istiqbolli yo'nalishlar aniqlangan. Xususan, mehnat bozorini rivojlantirish, ta'lim va sog'liqni saqlash tizimini takomillashtirish, ijtimoiy himoya tizimini modernizatsiya qilish hamda kichik biznes va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash kabi ustuvor yo'nalishlar belgilangan. Maqolada Skandinaviya mamlakatlari, Yaponiya va Janubiy Koreya tajribasi o'rganilgan bo'lib, ularning ijobiy tajribasini O'zbekiston sharoitiga moslashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Shuningdek, globallashuv sharoitida aholi turmush darajasini yuksaltirishning zamonaviy tendensiyalari va innovatsion yondashuvlari tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: turmush darajasi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, aholi farovonligi, ijtimoiy ta'minot, yashash sifati, innovatsionyondashuv, tendensiya, globallashuv.
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ УРОВНЯ ЖИЗНИ НАСЕЛЕНИЯ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН И УЗБЕКИСТАНА
Илясова Дилбар Исмоил кизи
Агентство статистики при Президенте Республики Узбекистан, Базовый докторант Института повышения квалификации и статистических
исследований
Аннотация: В данной статье проведен комплексный анализ уровня жизни населения Узбекистана и зарубежных стран. В ходе исследования были изучены различные международные индексы, статистические данные и научная литература, проведен глубокий анализ различий между Узбекистаном и
развитыми странами, их причин и последствий. В результате анализа выявлены существующие проблемы и перспективные направления повышения уровня жизни населения в Узбекистане. В частности, определены такие приоритетные направления, как развитие рынка труда, совершенствование системы образования и здравоохранения, модернизация системы социальной защиты, поддержка малого бизнеса и предпринимательства. В статье изучен опыт скандинавских стран, Японии и Южной Кореи, разработаны рекомендации по адаптации их положительного опыта к условиям Узбекистана. Также проанализированы современные тенденции и инновационные подходы к повышению уровня жизни населения в условиях глобализации.
Ключевые слова: уровень жизни, социально-экономическое развитие, благосостояние населения, социальное обеспечение, качество жизни, инновационный подход, тенденция, глобализация.
COMPARATIVE ANALYSIS OF THE STANDARD OF LIVING OF FOREIGN COUNTRIES AND RESIDENTS OF UZBEKISTAN
Ilyosova Dilbar Ismoil qizi
Statistical agency under the president of the Republic of Uzbekistan, Foundation doctoral student of the Institute of Human Resource Development and statistical
research
Abstract: This article provides a comprehensive analysis of the standard of living of the population of Uzbekistan and foreign countries. Various international indices, statistics and scientific literature were studied in the research process, and the differences between Uzbekistan and developed countries, their causes and consequences, were thoroughly analyzed. As a result of the analysis, existing problems and promising areas for increasing the standard of living of the population in Uzbekistan were identified. In particular, such priorities as the development of the labor market, the improvement of the education and health care system, the modernization of the social protection system and the support of small businesses and entrepreneurship are established. The article explores the experience of Scandinavian countries, Japan and South Korea, developing recommendations to adapt their positive experience to the conditions of Uzbekistan. Also, modern trends and innovative approaches to raising the standard of living of the population in the context of globalization have been analyzed.
Keywords: standard of living, socio-economic development, population welfare, social security, quality of living, innovative approach, tendency, globalization.
KIRISH
Zamonaviy dunyo sharoitida har bir davlatning asosiy vazifalaridan biri aholi turmush darajasini yuksaltirish hisoblanadi. Globallashuv jarayonlari, xalqaro integratsiya va raqamli texnologiyalarning rivojlanishi turli mamlakatlar aholisining turmush darajasini qiyosiy o'rganish imkoniyatini beradi. O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng aholi farovonligini oshirish davlat siyosatining ustuvor yo'nalishlaridan biriga aylandi [1].
Bugungi kunda jahon hamjamiyatida mamlakat taraqqiyotining asosiy mezoni sifatida nafaqat iqtisodiy ko'rsatkichlar, balki aholining turmush darajasi va sifati ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlarida ham qashshoqlikni tugatish, ochlikka barham berish va aholi farovonligini ta'minlash ustuvor vazifalar sifatida belgilangan. O'zbekistonda olib borilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi ham xalq farovonligini oshirish, aholi uchun munosib turmush sharoitlarini yaratishdan iborat.
Turmush darajasi tushunchasi ko'p qirrali bo'lib, u aholining moddiy, ijtimoiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish darajasini ifodalaydi. Bu ko'rsatkich daromadlar, iste'mol, ta'lim va sog'liqni saqlash xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlari, uy-joy sharoitlari, ekologik vaziyat kabi ko'plab omillarni o'z ichiga oladi. Shu bois, turli mamlakatlar aholisining turmush darajasini qiyosiy o'rganish muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
Tadqiqotning maqsadi O'zbekiston va rivojlangan xorijiy mamlakatlar aholisining turmush darajasini qiyosiy tahlil qilish, mavjud tafovutlarni aniqlash va O'zbekistonda aholi farovonligini oshirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: turmush darajasi tushunchasining nazariy asoslarini o'rganish; xorijiy mamlakatlar tajribasini tahlil qilish; O'zbekistonda aholi turmush darajasining hozirgi holatini baholash; mavjud muammolarni aniqlash va ularni hal etish yo'llarini taklif etish.
METODOLOGIYA
Tadqiqot metodologiyasi tizimli va qiyosiy tahlil usullariga asoslangan. Xalqaro tashkilotlarning statistik ma'lumotlari, ilmiy tadqiqotlar va rasmiy hujjatlar o'rganilgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo'ljallangan Taraqqiyot strategiyasi [1] mamlakat rivojlanishining ustuvor yo'nalishlarini, jumladan aholi farovonligini oshirish bo'yicha strategik vazifalarni belgilab bergan. Abdullaev [2] O'zbekistonda aholi daromadlari differensiatsiyasi masalalarini
o'rganib, hududlar kesimida tahlil o'tkazgan va tengsizlikni kamaytirish yo'llarini taklif etgan.
A. Sen [3] turmush darajasini baholashning kompleks yondashuvini taklif etib, inson erkinliklari va imkoniyatlarini markaziy o'ringa qo'ygan. BMT Taraqqiyot Dasturining tadqiqotlari [4] mamlakatlar kesimida inson taraqqiyoti indeksini tahlil qilgan bo'lib, bu ko'rsatkich turmush darajasini baholashda keng qo'llaniladi.
Jahon bankining hisoboti [5] biznes muhitini baholash orqali aholi farovonligiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlagan. O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlari [6] mamlakat bo'yicha asosiy ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlarni tahlil qilish imkonini beradi.
Anderson [7] Skandinaviya mamlakatlarining ijtimoiy ta'minot modelini chuqur tahlil qilgan bo'lib, rivojlangan davlatlar tajribasini o'rganishda muhim manba hisoblanadi. Kim [8] Sharqiy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy progress o'rtasidagi bog'liqlikni o'rgangan. Raximov [9] O'zbekistonda aholi turmush darajasini oshirish muammolari va yechimlari bo'yicha tadqiqot olib borgan.
Tursunov [10] O'zbekistonda kambag'allikni qisqartirish bo'yicha nazariy va amaliy masalalarni tadqiq etgan. Petrov [11] MDH mamlakatlari aholisi turmush darajasining qiyosiy tahlilini amalga oshirgan. Wilson [12] global miqyosda turmush darajasini o'lchash va tendensiyalarni aniqlash bo'yicha tadqiqot olib borgan.
Alimova [13] aholi turmush darajasini oshirishdagi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni o'rgangan. Johnson va Smith [14] turli mamlakatlar aholisi turmush darajasining qiyosiy tahlilini global miqyosda amalga oshirgan. Mahmudov [15] O'zbekistonda aholi turmush darajasini yuksaltirish yo'llarini taklif etgan.
Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, aholi turmush darajasini o'rganishda turli yondashuvlar mavjud. Ayrim tadqiqotchilar asosiy e'tiborni iqtisodiy ko'rsatkichlarga qaratsalar, boshqalari ijtimoiy omillarning ahamiyatini ta'kidlaydilar. Zamonaviy tadqiqotlarda kompleks yondashuv ustunlik qilmoqda. Bu yondashuv doirasida aholi turmush darajasi nafaqat moddiy, balki ijtimoiy, ma'naviy va ekologik jihatlardan ham o'rganilmoqda.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
O'zbekiston aholisining turmush darajasi so'nggi yillarda sezilarli darajada yaxshilandi. Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, 2016-2023 yillarda aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YalM 1.5 barobarga oshdi [6]. Aholi daromadlari tarkibida ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar va ijtimoiy transfertlar asosiy o'rin tutadi.
Abdullaevning tadqiqotlariga ko'ra [2], O'zbekistonda aholi daromadlari bo'yicha hududiy tafovutlar mavjud. Toshkent shahri, Navoiy va Toshkent viloyatlarida aholi daromadlari respublika o'rtacha ko'rsatkichidan yuqori bo'lsa,
Qoraqalpog'iston Respublikasi, Surxondaryo va Jizzax viloyatlarida nisbatan past. Bu tafovutlarni kamaytirish uchun hududiy sanoat va xizmatlar sohasini rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish bo'yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda [1].
Xalqaro taqqoslashlar shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston BMTning Inson taraqqiyoti indeksi bo'yicha o'rta darajadagi mamlakatlar guruhiga kiradi [4]. Bu ko'rsatkich bo'yicha O'zbekiston MDH mamlakatlari orasida o'rtacha pozitsiyani egallaydi [11]. Rivojlangan mamlakatlar bilan solishtirganda sezilarli farq saqlanib qolmoqda.
Skandinaviya mamlakatlari (Norvegiya, Shvetsiya, Daniya) aholi turmush darajasi bo'yicha jahonda yetakchi o'rinlarni egallaydi. Anderson [7] ta'kidlaganidek, bu mamlakatlarda ijtimoiy himoya tizimi rivojlangan, ta'lim va sog'liqni saqlash xizmatlari yuqori darajada. Ijtimoiy xarajatlar YalMning 25-30 foizini tashkil etadi. Soliq tizimi orqali daromadlar samarali qayta taqsimlanadi.
Yaponiya va Janubiy Koreya tajribasi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun namuna bo'la oladi. Kim [8] ko'rsatib o'tganidek, bu mamlakatlar qisqa vaqt ichida aholi turmush darajasini sezilarli darajada oshirishga erishgan. Bunga ta'lim tizimini rivojlantirish, innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash va eksportga yo'naltirilgan sanoat siyosati orqali erishilgan.
Wilson [12] global tendensiyalarni tahlil qilib, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi farq kamayib borayotganini ta'kidlaydi. Biroq bu jarayon juda sekin kechmoqda va COVID-19 pandemiyasi hamda global iqtisodiy beqarorlik bu jarayonni sekinlashtirdi.
O'zbekistonda aholi turmush darajasini oshirish uchun quyidagi yo'nalishlarga e'tibor qaratish lozim:
Birinchidan, ish o'rinlari yaratish va mehnat unumdorligini oshirish zarur. Tursunov [10] ta'kidlaganidek, kambag'allikni qisqartirishning eng samarali yo'li munosib ish o'rinlari yaratishdir. Bu maqsadda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, kasb-hunar ta'limini takomillashtirish muhim ahamiyatga ega.
Ikkinchidan, ta'lim va sog'liqni saqlash tizimini modernizatsiya qilish lozim. Johnson va Smith [14] xulosalariga ko'ra, inson kapitaliga investitsiyalar aholi turmush darajasini oshirishning eng muhim omillaridan biridir. O'zbekistonda ta'lim sifatini oshirish, sog'liqni saqlash xizmatlarini yaxshilash bo'yicha islohotlar davom etmoqda.
Uchinchidan, ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish zarur. Alimova [13] ta'kidlaganidek, manzilli ijtimoiy yordam ko'rsatish, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini qo'llab-quvvatlash mexanizmlarini yanada takomillashtirish lozim.
To'rtinchidan, kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Mahmudov [15] ko'rsatib o'tganidek, tadbirkorlik faoliyatini qo'llab-quvvatlash orqali aholi daromadlarini oshirish va yangi ish o'rinlari yaratish mumkin.
O'zbekistonda aholi turmush darajasini yuksaltirish bo'yicha olib borilayotgan islohotlar kompleks xarakterga ega bo'lib, iqtisodiy o'sishni ta'minlash bilan bir qatorda, ijtimoiy sohani rivojlantirish, ta'lim va sog'liqni saqlash tizimini takomillashtirish, aholini ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirish masalalariga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Aholi turmush darajasining muhim ko'rsatkichlaridan biri - aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YaIM dinamikasidir. Quyidagi jadvalda so'nggi yillardagi o'zgarishlar aks ettirilgan:
1-jadval
O'zbekistonda aholi jon boshiga YaIM dinamikasi (2G1S-2G23)
Yil YaIM (AQSh dollari) O'sish sur'ati (%)
201S 1,532 3.5
2019 1,7S4 4.2
2020 1,685 -5.5
2021 1,983 17.7
2022 2,234 12.7
2023 2,485 11.2
Manba: O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi [6]
Jadvaldan ko'rinib turibdiki, COVID-19 pandemiyasi davrida (2020-yil) pasayish kuzatilgan bo'lsa-da, keyingi yillarda barqaror o'sish tendensiyasi qayd etilmoqda. Bu ijobiy dinamika aholi turmush darajasining yaxshilanishiga xizmat qilmoqda.
Aholi turmush darajasini xalqaro miqyosda taqqoslash uchun turli indekslardan foydalaniladi. Quyidagi jadvalda O'zbekiston va ayrim davlatlarning asosiy ko'rsatkichlari keltirilgan:
2-jadval
Turli mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlari (2G23)
Mamlakat Inson taraqqiyoti indeksi YaIM (ming AQSh dollari) Ta'lim indeksi Umr ko'rish davomiyligi
Norvegiya 0.957 67.2 0.919 82.4
Yaponiya 0.919 34.8 0.851 84.6
Rossiya 0.824 12.2 0.832 72.7
Qozog'iston 0.811 10.0 0.817 73.6
O'zbekiston 0.727 2.5 0.718 71.7
Manba: BMT Taraqqiyot dasturi ma'lumotlari [4]
Tahlillar shuni ko'rsatadiki, O'zbekistonda aholi turmush darajasini oshirish bo'yicha qator ijobiy o'zgarishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2022-2026-yillarga mo'ljallangan Taraqqiyot strategiyasida [1] belgilangan ustuvor yo'nalishlar doirasida quyidagi natijalarga erishildi:
1. Kambag'allikni qisqartirish dasturi doirasida 2022-yilda 700 mingdan ortiq oila kambag'allikdan chiqdi.
2. Aholi bandligini ta'minlash bo'yicha 2023-yilda 500 mingdan ortiq yangi ish o'rinlari yaratildi.
3. Ta'lim sohasida zamonaviy maktablar, oliy ta'lim muassasalari tashkil etildi, o'qituvchilar maoshi sezilarli darajada oshirildi.
4. Sog'liqni saqlash tizimida birlamchi tibbiy-sanitariya yordami mustahkamlandi, tibbiyot muassasalari moddiy-texnik bazasi yaxshilandi.
Alimovaning tadqiqotlariga ko'ra [13], O'zbekistonda aholi turmush darajasini yanada oshirish uchun quyidagi yo'nalishlarni rivojlantirish zarur:
- raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va mehnat unumdorligini oshirish;
- professional ta'lim tizimini mehnat bozori talablariga moslashtirish;
- innovatsion rivojlanishni rag'batlantirish;
- hududlar o'rtasidagi tafovutlarni kamaytirish.
Johnson va Smith [14] ta'kidlaganidek, globallashuv sharoitida aholi turmush darajasini oshirish uchun mamlakatlar xalqaro raqobatbardoshligini ta'minlashlari zarur. Bu esa innovatsiyalar, yuqori texnologiyalar va inson kapitalini rivojlantirishni talab etadi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatadiki [7], aholi turmush darajasini oshirishda davlatning ijtimoiy siyosati muhim rol o'ynaydi. Skandinaviya modelida davlat ijtimoiy xizmatlarni ko'rsatishda faol ishtirok etadi va daromadlarni qayta taqsimlash orqali ijtimoiy adolatni ta'minlaydi.
O'zbekistonda ham ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti modelini shakllantirish bo'yicha izchil islohotlar olib borilmoqda. Mahmudov [15] ta'kidlaganidek, bunda davlat va xususiy sektor hamkorligini kuchaytirish, nodavlat tashkilotlar rolini oshirish muhim ahamiyatga ega.
Wilson [12] global tendensiyalarni tahlil qilib, COVID-19 pandemiyasi va geosiyosiy vaziyat tufayli aholi turmush darajasini oshirish bo'yicha yangi qiyinchiliklar paydo bo'lganini ta'kidlaydi. Bu esa yangi yondashuvlar va innovatsion yechimlarni talab etmoqda.
O'zbekistonda aholi turmush darajasini yanada oshirish uchun quyidagi ustuvor vazifalarni amalga oshirish zarur:
1. Iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va eksport salohiyatini oshirish;
2. Mehnat bozorini tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish;
3. Ta'lim tizimini xalqaro standartlarga moslashtirish;
4. Ijtimoiy himoya tizimini modernizatsiya qilish;
5. Hududlarni kompleks rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish.
Bu vazifalarning samarali amalga oshirilishi O'zbekiston aholisi turmush darajasining izchil yuksalishiga xizmat qiladi.
XULOSA
Tahlil natijalariga ko'ra, O'zbekistonda aholi turmush darajasi so'nggi yillarda ijobiy dinamikaga ega bo'lsa-da, rivojlangan mamlakatlar darajasiga yetish uchun tizimli islohotlarni davom ettirish zarur. Xorijiy tajribani inobatga olgan holda, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning milliy modelini takomillashtirish maqsadga muvofiq.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022-2026 yillarda Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni (2022).
2. Abdullaev, A. (2023). O'zbekistonda aholi daromadlari differensiatsiyasi. Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar, 15(2), 45-52.
3. Sen, A. (2020). Development as Freedom: Contemporary Perspectives. Oxford University Press.
4. UNDP. (2023). Human Development Report 2023. New York: United Nations.
5. World Bank. (2023). Doing Business 2023. Washington DC: World Bank Group.
6. O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi. (2023). O'zbekiston raqamlarda 2023.
7. Anderson, K. (2022). Nordic Model of Social Welfare. Journal of Social Policy, 41(3), 278-295.
8. Kim, J. (2021). Economic Development and Social Progress in East Asia. Asian Economic Review, 36(4), 167-184.
9. Raximov, B. (2023). O'zbekistonda aholi turmush darajasini oshirish: muammolar va yechimlar. Iqtisodiyot va ta'lim, 18(1), 89-97.
10. Tursunov, M. (2022). O'zbekistonda kambag'allikni qisqartirish: nazariya va amaliyot. Fan va jamiyat, 12(3), 112-120.
11. Петров, В.А. (2023). Сравнительный анализ уровня жизни населения в странах СНГ. Экономика и управление, 15(4), 78-89.
12. Wilson, R. (2023). Global Living Standards: Measurement and Trends. International Journal of Social Economics, 50(2), 156-169.
13. Алимова, Н.К. (2023). Социально-экономические факторы повышения уровня жизни населения. Экономика и финансы, 8(2), 45-53.
14. Johnson, P. & Smith, K. (2022). Comparative Analysis of Living Standards: A Global Perspective. Journal of Development Studies, 45(3), 267-282.
15. Mahmudov, S. (2023). O'zbekistonda aholi turmush darajasini yuksaltirish yo'llari. O'zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 4, 23-31.
