CC BY
24XOREOGRAFIYA SAN'ATI OBRAZLARI ORQALI YOSH AVLODNI
ESTETIK TARBIYALASH
Useinova Susanna Enverovna [email protected] O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi
Annotatsiya: Bugungi kunda xoreografiya bolalar va kattalar rivojlanishida dolzarb yo'nalishlardan biri hisoblanadi. Xoreografiya darslari nafaqat turli janrlardagi raqslarni ijro etishning badiiy ko'nikmalarini, balki yoshlarning go'zallik qonunlariga muvofiq odatlarni ham rivojlantiradi va tarbiyalaydi. Maqolada yosh avlodning rivojlanishi jarayonida xoreografiya san'atining estetik qiymati va o'zgaruvchanligi masalasi ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar: xoreografiya san'ati, estetik ta'lim, intizom, yoshlar.
AESTHETIC EDUCATION OF THE YOUNGER GENERATION BY MEANS
OF CHOREOGRAPHIC ART'S IMAGES
Useinova Susanna Enverovna [email protected] Uzbekistan State Academy of Choreography
Abstract: Currently, choreography is the most popular direction in the development of children and adults. Choreography classes educate and develop not only the artistic skills of performing dances of different genres, but also the development of habits and norms of behavior among young people in accordance with the comprehended laws of beauty. The article discusses the nature of the aesthetic value of choreographic art and variability in the development of the younger generation.
Keywords: choreography, aesthetic education, discipline, youth.
Shaxsning estetik va badiiy madaniyatini shakllantirishda xoreografiya san'ati obrazlari estetik tarbiyaning eng muhim jihati hisoblanadi. Xoreografiya - bu harakat go'zalligi, tovushlar, ochiq ranglar, rang-barang liboslar dunyosi, ya'ni sehrli san'at olami. Xoreografik obraz esa hissiyotlar va fikrlar raqsdagi, inson xarakterining yaxlit ifodasidir. Ma'lum bir obrazli raqs mazmunli, hissiy, ichki ma'no bilan to'ldirilgan. Xoreografiya san'ati doimo bolalarning e'tiborini tortib kelgan. Ushbu san'at maktabgacha ta'lim muassasalarida, umumta'lim maktablarida keng tarqaldi.
Bugun mamlakatimizda Prezidentimiz rahnamoligida yoshlarda vatanparvarlik, milliy an'ana va qadriyatlarimizga hurmat ruhini yuksaltirish, ma'nan barkamol va
I icclT^^^^H 284 http://oac.dsmi-qf.uz
jismonan sog'lom avlodni shakllantirish, huquq va manfaatlarini himoya qilishga asoslangan faol siyosat olib borilmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 04.02.2020 yidagi PQ-4585-sonli «Raqs san'ati sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va ilmiy salohiyatni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi qarori bilan O'zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi, Respublika ixtisoslashtirilgan xoreografiya maktab-internati va raqs san'atiga ixtisoslashtirilgan boshlang'ich maktab-internatlari faoliyatini tashkil etish va takomillashtirish chora-tadbirlari dasturi tasdiqlandi. Shunday qilib, keyingi yillarda mamlakatimizda qadimiy va boy madaniy merosimiz, milliy o'zligimizni, o'ziga xos qadriyatlarimiz va urf-odatlarimizni, madaniyat va san'atimizni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish borasida, "Ustoz-shogird" an'analari asosida raqs maktablarini tashkil etish, xalqaro andozalarga mos mutaxassislar va yuqori malakali kadrlar tayyorlash, raqs san'ati sohasida ilmiy salohiyatdan samarali foydalangan holda ilm-fan rivojini jadallashtirish maqsadida tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.
Xalqimiz ma'naviyati va estetik tarbiyasini yuksaltirish, navqiron avlodni milliy va jahon raqs san'ati namunalari bilan keng tanishtirishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan raqs san'atini har tomonlama rivojlantirishni davrning o'zi taqozo etmoqda.
Bu esa bolalarning individual qobiliyatlarini yanada to'liq rivojlantirishni ta'minlaydi, shuning uchun xoreografik guruhlarda mashg'ulotlar bolalar va o'smirlarning keng doirasiga kirishi kerak. Yoshlar raqs san'atini yaxshi ko'radilar va uzoq vaqt davomida mashg'ulotlarga qatnashadilar, raqs bilim va ko'nikmalarini egallashda qat'iyat va tirishqoqlik ko'rsatadilar. Xoreografiya o'qituvchilari raqs san'atining o'ziga xos vositalaridan foydalanib, bolalarning qiziqishi, tirishqoqligini hisobga olib ko'plab tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega. Raqs mashg'ulotlari bolalarning estetik tarbiyasiga hissa qo'shadi, ularning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, umumiy madaniyatining o'sishiga yordam beradi, shuning uchun xoreografiya san'ati o'quv vazifalarini keng amalga oshirish uchun boy imkoniyatga ega ekanligini ta'kidlash mumkin. Bolalar buni balet spektakllarida, badiiy albomlarda, videolarda ko'rishga intilishadi, buyuk xoreograflarning xoreografik asarlarida jonlangan adabiy asarlar tasvirlari bilan tanishadilar. Xoreografiya sana'ti - bu jismoniy rivojlanish va ma'naviy ozuqa olish amaliyotidir.
Raqs san'ati bilan shug'ullangan bola gavdasini tutishi bilan ajralib turadi, atrofdagilar havas bilan qarashadi, lekin uning shakllanishi uzoq jarayon bo'lib, bolalardan ko'plab fazilatlarni talab qiladi. Intizom, mehnatsevarlik va sabr-toqat, nafaqat xoreografik darsda, balki kundalik hayotda ham zarur bo'lgan xarakter xususiyatlari. Bu fazilatlar yillar davomida xoreografik guruhlar rahbarlari tomonidan tarbiyalangan va ko'plab ishlarda muvaffaqiyatlarni belgilaydi. Hayotda juda zarur
I îhSi^^Bl ^85 http://oac.dsmi-qf.uz
bo'lgan mas'uliyat hissi xoreografiya bilan shug'ullanadigan bolalarni oldinga siljitadi. Ommaviy raqsda yanada ko'proq mas'uliyatni xis qilish darkor, kechikish, esdan chiqarish mumkin emas, chunki atrofdagilarni ijrosi sizga bog'liq, o'rganmaslik, bajarmaslik, o'z ustida ishlamaslik nafaqat ijrochini o'zini balki butun guruhni ortga tortadi. Guruhdagi intizom, mas'uliyat hissi, mashg'ulot kiyimi toza bo'lishi kerakligi, hattoki umumta'lim maktabda ham bolalarning tashqi ko'rinishiga va o'zini tutishiga ta'sir ko'rsatadi. Ular nafaqat o'zlarining turishi, balki soch turmagi, tozaligi va eng oddiy kiyimlarni kiyishdagi nafisligi bilan ham ajralib turadi. [1]
Xoreografiya san'ati bolaning real hayotining qo'shimcha va davomi bo'lib, uni boyitadi. Bu san'atni o'rganish bolaga shunday his-tuyg'ularni va tajribalarni olib keladiki, u bularni boshqa manbalardan topa ololmaydi. Badiiy jamoada tarbiyaviy ish, murakkab, serqirra jarayon. Bu tashkiliy-pedagogik va badiiy-ijroiy chora-tadbirlarning keng dasturini amalga oshirish bilan bog'liq. Rahbar amaliyotidagi har bir yo'nalish o'ziga xos ichki mantiqqa, o'ziga xos qonuniyat va amalga oshirish tamoyillariga ega. Ularning bilimisiz, tanqidiy tahlilisiz nafaqat badiiy-ijodiy, o'quv, tarbiyaviy va mashq faoliyatini, balki butun pedagogik jarayonni ta'minlashni yetarli darajada samarali tashkil etish mumkin emas. [2] Xoreografik jamoadagi ta'lim ishining o'ziga xosligi uni amalga oshirish va ta'minlashda badiiy, ijrochilik, umumiy pedagogik va ijtimoiy jihatlarning organik birikmasi bilan bog'liq. Rahbarning sa'y-harakatlari bolalarda dunyoqarashni shakllantirish, yuksak axloqiy madaniyatni tarbiyalash, badiiy va estetik rivojlanishga qaratilgan. Bu vazifalar bolalarni badiiy va ijrochilik faoliyatiga jalb qilish, o'quv va ijodiy ishlarni tashkil etish bilan hal qilinadi. Demak, xoreografik jamoada bolani tarbiyalashning birinchi darajasi bolani shaxs sifatida shakllantirish, unda fuqarolik, axloqiy va estetik fazilatlarni, umumiy madaniyatni rivojlantirishdir. Ota-onalar o'z farzandlarini sog'lomlashtirish, umumiy madaniy-badiiy dunyoqarashini kengaytirish, ma'naviy ehtiyojlarni qondirish shakli, estetik didni rivojlantirish vositasi bo'lgan xoreografik to'garaklarga yuboradilar. Shuning uchun bolalarning darslarga munosabati individual va qat'iy tanlangan. Bola o'zini qiziqtiradigan, o'ziga tortadigan narsalarni idrok qiladi, eslaydi va bajaradi. Tarbiyaviy ishlar tizimli ravishda olib borilishi kerak, shundagina ijobiy natijalarga olib keladi [1].
Tarbiyaviy ishning murakkabligi jamoadagi bolalarning madaniyat va tarbiyaning turli darajalarida uchrashishi bilan belgilanadi. Ba'zan ularning manfaatlarini yo'naltirish oson emas. Shu bilan birga, o'qituvchi-rahbar xushmuomalalik, sezgirlik ko'rsatishi, bolalarga individual yondashuvni qo'llashi kerak. U bolalarni qiziqtira olishi, ishda har bir bolaning imkoniyatlaridan, uning istiqbollaridan foydalanishi kerak. Bolalar bilan muomala qilishda bolalarning munosabatlarini, ularning ichki dunyosini tushunish kerak. Xoreografiya bilimlari dunyosiga kirayotgan bola har bir dars majburiy ekanligini bilishi kerak. Uzrli sabablarsiz mashg'ulotni qoldirish
I icclT^^^^H 286 http://oac.dsmi-qf.uz
xoreografiya san'atining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda mumkin emas. Bolalar o'zlari oldida turgan vazifalarni bajara olmaydilar. Gap hatto natijalarga erishish haqida emas, balki o'zlashtirish tushunchasi, uning rivojlanishi haqida. U boshlagan ishni yaxshi niyat bilan bajarish va oxiriga etkazish kerak. Bolalarning boshlagan ishni yarim yo'lda tashlab ketish tendentsiyasi kelajakda kattalarning qobiliyatsizligiga aylanadi, shuning uchun o'qituvchi barcha tarbiyaviy ishlarni jamoada qiziqish tamoyiliga muvofiq qurishi kerak, bu asosiy va hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu yangi xoreografik materialni doimiy ravishda o'rganish bilan qo'llab-quvvatlanadi (obraz - unga monand harakat, raqs kombinatsiyasi, raqs etyudi, biron bir tadbirga tayyorlanish yoki uni o'tkazish va hokazo). Bularning barchasi bolalarda ijobiy his-tuyg'ularni keltirib chiqaradi, ularning axloqiy munosabati va estetik madaniyatining rivojlanishiga ta'sir qiladi. Tarbiyaviy ishning shakllari va usullari har xil bo'lishi mumkin va jamoa ijodiy faoliyatining tabiati va yo'nalishiga bog'liq. Baletmeyster spektaklni boshlab, bolalarga qahramonlarning xarakteri va obrazi, ularning harakatlarining motivlari, spektaklning yaratilgan tarixi, kundalik hayot, liboslar va an'analar haqida gapirib beradi. Bularning barchasi bolalar uchun ularga tushunarli tilda tayyorlanishi kerak, shuningdek, rang-barang rasmlarni namoyish qilish, materialni hissiy va ekspressiv tarzda taqdim etish kerak. Maxsus filmlarni tomosha qilish, musiqa tinglash, birgalikda tomosha qilish bolalar va o'qituvchini bir-biriga yaqinlashtiradi. Suhbatning umumiy mavzusi paydo bo'ladi, unda o'qituvchi aqlli va xushmuomalalik bilan bolalarni to'g'ri fikr yuritish kanaliga yo'naltiradi. Intizomni tarbiyalash mehnat jarayonida tashkilotchilik malakalarini singdiradi, unda faol munosabatni tarbiyalaydi. Sinfdagi o'qituvchi umumiy mehnatga hurmatni uyg'otadi, shaxsiyatni jamoatchilikka bo'ysundirish qobiliyatini rivojlantiradi. Ongli intizom - bu ichki tashkilotchilik va maqsadga muvofiqlik intizomdir. Tashqi intizom ichki o'z-o'zini tarbiyalash uchun old shartlarni yaratadi. Bolalar fikrini jamlaydi, sinfda e'tibor kuchayadi, berilgan topshiriqni tezroq va aniq bajariladi [3].
Zamonaviy mavzudagi spektakl tomoshalari qiziqarli odamlar bilan uchrashishga, adabiyotlarni o'qishga, muzeylarga tashrif buyurishga va yangi raqs materiallarini o'rganishga, taniqli xoreografiya san'ati ustalari tomonidan yaratilgan misollardan foydalangan holda yangi xoreografik obrazlarni yaratishga undaydi, masalan: afsonaviy Mukarram Turg'unboevaning raqslari. , "Tanovar", "Munojot", "Pilla", "Ayran" va boshqa ko'plab xoreografik kompozitsiyalar o'zbek xoreografiyasining oltin fondi bo'lib, nafaqat konsert zallari, balki balet teatrlari sahnalarini ham bezab turgan [4]. Bunga munosib namunalardan biri "Tanovar" milliy baleti bo'ldi. [5] Ba'zan rassomning tasavvurida to'satdan paydo bo'lgan, so'ngra uning ijodida yillar davomida o'zgarib turadigan obraz. Bu takrorlash ko'pincha ayol yuzlarining turi, rassomning qalbiga yaqinligi, ularning o'ziga xosligi bilan hayratda qoldiradi. Bu
I îhSi^^Bl ^87 http://oac.dsmi-qf.uz
maftunkorlikni aks ettirish rassomning uslubini yaratadi. Joziba - bu ayollik olami. "Tanovar" xalq qo'shig'i kompozitor A.Kozlovskiy uchun musiqada ana shunday jozibaga aylandi. Halima Nosirovadan yozib olingan bu asar ovoz va orkestr uchun asarga asos bo'ldi va u birinchi marta konsert sahnasida ijro etildi. U Kozlovskiyga ushbu qo'shiqning yetti variantini kuyladi. Shulardan shu kuyning bir qancha taktlarini tanlab, o'zining "Tanovar"ini yaratdi. Bu asar bastakor A.Kozlovskiy ijodida alohida o'rin tutadi, u xalq ohanglari, ritmlari, shakllari, she'riyatning barcha tuyg'ulari, o'zi bilgan va sevgan hamma narsaning tarqoqligi haqidagi bilimlarining barcha to'plangan boyligini bu asarga kiritgan. Ushbu baletda u butun boyligini o'zbek xalqiga vasiyat qilgandek bo'ldi.
Ham professional, ham havaskor jamoalarning chiqishlarini, konsert dasturlarini birgalikda ko'rish va muhokama qilish, hamda guruhning o'z konsert dasturlarini tahlil qilish foydalidir.
Rahbar dasturning ijobiy va salbiy tomonlariga to'xtalib o'tishga majbur. Xarakterning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda har kimga e'tibor berish muhimdir. O'z vaqtida aytilgan yaxshi so'z, qo'llab-quvvatlash, ma'qullash ko'p jihatdan ijrochining qobiliyatini ochishga yordam beradi. Ijodiy hisobotlar, jamoalar o'rtasida tajriba almashish, bir-birlariga ijodiy yordam ko'rsatish katta tarbiyaviy ish olib boradi. Iste'dodli ijodkorlar bilan uchrashuvlar, ularning kasbi, spektakllarda yaratilgan obrazlar haqidagi hikoyasi bolalarda kuchli hissiy ta'sir ko'rsatadi.
Yashab kelinayotgan har bir kunimiz, har bir dars, mashq yoki konsert bolalarning qiziqishlari va imkoniyatlarini o'zgartiradi. O'quv jarayonida paydo bo'ladigan eng kichik xususiyatlarni ham inkor etib bo'lmaydi. Xoreografik jamoada bolalarning sinfdagi faolligi rahbarning ijodiy tashabbusiga, o'z o'quvchilarini ijro mahoratini oshirishga va sog'lom ma'naviy rivojlanishga olib borish istagiga bog'liq.
Ijodiy shaxs - bu butun o'quv jarayonining, estetik tarbiyaning ham eng muhim maqsadi. Busiz, estetik ijodkorlik qobiliyatini shakllantirmasdan turib, shaxsni har tomonlama va barkamol rivojlantirishning eng muhim vazifasini hal qilish mumkin emas. Ko'rinib turibdiki, har bir o'qituvchi bolalarni estetik tarbiya orqali o'zgartiruvchi faoliyatga tayyorlaydi. Xoreografik guruhlarning rahbari bolalarda san'at bilan muloqot qilish, uning tilini tushunish, unga bo'lgan muhabbat va yaxshi didni shakllantirishi, rivojlantirishi va kuchaytirishi kerak.
Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning sa'y-harakatlari bilan yoshlarga oid faoliyat va siyosatni tubdan takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar, qabul qilingan qonunlar, barkamol, mustaqil fikrlaydigan, tashabbuskor va g'ayratli, mas'uliyatni o'z zimmasiga olishga qodir yoshlarni tarbiyalash uchun mustahkam huquqiy asos yaratdi. Vatanimiz kelajagi uchun o'z salohiyatidan xalq manfaatlari yo'lida foydalanish, shuningdek, uning intellektual va ijodiy salohiyatini ro'yobga chiqarishdir. [7]
I [ccñ^^BI 288 http://oac.dsmi-qf.uz
Foydalanilgan adabiyotlar
[1] Pulyaeva L.E. Xoreografik kollektivda bolalar bilan ishlash metodologiyasining ba'zi jihatlari: TDU im. nashriyoti. GR. Derjavin, 2001.
[2] Ufimtseva T.I. Bolani tarbiyalash - M .: Ilm-fan. 2000.
[3] Matyushkina A.M. Maktab o'quvchilarining ijodiy faoliyatini rivojlantirish -M .: Pedagogika. 1991 yil
[4] Avdeeva L. O'zbekiston raqs san'ati: Davlat. Ed. Kaput, litr. Toshkent - 1960.
[5] https://biography.wikiareding.ru/253925
[6] Rubinshteyn S.L. Umumiy psixologiya asoslari - M .: Uchpedgiz, 1946.
[7] http://uza.uz/ru/documents/o-merakh-po-povisheniyu-effektivnosni-gosudarstvennoy-molode-06-07-2017
289
http://oac.dsmi-qf.uz
