CC BY
103JffiTALQINVA
\-#TAD0IQOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmlyuslubly jurnali
miiif-iwuuif juiiian
1 fi L J S
O'ZBEKISTONDA ISTE'MOL SAVATCHASI HOZIRGI HOLATINI VA UNI
*
SHAKILLANTIRISH YO'NALISHLARI
)> I )> •:>
G'aybullayev Sarvar O'ktam o'g'li
O'zbekiston Milliy Universiteti Iqtisodiyot fakulteti 2-kurs magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7249116
' t
1> Tip*
Anotatsiya: Ushbu maqolada O'zbekiston Respublikasida aholi turmush darajasini baholash, turmush farovonligini oshirish, aholi daromadlari va iste'mol harajatlari orasidagi bog'liqliklarni o'rganish va mavjud holatni tahlil qilish masalalari yoritilgan.Iste'mol savatchasining bugungi kundagi holati va davlat budjetining bunga tayyorligi statistik ma'lumotlar asosida o'rganilgan. Iste'mol savatchasi, yashash minimumi va kambag'allik darajasini aniqlash bo'yicha taklif va xulosalar berilgan.
L'.ilit ... Tn+a'mr.1 ^„ntolmni N/IUTCI/ 1\ A ,n
Kalit so'zlar: Iste'mol savatchasi, yashash minimumi, MHTEKM, pensiya va
>
*
nafaqalar, ishsizlik.integratsiyalashuv.
Abstract: This article disscusses the issues of assessing the standart of living of population in the Republik of Uzbekistan,improving the standart of living, studying
iw
m?
the relationship betweeen income and consumption expenditures and analyzing the
current situation.Readiness was studied on the consumer basket, the subsistence
minimum and the poverty line.
Key words: Consumer basket, subsistence minimum, pensions and benefits,
unemployment, integratsione. i >
Yurtimizda olib borilayoygan tub islohotlar zamirida eng avvalo inson qadri va farovonligi turibdi. Jahon hamjamiyati bilan munosib integratsiyalashuv jarayonida aholining kundalik turmush tarzini yaxshilash pirovard maqsad hisoblanadi. Mustaqillikka erishganimizga qariyb 30 yil bo'lgan bo'lsada hamon iste'mol savatchasi tizimi joriy etilmagan.Prezidentimizning Oliy Majlisga yuborgan murojaatnomalarining barchasida aholining munosib hayot kechirishi masalasi alohida e'tiborga olinadi. J-jt
Tadqiqot metadologiyasi
Ushbu tadqiqot ishida tanlama kuzatish orqali aholini iste'molga bo'lgan talabini turli metodlar yordamida o'rganildi.Maqolada ilmiy abstraksiyalash usuli
J "1 >
yordamida iste'mol miqdoriga ta'sir etuvchi omillar, iste'mol savatchasining bugungi
iw ~
>*
kundagi aholi daromadlariga mosligi, aholining bandligi va mehnat yoshidagi aholining daromadlari ilmiy va amaliy bashorat qilinadi. Shuningdek qiyosiy
taqqoslash usuli yordamida jahonning rivojlangan davlatlarida aholi iste'moli va
i >-;> >
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmly-uslubly juniali
»
miiif-iwuuif juiiian
1 ]JML J S
iste'mol savatchasining miqdori,uning shakllanish holati o'rganilgan va yurtimizdagi
_ _
joriy holat bilan solishtirib tegishli xulosalar shakllantirildi. Natija va muhokamalar
Har bir davlat o'zining iqtisodiy taraqqiyoti davomida aholi turmush darajasi va
№1
sifatini yaxshilash, ijtimoiy muhofaza qilish tizimini takomillashtirish borasida izchil islohotlarni amalga oshirib boradi. Bundan ko'zlangan asosiy maqsad insonlar uchun tobora rivojlanib borayotgan davriy taraqqiyotga mos ravishda munosib turmush
J»
sharoitlarini yaratib berishdan iborat. Dunyo mamlakatlarida aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimining o'ziga xos kontseptsiyalari mavjud. Jumladan, bir qator davlatlarda aholining munosib hayot kechirishini ta'minlaydigan hamda huquqiy asoslar bilan mustahkamlangan "Yashash minimumi" va "Iste'mol savatchasi"ga mutanosib tarzda ta'minlab boriladi. Davlat tomonidan iste'mol savatchasini amalga joriy etilishi hamda uni qonuniy asoslar bilan mustahkamlab qo'yilishi insonlar uchun muhim ijtimoiy ahamiyatga ega. Chunki, bu amalda belgilab qo'yilgan ish
„„ ™„l Kn.rAtn,
haqi, pensiya, ijtimoiy nafaqa va boshqa to'lovlar miqdorini real hayotiy
ehtiyojlardan kelib chiqqan holda belgilanishini ta'minlaydi. Iste'mol savatchasi aholining 3 ta asosiy ijtimoiy-demografik guruhi, ya'ni mehnatga layoqatli aholi, pensionerlar va bolalar uchun joriy qilinadi.
Aholining turli qatlamlari (yoshi, jinsi) yashashi uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarining eng kam miqdorini belgilashda muayyan davrdagi (bir kunlik, bir oylik, bir yillik) normalari aniqlanadi. Masalan, bir kishi normal hayot kechirishi uchun bir kunda yoki bir oyda iste'mol qilishi lozim bo'lgan oziq-ovqat mahsulotlari to'plami va miqdori, shuningdek, barcha kommunal xarajatlarni qoplashi uchun oyiga qancha summa zarurligi hisoblab chiqiladi. Bunda iste'mol savatchasi tarkibiga kishi ularsiz bamaylixotir, sog'lom yashashi mumkin bo'lgan tovarlar kiritilmaydi. Ammo ayrim mamlakatlar o'zining iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda biz inobatga olmayotgan ayrim turdagi tovar va mahsulotlarni ham savatcha tarkibiga kiritgan. Masalan, ba'zi rivojlangan davlatlarda tamaki, benzin kabilar ham iste'mol savatchasi tarkibidan joy olgan. Bugungi kunda yurtimiz aholisining katta qismi yoshlar qatlamidan tashkil topganligi uchun, so'nggi yillarda oilalar a'zolarining soni kamayishi ro'y bermoqda. Shuning uchun komunal to'lovlar, soliq va boshqa
J-jt
majburiy yig'imlar uchun ajratilayotgan mablag'lar umumiy bo'lganligi uchun uy xo'jaliklari o'zida bo'lgan qolgan mablag'larni jamg'arishga harakat qiladi.
O'zbekistonda axoli yalpi daromadlarining o'zgarishi, yil boshidan nisbatan (mlrd.so'm)
Vip
:>q> q >■:>
• > >
>q ] - )> >
U>,* ^ «KQs
1>
«
>>
>
1 >?<>
>1> H )>
3
Deft
^ r
. vvTALQIN VA ^TADQIQOTLAR
ilmiy-uslubiy jumaH
>
№4 2022
>
m>
>i> >>
S
<: > : 1>
^ >>
J:
Korsatkichlar 2015 2016 2017 2018 2019 2019-yildan 2015-yilgacha nisbatan o' sish tartibi
Aholining yalpi daromadi 11674 20906 36430 47760 63282 1,3
YalMga nisbatan %da 73,3 74,2 73.8 76,6 81,4 8,1
Tadbirkorlik faoliyati daromadi 4476,4 8123,1 12317 17656 22936 5,1
Mulkdan olingan daromad 35,1 57,7 135,6 191,1 272,1 7,8
)>j* « > *
j
m>
> )R*
s*3 >
M >
q >\:y
slH >
»4>
.. J>si, j >j>
Ml
№
»
j
i >* >>
fia?
! ml
>>q >
] >i>
* - i> Qèt-
Iste'mol savatchasining tarkibi va qiymatini davriy taraqqiyotga mos tarzda mutanosibligini ta'minlab borish davlatlar uchun ma'lum iqtisodiy qiyinchiliklarni yuzaga keltirishi mumkin. Chunki, odatda, savatchani belgilashda birinchi navbatda eng zarur turdagi ehtiyojlarning (oziq-ovqat, nooziq-ovqat, xizmatlar) minimal darajasidagi qiymati hisobga olinadi. Ammo, iste'mol savatchasi tarkibini tobora rivojlanib borayotgan inson ehtiyojlariga xamohang tarzda kengaytirib borishda ayrim turdagi qismlarini aniqlash va uni hayotiy zaruriyatidan kelib chiqqan holda qo'shib borishda ba'zi muammolar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, insonlar iste'mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlarining kunlik yoki bir oylik turi va miqdorini belgilashda aniq bir o'lchamlarga ega bo'lish mumkin. Ammo, xizmatlarning zarur to'plamini aniqlash va uni amalda belgilash nisbatan murakkabroq. Chunki, aholi tirikchiligi uchun zarur eng kam miqdorni belgilashda birinchi navbatda kommunal va transport xarajatlari inobatga olinadi. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, tobora rivojlanib borayotgan davrda xizmatlar ham inson uchun muhimlik darajasi va hayotiy zaruriyatiga qarab farqlanishi yoki ortib borishi mumkin. Xususan, inson hayot faoliyati davomida dolzarbligi jihatidan bir qator muhim xizmat ko'rsatish turlaridan (uyali aloqa, internetdan foydalanish, tibbiy yordam, turli mutaxassislar maslahatlarini olish) faol foydalanadi.
Shuningdek, madaniy-ma'rifiy tadbirlar (teatr, muzeylarga borish xarajatlari ham alohida e'tiborga loyiq) ham muhim ahamiyatga egadir. Chunki, inson nafaqat moddiy, balki ma'naviy ehtiyojlarini ham yetarli darajada qondira olish imkoniyatiga ega bo'lishi lozim. O'zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab aholi turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan bir qator ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan
iSt
i*4>
>H >
Qj^f^S).
121
i >5*
1 rè*
à
j*4>
q > >
q >j* q <;>
JffiTALQINVA 1
%#TADQIQOTLAR No4 2022
^^ ¡ImlyuHuOiy jumali i»--r
' 1 J E" I -
chora-tadbirlar amalga oshirildi. Garchi, O'zbekiston Respublikasi
_
Konstitutsiyasining 39-moddasida "Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo'yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam
miqdordan oz bo'lishi mumkin emas"ligi amalda belgilab qo'yilgan bo'lsada,
аи j
insonlarning munosib hayot kechirishi uchun zarur daromadlar me'yorini ifodalaydigan "iste'mol savatchasi" va uning huquqiy asoslari qonunchilikda mustahkamlanmadi. Mustaqillikning dastlabki yillaridagi iqtisodiy qiyinchiliklar
!
nafaqat O'zbekistonga, balki MDHning ko'plab davlatlari uchun ham bir qator muammolarni keltirib chiqargan. Respublikamizda "yashash minimumi" yoki "iste'mol savatchasi"ning, garchi xuquqiy asoslari yaratilmagan bo'lsada, amalda zarur turdagi iste'mol mahsulotlari imtiyozli (tannarxi yoki import narxidan arzon) narxlarda aholiga yetkazib berildi (1995 yilgacha davlat tomonidan asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotari cheklangan chakana narxlarda ushlab turilgan). Bu kabi islohotlar murakkab iqtisodiy tanglik yillarida aholi moddiy ta'minotini minimal darajalarda bo'lsa-da, ta'minlashda muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan. O'zbekistonda yashash minimumi va iste'mol savatchasi amalda qonun bilan mustahkamlanmaganligining asosiy omillari sifatida shuni ta'kidlash kerakki, dastlabki yillarda real iqtisodiy imkoniyatlarning bunga imkon bermasligi,
»
shuningdek, ko'plab turdagi iste'mol mahsulotlarini mahalliy ishlab chiqarishning yetarli darajada yo'lga qo'yilmaganligi sababli ularning aksariyati import evaziga ta'minlangan va bu davlat byudjeti uchun iqtisodiy qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Mustaqillikning dastlabki yillaridagi iqtisodiy imkoniyatlarni inobatga olgan holda
yashash minimumi va iste'mol savatchasi huquqiy asoslar bilan mustahkamlanmadi.
^ ...... . , ...........
Chunki, agar yashash minumimi huquqiy asoslar bilan amalda belgilab qo'yilsada, lekin uni real hayotda ta'minlay olmasa bularning barchasi shunchaki qog'ozda qolib ketishiga olib kelar edi. Bu holni ayrim Respublikalar misolida ko'rish mumkin bo'lgan. Shuning uchun ham O'zbekiston iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan
holda ushbu masala, garchi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo'yilmagan bo'lsada, amalda murakkab iqtisodiy sharoitda ham ko'plab davlatlardan farqli ravishda
mamlakat aholisi uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan choratadbirlar qo'llab borildi.
п I I лот /~J n Un m пл n пл I n I n n 1л г» I -I I fm ■ i n Ii /-J n fn 1 r
Keyingi yillar davomida ham mamlakatda aholi turmush darajasini yaxshilashga
ш
qaratilgan bir qator islohotlar amalga oshirib borildi. Lekin, shunga qaramasdan yillar
mobaynida aholining real daromadlari (MHTEKM, pensiya va turli nafaqalar) doimiy J1 > <j ' "1 >
tarzda yashash minimumi, iste'mol savatchasiga mutanosibligi ta'minlanmadi.
iw-
>*
Yashash minimumi va iste'mol savatchasini joriy etilishi va uni huquqiy asoslar bilan mustahkamlanishi aholi turmush darajasini oshirish hamda kambag'allikni qisqartirishda muhim ahamiyatga ega. Agar iste'mol savatchasi joriy etilmasa yoki
,_____________■ ____:.......■ ■ ■______-u
kam ta'minlangan aholini kuchli ijtimoiy muhofaza qilish tizimini yanada kuchaytirib
ЩЪ ПЙ»-
: * ^ * n>
ЫЬ
. Я:>
эй* >>
#ф> ^ >3>
I >j:>
Ы >
>3»
Ы >
я*
*ф:
i >S#
■ 1>Ъ
TALQIN VA TADQIQOTLAR
ilmiy-uslubiy juniali
№4 2022
borilmasa, bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatda kambag'allik darajasini ortib borishiga olib keladi.
O'zbekistonda aholi umumiy daromadi tarkibining o'zgarishi. (yil boshiga nisbatan foizda )
Ko'rsatkichlar 2017 y. 2018 y. 2019y. 2020 y. 2021 y.
Aholining yalpi daromadlari 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Ish haqi 32,3 33,1 35,6 35,4 34,2
Tadbirkorlik va mulkdan olingan daromad 38,6 39,1 34,2 37,4 36,7
Nafaqa, stipendiya va boshqa ijtimoiy transfertlar 12,9 12,8 13,6 13,1 12,3
Natura shaklidagi daromadlar 8,9 7,8 6,8 6,0 3,7
Boshqa daromadlar 7,3 7,2 9,9 8,2 11,2
, >> >
} >5> ;:>q ц
i >4> 11>
i
' -I ЪМ >>
>p ♦I
Im.''
ЖЯ
M>
Я*
* - i>
tVî
Bu, o'z navbatida aholi moddiy ta'minotiga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Bu boradagi muammolarni bartaraf etish hamda aholi turmush darajasi va sifatini oshirishga so'nggi yillar mobaynida davlat rahbari tomonidan alohida e'tibor qaratilib, aholining real daromadlari, ish haqi, pensiya, nafaqa va boshqa to'lovlar miqdorini hududlar kesimida "yashash minimumi" va "iste'mol savatchasi"ga mutanosibligini ta'minlash va uning mexanizmlarini ishlab chiqish maqsadida Iqtisodiyot, Moliya, Mehnat, Innovatsion rivojlanish vazirliklari hamda Qoraqalpog'iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari mas'ul ijrochilar etib tayinlandi. Ko'plab davlatlarda aholining (eng kam ish haqi, pensiya va nafaqa oluvchilari) oylik ish haqi xarajatlarining oziq-ovqat mahsulotlariga sarfi 50 %ni (iste'mol savatchasi huquqiy asoslar bilan belgilab qo'yilgan davlatlarda aholining oziq-ovqat mahsulotlariga xarajatlari oylik maoshlarining 40, 50, 55, 60 %gachasini tashkil etishi belgilab qo'yilgan) tashkil etishini inobatga olinsa, O'zbekistonda eng kam oylik ish haqining 50 %ini oziq-ovqat mahsulotlariga sarflanishi uchun mehnatga haq to'lashning eng kam miqdorini 2020 yil fevral oyi holatidan teng barobarga oshirish lozimligini ko'rsatadi.
Aholi moddiy ta'minoti tahlili shuni ko'rsatadiki, sovet davrida olib borilgan markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi uning tartib-qoidalari va mexanizmlari amalda barqaror iqtisodiy taraqqiyotni ta'minlay olmadi. Sarf-xarajati cheksiz sovet iqtisodiyotida aholining minimal ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan ishlab chiqarishdagi nomutanosibliklar hamda yildan-yilga ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda o'z
q >3*
Ш
»ф>
q q
РА > q И>
Mir
^Н >
*л>
и*-
q
>
5
Щ )>
q
им>
*ф>
S
*4>
А >р
■ —- ^•
123
a M>
Ш>
Ц
4H>
ЫЬ
. Я:>
Я*
>>
^ >3>
1 >>>
№ i bi
Ы >
>3»
Ы >
я*
Ы>
¡ >s#
ы ]> >>
! >5>
тс > q j> ^Н >
! >1*
i >>
>q >
*:J>
TALQIN VA TADQIQOTLAR
¡Imiy-uslubry juniali
№4 2Q22
yechimini kutayotgan o'tkir muammolarning ortib borishi oxiroqibat iqtisodiy tanglikni keltirib chiqardi.
Dunyoning ayrim davlatlarida soliq yukining o'rtacha darajasi,(foizda)
Davlatlar va uyushmalar nomi Soliq yukining o'rtacha С darajasi, foizda l'zbekistondagi soliq yukining boshqa davlatlardagi holat bilan qiyosiy darajasi
AQSH 32,3 1,5 marta past
Yevropa Ittifoqi davlatlari 42.6 2,0 marta past
Lotin Amerikasi davlatlari 47,2 2,2 marta past
IHTga a'zo davlatto 35,9 1,7 marta past
Janubiy Osiyo davlatlari 40,2 1,9 marta past
Sbarqiy Osiyo davlatlari 34,5 1,6 marta past
Vtarkaziv Osiyo davlatlari 40,5 1,9 marta past
Rossiya Federatsiyasi 34,4 1.6 marta past
MDHga a'zo davlat^ 25.2 1,2 marta past
Dunyo davlatlari bo'yicha 44,7 2,1 marta past
o'rtacha
O'zbekiston 18,6 X
q >3*
Щ >
q
*ф> Щ >
q >>
^ p
эжс
Bunda mahsulotlar narxi mavsumiy o'zgarishlarga ega ekanligini ham hisobga olish lozim. Chunki, belgilangan ish haqi, pensiya va boshqa ijtimoiy nafaqalarning o'sish srn^atlari iste'mol naralarining o'sishidan orqada qolmasligi kerak.
Yashash minimumi va iste'mol savatchasini joriy etilishi va uni huquqiy asosto bilan mustahkamlanishi aholi tuгmush darajasini oshiгish hamda kambag'allikni qisqaгtiгishda muhim ahamiyatga ega. Agar iste'mol savatchasi joгiy etilmasa yoki kam ta'minlangan aholini kuchli ijtimoiy muhofaza qilish tizimini yanada kuchaytirib borilmasa, bozor iqtisodiyoti sharaitida mamlakatda kambag'allik darajasini ortib borishiga olib keladi. Respublika Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2020 yil 24 yanvarda Oliy Majlisga Murojaatnomasida O'zbekiston tarixida birinchi marta ushbu masalaga alohida to'xtalib, kambag'allikni qisqartirish ustuvor vazifa sifatida belgilandi. Shundan kelib chiqqan holda, bu boradagi mavjud muammolarni bartaraf etishga qaratilgan hamda amaliy ahamiyatga ega bo'lgan islohotlar olib borildi.
Tahlillarimiz ko'rsatishicha, Respublikamizda kundalik iste'mol tovariarining asosiy qismini aholining iste'mollarga bo'lgan talabi tashkil etadi. Iste'mol tovaгlaгi iqtisodiy kategoriya sifatida qishloq xo'jaligi, iste'mol sanoati tamoqlari, shuningdek, qishloq xo'jalik mahsulotlarini sotib olinishini va iste'molchilarga sotilishini tashkil etuvchi xo'jaliklar o'rtasidagi ayirboshlash munosabatlarining majmuasini aks ettiradi.
q >>.
*л>
м -Н >
s ; j>
■ —- ^•
124
Ы >
q
Щ >
HN>
i m
q >p
Ц >i>
Щ >
q
i
• l>i>
я*
1 >'
TALQIN VA TADQIQOTLAR
ilmiy-uslubry jurnali
№4 2022
m*
>#
Щ; >>
Ы j> 1
i >H:
л>>-
>
>>
Ы >
<И >
Iste'mol ko'rsatkichlari to'g'risida umumiy xulosaga keladigan bo'lsak buni joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlari bilan fikrimizni dalilladik. Prezidentimiz rahbarligida iste'mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalar rivojiga keng yo'l ochilgani ham aholi bandligining oshishi va daromadlari o'sishida muhim omil bo'lmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.Xodiev B.Yu., Bekmurodov A.SH., G'afurov U.V. va boshqalar O'zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2017.
2.Bekmurodov A.SH., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustuvor yo'nalishlar. O'quv
1 J
i*
1
ЩУ
Ы*
>qK
Ьн Ы r> Ы*
Ы>
} >5>
Ы )
i >>>
Ы )>
] >4>
Ы >
Щ
Ш>
Ы p
] Я>
Ы >
i >4>
+H >
qo'llanma. T.: TDIU, 2017.
3.A.E.Ishmuxamedov va boshq. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O'quv 4§|"<iJ> qo'llanma -T.: TDIU, 2016.
4. Nazarova G.G'.,Xalilov.X. Jahon iqtisodiyoti.O'quv qo'llanma. T., 2005
5. Nazarova G.G'., Haydarov N. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. O'quv qo'llanma. T., 2005
; И* ♦-! >
Internet resurslari
6. www.gov.uz
7. www.uza.uz
8. www.fikr.uz
9. www.arxiv.uz
10. www.ziyonet.uz
Ы:>
q
Ш >
3 ж*
Ш >
Ш >
ж*
m >
i> * q
Ц >p
Щ>
3>>
Ы >
-^fV-iiT }»--^SfV-^Y f.—
125
ы >
I > >
q
