XIX-XX йөз башы татар гаиләсе (Метрика язмалары мисалында) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

XIX-XX йез

башы татар гаилесе

(Метрика язмалары мисалында)

Б у мэкалэ Х1Х-ХХ йез башында татар гаилэсе институты торышын чагылдырган чыганакка — шул заман метрика язмаларына таянып язылды. Элеге меЬим Ьэм зур темага мерэ^эгать иткэндэ бу тер тарихи чы-ганакларга таянуыбыз бер дэ очраклы тугел, ченки метрика документлары ке-шенец тууыннан алып соцгы кеннэренэ кадэр гомернец иц теп этапларын билге-лилэр. Ьэр мэхэллэдэ туу, никахлашу, талак ителу Ьэм вафат булу фактларын мулла метрика дэфтэрлэрендэ язып барган. Бу вазифаларны хэзерге вакыт-та гражданлык халэтен теркэуче ^ирле узидарэ булеклэре башкара. Метрика документлары субъектив фикерлэрдэн тулысынча диярлек азат, ченки алар теркэлгэн фактлардан гына гыйбарэт. Алардагы мэгълумат иц объектив тари-хи чыганаклардан берсе булып санала. Гомумэн, метрика язмалары демография мэсьэлэлэрен ейрэну ечен бэялэп бетергесез эЬэмияткэ ия.

Документлардан куренгэнчэ, 100150 ел элек татар гаилэсе шактый ишле булган. Ул заман ечен гаилэдэ 7-8 бала булу — гадэти куренеш. Бу очракта сузебез татар авыллары турында бара; шэЬэрдэ бу хэлнец бераз башкачарак булуы да ихтимал. Хатын-кыз уз гоме-рендэ, хэтта, 12-15 бала деньяга китер-гэн, лэкин аларныц кубесе балачагында ук шул заманныц купсанлы йогышлы авыруларыннан вафат булган. Мисал итеп, атаклы шэхеслэребез гаилэлэрен дэ китерэ алабыз. Мэсэлэн, Гаяз Исха-кыйныц энисе Бибикамэрия Мехэммэт-вэли кызы 12 бала тудыра, аларныц 7 се балачагында ук фани деньядан бакый йортка кучэ1. Галим Гайнетдин Эх-мэрев белэн ^эмэгате Бибисара абыс-тай да 12 бала тудыра, аларныц да кай-берлэре буй ^иткерэ алмый якты денья белэн хушлаша2. Туучыларга игътибар иткэндэ, ир балалар ешрак деньяга кил-гэн, эмма бик иртэ фани денья белэн хушлашучылар арасында да ир балалар купчелекне тэшкил итэ. Кайбер еллар-ны вафат булучылар саны туучылар

267

1914 елгы метрикада вафат булучылар теркэлгэн битлэр. ТР МА, 4 ф., 180 тасв., 23 эш., 83 кгз.

саныннан артып та китэ. Элбэттэ, бу ил естенэ ябырылган афэтлэр белэн, иц беренче чиратта, ачлык галэмэте белэн бэйле. Россиядэ зур ачлыклар, кызганычка каршы, шактый еш кабат-ланыпторган. 1920-1921 елларда вафат булучылар исемлеген караганда, Идел буена ябырылган ачлыкныц коточкыч булуы Ьэм аныц татар гаилэсенэ салган зур зыяны да ачык куренэ. Балаларныц иртэ улеменнэн тыш, урта буынныц да улеме еш кузэтелэ. Ир уртасы кешелэр дэ, бала табу ^эрэхэтлэреннэн 25-30 яшьлек ханымнар да гур иясе булалар. Метрика дэфтэрлэренэ 55-60 яшьлек кешелэрнец улу сэбэбен «картлык-тан», дип курсэту дэ гомер озынлыгы турында узе ук сейли. Шул ук вакытта, сирэк кенэ булса да, йезьяшэрлэрнец дэ булуы куренэ3. Метрика язмала-рындагы улем сэбэплэренэ караганда, татар ^эмгыяте шул чорда киц тарал-

ган йогышлы авырулардан зыян курэ. Авыл кешесе табиб хезмэтеннэн Ьэр-чак мэхрум булып яшэгэн, шунлык-тан, дэвалану турында бетенлэй суз алып барып булмый, хэтта авыру, улем сэбэплэре туганнары, мулла тарафын-нан якынчагына билгелэнгэн. Мэсэлэн, иц еш очрый торган авырулардан, тир, пэри, ^ен зэхмэте, тиф, чэчэк авыруы, бума, ютэл, шеш, эч, баш авырулары Ь. б. Куренгэнчэ, авыру исемнэре го-муми мэгънэдэ генэ бирелэ. Метрика язмаларында кечкенэ яшьтэге балалар-ныц улем сэбэбе итеп, еш кына «эпсе» курсэтелэ. Моныц нинди авыру икэнле-ген тегэл генэ ачыклый алганыбыз юк. Шулай да, кайбер тебэк сейлэшлэрен-дэ «эпсесе килу» — ул «куз тию» икэн-леген ишеткэнебез бар. Фа^игале улем очраклары да булган, шундыйлардан берсе — суга батып улу. Татар ^эмгыя-те, аныц эхлагы турында сейли торган

68

В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП

тагын бик узенчэлекле нэрсэ — мэрхум турында «утерелгэн», яисэ «узенэ кул салган» дигэн язмаларныц булмавы. Татар ^эмгыятендэ утеру шикелле ^и-наятьлэр булмый. Ислам дине дэ мон-дый генаЬлардан саклаган.

Татар метрика язмаларында бала-ныц тууын теркэгэндэ этисенец дэ, энисенец дэ исеме курсэтелэ. Мецлэгэн метрика язмаларын карап чыккан кеше буларак, татарларда никахсыз бала ту-дыру очраклары юк дип курыкмыйча эйтэ алабыз. Бары тик бер-ике мэртэбэ этисе «намэгълум», ягъни «билгесез» дигэн язманы курергэ туры килде, эмма бер бу очрак татар ^эмгыятенец торышын билгелэми, Ьэм ул бала ни-кахсыз туган дигэнне дэ эле расламый. Этисенец исеме теркэлми калу бик куп сэбэплэр белэн ацлатыла ала.

Туучыларныц исемнэренэ игъти-бар итсэк, Х1Х-ХХ йез башында та-тарлар балаларына ислам дине белэн гарэп теленнэн кергэн исемнэр куш-каннар (Габдулла, Сэйфулла, Шэрэ-фетдин, Габдрахман, Фатыйма, Эсма, Эминэ Ь. б.). Тормышта татарлар узара еш кына исемнэренец кыскартылган вариантларын куллансалар да, рэсми документларда, шул исэптэн, метрика язмаларына да, узлэренец мулла азан эйтеп куйган исемнэрен язарга тырыш-каннар. Куп исемнэрнец алкушымча-лары Габдел, Мехэммэт, Эхмэт, Биби, Мицле. Бер ук кешенец исеме метрика язмаларыныц терле урынында тер-лечэрэк бирелергэ мемкин. Мэсэлэн, Мехэммэтвэли бер урында тутырып язылса, башка урында Вэли дип кенэ дэ курсэтелэ ала, хэтта Гобэйдулла-ныц, ИбраЬимныц Гобэй, Ибрай дип язылу очракларын да курергэ була, элбэттэ, болар сирэк куренеш. Кай-бер тебэклэрдэ гарэп исемнэре белэн бергэ борынгы терки-татар исемнэре-нец дэ булуы кузэтелэ. Моца мисал итеп, хэзерге Сарман районы Алан Газар авылын курсэту кирэктер. Мон-да Асылкош, Бэхетгэрэй, Гел^имеш, Гелестан кебек исемнэр очрый. Го-

мумэн, исем биругэ татарлар аеруча игътибар белэн якын килгэннэр, исем кешене гомере буе озатып йери тор-ган, хэтта, кай очракта, аныц язмышын да билгели торган нэрсэ икэнен бик яхшы ацлаганнар. Руслардан аермалы буларак, татарлар бер ук исемне якын туганнарга, хэтта якын нэсел тармак-ларындагыларга да бирмэгэннэр, лэ-кин аларда башка узенчэлек: вафат булган туганыныц исемен аннан соц туган кардэшлэргэ, яисэ бертуганнар-га да кушу бик еш очрый. Метрика язмаларын ейрэну дэверендэ, улгэн ту-ганыныц исемен алган баланыц да, куп вакытта, бик озак яшэмичэ, барыбер вафат булуын кузэттек.

Татарларда фамилия бик озак вакыт кулланылмаган Ьэм аныц эллэ ни ки-рэге дэ булмаган. Баланыц тууын тер-кэгэндэ, этисе фэлэн, фэлэн улы дип, энисенец исеме фэлэн, фэлэн кызы, дип языла. Сирэк кешелэрдэ генэ элек-тэн килгэн фамилиялэре булган, ул кубрэк сэудэгэр, мещаннарда кузэтелэ. Фамилия ха^эте килеп туганда, Диния нэзарэте бабасыныц исемен фамилия итеп кулланырга тэкъдим итэ4. Татар авылларында хэзергэ кадэр фамилия белэн эндэшу сирэк куренеш, фэлэн кеше баласы яисэ фэлэн нэсел кешесе дип сейлэшуне кулайрак курэлэр.

Метрикалардагы никах Ьэм талак теркэу сэхифэлэрендэ тулы бер тере тарих ята. Диния нэзарэте карары белэн ирлэргэ никахка керу 18 яшьтэн, кыз-ларга 16 яшьтэн рехсэт ителгэн, никах менэсэбэтлэре 80 яшь белэн чиклэн-гэн5. Шулай булуга да карамастан, авылларда татар кызыныц 18 яшьтэн дэ яшьрэк кияугэ бирелуе документаль яктан расланмый. вйлэнешучелэрнец яшенэ куз салсак, хатын-кызныц ирен-нэн еш кына елкэнрэк булуы куренэ, яисэ алар яшьтэшлэр, я булмаса, ха-тын-кыз 1 -2 яшькэ генэ яшьрэк. Бу бик гади ацлатыла: авыл ^ирендэ эш куп, Ьэм хатын-кыз теп эшче кечнец бер елешен тэшкил иткэн, ягъни бик яшь кызны килен итеп алу «артык кашык»

*

алу гына булып калуы ихтимал бит. Ир белэн хатын арасында яшь аермасы зур булган очраклар да бар, ягъни карт кешенец 30 яшьлек ханымга ейлэнуе, мондый никахларда ир белэн хатын икесе дэ алдагы никахларыннан тол калган кешелэр.

Гаилэ кору, никахныц бик ^итди адым икэнлеген метрикадагы язмалар да дэлиллэп тора, бу гамэл купсанлы шаЬитлар катнашында башкарылган. Теп шаЬитлар Ьэм бу эшнец ^итэк-челэре — ике якныц да этилэре, алар вэли вэкил дип аталган. Кайбер очрак-та мондый вазифаны бертуганнары да утэгэн. Егет узенэ узе дэ вэли вэкил була алган, лэкин кызныц узенэ-узе вэли вэкил булуы чиктэн тыш сирэк хэл, бу бары тик 1917 елдан соц гына аз-маз куренгэли башлый. Бу хэл татар хатын-кызыныц хокукы чиклэнгэнен ацлатмый. Икенче тер шаЬитлар — ри-

залык шаЬитлары, Ьэр ике яктан да, икешэр, э кайбер очракта дуртэр шаЬит билгелэнгэн — болар туганнар, кур-шелэр яисэ мэ^лестэ булучы таныш-белешлэр. ШаЬитларныц саны куп булу—узе ук бу гамэлнец ^итдилегенэ ишарэ. Татар халкында гаилэ кору зур адым саналганлыктан, якын туганна-рыныц шаЬитлыгыннан тыш, бер генэ никах та теркэлмэгэн. Никахны яшерен рэвештэ уку мулланыц указы алынуга сэбэп була алган, шуца да никах ечен нинди генэ киртэлэр булса да, ике як бер уртак фикергэ килеп, мэсьэлэне хэл итэргэ тырышкан. ШаЬитлар никахныц законлы булуын раслап, аныц дерес-леге хакында уз еслэренэ ^аваплы-лык алып, имзаларын яисэ тамгаларын куйганнар. Монда татарларныц уз нэ-селенец Ьэр тармагы вэкиллэре белэн аралашып яшэве, бер-берсен бик эйбэт белуен курергэ була, никахта ризалык

70

В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП

шаЬитлары булып, еш кына шул нэсел тармагыннан булган кешелэр чыгыш ясаганнар. Татар кешесе Ьэрвакытта да уз нэселен эйбэт белгэн, ерак буын туганлыгы гына булса да, аны якын ит-кэн.

Метрика язмаларына карап, XIX-ХХ йез башы татар хатын-кызларыныц хокуклары турында фикер йертеп була, Ьэм бу документлардан ацлашылганча, татар хатын-кызы ^эмгыятьнец зур хокукларга ия булган катлавын тэш-кил иткэн. Моца мисал итеп, аца никах вакытында бирелгэн мэЬэрне дэ ки-терергэ мемкин. Гадэттэ мэЬэр малы ике елештэн торган: бер елеше никах укыган вакытта тапшырылган, э икен-че елеше «кетэчэк мал» дип аталган. МэЬэрне алучы фэлэн кадэр мэЬэр-не хэзер алдым дип, э бируче фэлэн кадэр мэЬэр бирэсе калды дип имзасын куярга тиеш булган. Диния нэзарэте талэбендэ «кетэчэк мэЬэр хатынныц ир естендэге бурычы булып, бер тараф улгэндэ, яхуд аерылышканда ул мэЬэр хатын файдасына буладыр. Авыллар-да мэЬэр итеп ат, сыер, тушэк, ястык Ьэм башка шундый нэрсэлэр язылса, аныц кыйммэте язылып бэян ителергэ тиеш. Ат, сыер тесе белэн язылса яхшы булыр»6, диелэ. МэЬэр кулэме ейлэну-че кешенец байлыгына карап, терлечэ булган, лэкин моца малны иркен то-тарга тырышканнар, шул заманныц иц зур малыныц берсе — ат, сыер биру дэ сирэк хэл тугел. Моннан тыш тушэк, ястык, шэл, яулык, сандык, купмедер кулэмдэ акча, шул заманныц тормыш хэлен исэпкэ алганда, мэЬэр сумма-сы беркайчан да аз булмаган, ягъни бу естэн бурычны тешеру ечен генэ тугел, э чын мэгънэсендэ, хатын-кызны кай-гыртып эшлэнгэн.

Аерылышу процессында да хатын-кыз мэнфэгатьлэре беренче планга чыга, ислам динен тоткан, аныц канун-нарын белгэн кеше мондый чакта ха-тын-кызны авыр хэлгэ калдыруны ту-гел, э киресенчэ, купмедер гомер юлын бергэ уткэн кешегэ хэленнэн килгэн

кадэр ^ицеллек тудырырга тырыш-кан. Аерылышу эшлэре ир кеше Ьэм хатынныц атасы арасында алып бары-ла, э хатын бу хэллэргэ турыдан-туры катнашмый, лэкин бу факт Ьич кенэ дэ, хатын-кызныц бу эшлэрдэ хокуксыз булуын ацлатмый. Ислам тэртиплэре буенча, ана булган яисэ килэчэктэ ана буласы хатын-кызлар Ьэртерле куцел-сез хэллэрдэн, стресслардан мемкин кадэр сакланылган, шуца да, аерылы-шу хэллэрендэ хатын-кызныц барлык талэплэре этисе аша ^иткерелгэн. Ьэм ул Ьэрвакыт узенэ тиешлесен ала алган. Гамэлнец законлылыгын, аныц гадел утэлуен исэ шаЬитлар раслаган.

ХК-ХХ йез башында талак бик сирэк куренеш, булган кадэресенец дэ тегэл сэбэбен билгелэу авыр, ченки татар кешесе куцел халэтен читлэргэ белдерергэ ашкынып тормый. Куп оч-ракта «арада мэхэббэт юклык сэбэп-ле» дип языла, лэкин Диния нэзарэте фикеренчэ, нэкъ менэ шушы сузлэр астында меЬим мотивлар яшереп кал-дырыла, аерылышуга китергэн чын сэбэплэрне тегэл ачыкларга тырышу кирэк, диелэ7. Мэсэлэн, талак сэбэбе итеп, мулла болай дип яза: «Ир талак кылды, хатын талак кылмады, бик ела-ды. Сэбэбе узенэ мэгълумдер, безгэ бэян кылмады»8. Татар хатын-кызы талак мэсьэлэсендэ дэ хокуксыз бул-мый, ул иренец гамэллэре, узен то-тышы белэн канэгать тугел икэн, та-лак талэп итэ алган. Лэкин гаилэнец меЬимлеген, бу адымныц ^итдилеген ацлаган татар хатыны да, ире дэ юк-бар сэбэплэр ечен генэ бу юлны сай-ламаган. Шуца да аерылышулар саны куп тугел, Ьэм алар да соцгы чиктэ генэ, мэсэлэн, хатын бала таба алмаган очракта, кулланылган. Хэллерэклэ-ре исэ, бу очракта, беренче хатынны аермыйча гына, икенче хатын алырга тырышканнар. 1916-1917 елларда та-лаклар саны арта, димэк, илдэ, ^эм-гыятьтэ кузэтелгэн тотрыксызлыклар гаилэгэ дэ турыдан-туры тээсир иткэн булып чыга.

Х!Х-ХХ иез БАШЫ ТАТАР ГАИЛЭСЕ

271

1914 елгы метрикада талак кылучылар теркэлгэн битлэр. ТР МА, 4 ф., 180 тасв., 23 эш., 86 кгз.

Ислам динендэ рехсэт ителгэн купхатынлылык мэсьэлэсенэ аерым тукталып, метрика язмалары нигезен-дэ татар ^эмгыятендэ бу куренешнец хэлен ацлатырга тырышып карыйк. Татарлар арасында купхатынлылык, элбэттэ булган, лэкин бу куренеш бер хатынлы гаилэлэргэ караганда азрак. Моны, бэлки «купхатынлылык» дип тугел, э «икехатынлылык» дип атасак дересрэк булыр, ченки икедэн артык хатын алучылар юк дэрэ^эсендэ, бул-ган очракта да, зур байлыкка ия ке-шелэрдэ генэ кузэтелэ, э алар бу чор-да татар ^эмгыятенец бик аз елешен тэшкил иткэннэр. Ике хатын алуга китергэн сэбэплэрне барлаганда, алар тубэндэгелэр: беренче хатынныц озак вакыт дэвамында авыруы, бала таба алмавы. Бу очракта татар хатын-кызы уз мэнфэгатьлэрен генэ беренче план-га куймыйча, акыллы фикер йертеп,

иренэ икенче хатын алуга узе рехсэт бирэ. Ислам кануннары буенча, хатын-кыз рехсэтеннэн башка икенче никах укылу мемкин тугеллеге мэгълум. Та-гын бер меЬим сэбэп — ир-атныц ту-ганы улеп китсэ соц, аныц балаларын ятим итмэу, башка гаилэгэ уги итеп ^ибэрмэу ечен тол калган хатынын Ьэм гаилэсен уз карамагына алу бу-рычы. Бу очракта нэсел малын булуне булдырмау телэге дэ купмедер роль уйнаган. Ничек кенэ булмасын, ир кеше узенец хатын-кыз алдындагы бу-рычын ацлап, бу гамэлне кылуга алын-ган. Берничэ хатын алу, шактый авыр заманда ир ечен зур канэгатьлэну алып килудэн бигрэк, хатын-кызныц, аныц балаларыныц килэчэк тормышындагы тотрыклылыкны гарантиялэгэн. Моны ислам кануннарында каралган узенэ курэ «социаль страховка» итеп кабул итэргэ кирэк.

72

В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП

Татар ^эмгыятенец тагын бер узенчэлеге: татар кешесенец уз нэсе-лен туган авылында гына дэвам итэргэ тырышуы, чит авылларга кучеп яшэу, яисэ хатыны авылында яшэу бетенлэй юк диярлек, бары тик муллалар гына указ белэн башка авылларга, еяз-гу-берналарга билгелэнеп, гомерен туган авылыннан читтэ уткэрергэ мемкин. Шулай да, Россиядэ барган хэллэр татар гаилэсен читлэтеп утмэгэн, ^ирсезлек, солдат хезмэте татарны сибелергэ дэ мэ^бур иткэн, нэсел ^еплэрен дэ езгэн. Солдат хезмэте татар кешесе ечен авыр бер язмыш

сынавы булган. Рекрутлыкка алынган кеше гомеренец зур елешен сыек шул-па ашап уткэрудэн тыш, булган сэла-мэтлеген шунда калдырып, авылына гарип-гораба булып кына кайткан, яисэ бетенлэй кайта алмаган. взелеп калган нэсел ^еплэре нигездэ нэкъ менэ шул солдат хезмэте белэн бэйле дэ инде.

Метрика язмалары, гомумэн алган-да, татар гаилэсенец, татар ^эмгыяте-нец Х1Х-ХХ йез башындагы торышын купьяклап ейрэнугэ мемкинлек ту-дыра, биредэ суз алып барылган мо-ментлар моныц кайбер яклары гына.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. ТР МА, 4 ф., 177 тасв., 88 эш, 141 б кгз.; 89 эш, 152 кгз.; 90 эш, 144 кгз.; 92 эш, 153 кгз., 158 кгз.; 94 эш, 169 б кгз.; 6 естэмэ тасв., 369 эш, 19 б кгз., 25 кгз., 30 б кгз., 34 кгз., 45 кгз., 50 б кгз., 74 кгз., 76 б кгз., 79 кгз., 85 кгз., 89 кгз.; 6 естэмэ тасв., 431 эш, 103 кгз.

2. РФ Федераль иминлек хезмэтенец Татарстан Республикасы буенча идарэсе. Архив-тикшеру эше № 2-7050. Эхмэрев Сэетгэрэй Гайнетдин улын гаеплэу эше.

3. ТР МА, 4 ф., 177 тасв., 838 эш, 135 б кгз.

4. Метрика язу вэ рэсми кэгазьлэр йерту хакында // Мэгълумате мэхкэмэи шэргыя-и Оренбургыя. -1916.- № 20.- Б. 13-14.

5. Шунда ук. - № 12-13. - Б. 22-27.

6. Шунда ук.

7. Шунда ук.-№ 15.-Б. 7-11.

8. ТР МА, 4 ф., 177 тасв., 841 эш, 111 б кгз.

Эльмира Сэлахова, тарих фэннэре кандидаты

РЕЗЮМЕ

В статье кандидата исторических наук Э. Салаховой рассказывается о татарской семье XIX — начала XX в. на основе сведений, содержащихся в метрических книгах.

«