Научная статья на тему 'XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА ҚОЗИХОНА ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ'

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА ҚОЗИХОНА ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
39
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“Ичан-қалъа” / ҳужжатлар / Хива хонлиги / қозилар / Арабшоҳлар.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Зафар Маҳмудов

Ушбу мақолада XIX асрнинг иккинчи ярмида қозихона ҳуқуқий ҳужжатлари ва уларнинг турлари ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА ҚОЗИХОНА ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ»

¿Штаюгоуа 1

\-/ТАООЮОТ1.АР Мо4 2022

Нт(у-и*1иЫу ]итаН

\1\ АГ'РШШГ ПккППИП У РМП 1Л КП*11\ППЛ \\K\KIIli

я*

xix асрнинг иккинчи ярмида козихона хукукии

ХУЖЖАТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ

Зафар Махмудов

ТИИ Тахфизул Куръон кафедраси укитувчиси, Алишер Навоий номидаги Тошкент Давлат узбек тили ва адабиёти университети магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.7256250

ы> 3 >:>

Аннотация: Ушбу маколада XIX асрнинг иккинчи ярмида козихона хукукий хужжатлари ва уларнинг турлари хакида суз боради.

Калит сузлар: "Ичан-калъа", хужжатлар, Хива хонлиги, козилар, Арабшохлар.

Хозирда "Ичан-калъа" давлат музей-курикхонаси фондида, шунингдек, махаллий ахолининг катор шахсий коллекцияларида ХУП-ХХ аср бошларига

»

оид ноёб хужжатли тарихий манбалар мавжуд. Йигилган маълумотлар тахлили шуни курсатдики, мавжуд материалларнинг асосий кисмини хужжатли

ж манбалар, биринчи навбатда, кози хужжатлари ва алохида хон ёрликлари

10

ташкил этади .

Бу хужжатларнинг алохида матнлари устида ишлаш ХУ11-ХХ аср бошларидаги Хива хонлигининг ижтимоий-иктисодий ва ижтимоий-сиёсий тарихига оид янги кимматли маълумотлар мавжудлигини аниклади. Анъанага кура, бундай турдаги хужжатларни нашр этиш дипломатия деб номланган тарихий фан доирасига тугри келди. Хужжатларнинг матнлари билан ишлашда

биз куплаб янги кизикарли фактик материалларни топдик. Бу нафакат регистрлар куринишида нашр этилган хужжатларни тизимлаштириш учун, балки тадкикот адабиётларида этарлича ёритилмаган масалалар буйича кенгайтирилган кириш билан нашрларни такдим этиш истаги учун хам рагбат булди.

Хива хонлиги ижтимоий-иктисодий хаётининг бир катор жабхаларини яхши билмас муаммоси, хикоя йилномалари билан бир каторда хужжатли манбаларни хам кенг жалб этиш зарурлиги тадкикотчилар томонидан очилгандан кутарилиб келинади. Салтыков-Щедрин, факат маълум даражада тарих фанининг Хива хонлигининг ижтимоий-иктисодий тарихига оид фактик материалларга булган тараккиётини ривожлантиришга имкон берди.

! >5> 3*н >

ЮТ--ч .. к Р -

К,озихона хужжатларига оид маълумотлар Эльер Каримов. Регестры казийских докуменов и ханских йарлыков хивинского ханства XVII - начала ХХ в. (-Ташкент: Фан, 2007. -С. 15-55.) нашрига асосан берилди.

тЖ" I

_____

¿Штаюгоуа 1

\-/ТАООЮОТ1.АР Мо4 2022

|М)Иу~и«ии1Т ¿иишп

Кейинчалик бу архив материаллари янги хужжатлар билан тулдирилди. Улар Ю.Э.Брегел, М.Ю.Йулдошев, А.Б.Вилданова, А.Шайхова ва бошка бир

катор олимларнинг архив тадкикотлари туфайли топилган.

Шу билан бирга, бу тадкикотлар факат 19-асрни камраб олган булса, XVIII асрдаги Хива хонлигининг ижтимоий-иктисодий ахволи. ва бошка бир канча тарихий даврлар урганилмаганлигича колди. Бу йуналишдаги узига хос ютук "Хива козиларининг 19-аср - 20-аср бошлари хужжатлари каталоги"нинг нашр

\ Л>

этилиши булди. 6. Ушбу асарда 1713 та норматив-хукукий хужжатлар

тавсифланган. Булар вакф хатлари, векселлар, ипотека, хайр-эхсон, ижара ва бошка шахсий хужжатлардир.

Ушбу хужжатларни урганиб чикиб, ерга эгалик килишнинг таркиби ва хусусияти, тасвирланган даврларда мавжуд булган огирлик, узунлик, майдон улчовлари, уша даврда муомалада булган пул бирликлари, маданий мулкнинг узига хос хусусиятлари хакида маълумот олишимиз мумкин. Хозирги нашрга келсак, унда шахсий коллекциядан 73 та кози хужжатлари, шахсий коллекциядан 5 та хон ёрликлари, Ичан-К^алъа музейи коллекциясидан 14 та хон ёрликлари такдим этилган.

Мазкур кози хужжатларининг энг биринчиси 1191 йил ражаб ойи

/ 1777

йил август-сентябр ойларига тугри келади. Энг охирги хужжат 29 рабиъ-11 1344 йил / 16 ноябр 1925 йил. зулхижа 1325 йил / 24 январ 1908 йил.

Шундай килиб, ушбу тупламнинг хужжатлари икки юз эллик йилдан ортик вактни камраб олади. Жуда оз кисмини 17-аср хужжатлари, Арабшохлар сулоласининг сунгги хонлари хукмронлиги даврига оид. Нисбатан купрок хужжатлар 18-асрга тегишли. Хужжатларнинг асосий кисми 19-асрга, асосан Саййид Мухаммадхон (1856-1864) ва Мухаммад Рахимхон II (1864-1910) хукмронлик килган даврга тугри келади. Бу хронологик тенденцияни куйидаги сабаблар билан изохлаш мумкин. Хужжатларнинг бир кисми, хусусан, вакф мактублари эскирганлиги сабабли кайта ёзилган булса, янги хужжат янгиланган куни хужжатнинг аввалги мазмуни ва у ерда пайдо булган саналар сакланиб колган холда янгиланган.

Икки хонакох Шайх Сулаймон Хадодийнинг хижрий 1072 йилда тузилган

I

вакф хужжати бунга мисолдир. (1659-1660 Абулгозийхоннинг курсатмаси билан хижрий 750-йилнинг Рамазон ойи санаси хакидаги асл хужжат урнига). 1349 йил ноябр, иккинчисининг ёмонлашиши туфайли. Бу хужжат дастлаб хижрий 750-йил Рамазон ойидан бошлаб вакфномнинг тулик матнини такдим этади.

Сунгра укиймиз: "Тахрир-и жадид хижрий 1072 йилда чучка (хук) йилига тугри келадиган янги нашр (тахрир-и жадид) Хоразмда хоконларнинг энг улуги (мушожаъ хавокин) курсатмаси билан (мувофик) килинган. Абулгози

<й >

~ в гш

Ш ^ »! •

JffiTALQINVA 1

\-#TADOIOOTLAR Nod 2022

№4 2022

ilmlyuslubly jurnali

ипиу-iwuuiT juman

Баходирxон. У дивовдд утири6, 18-19 ёшлaрдaги бир йигитнинг ^Kca бир кишигa (мaрд-и риши caфид) ушр ер хaкддaги дaъволaригa кулок тутди: "бу ер мента отaмдaн мерос колган. Отa-боболaримиз ерни бошкдтарга бермaгaн, мен хдм бу ерни бермaймaн дегaн бобомни курдим".

Шyндaн сунг y [йигит] кУйнидaн тумор, биридa шaжaрa (нacaбномa), иккинчиcидa Шaйx Сyлaймон Хддодий мyлкидaги вaкфномaни чикдриб олди. Мен, мyллa Тохир ибн мyллa Ошик X^a^ü бу икки хyжжaтни кyздaн кечириб, икки тyмордa бyлгaн, жyдa эскирган Ba йиртилгaн, xaT yчирилгaн Ж

J141

TS*

1-f

KOFOЗлaрни нaзaрдa тутиб, ушбу хyжжaтни yзгaртиришлaрcиз, кaмчиликcиз Ba зиён эткaзмacдaн туздим. Умyмaн олгaндa, aввaдги хyжжaтлaрни rçama тacдикдaш yрнaтилгaн aнъaнaдир.

Демaк, мacaдaн, xоннинг xон томонидaн берилaдигaн турли ёрдaмлaр хaкидaги ёрликгари бaъзaн унинг Уринбоcaрлaри томонидaн тacдикдaниши керaк бyлгaн. Бошкд ёрликдaр ёрликни acл олувчининг yлимидaн кейин унинг aвлодлaри хукуктарини тacдикдaш учун узгартиришни тaдaб килди. Шу мaкcaддa янги ёрлик чикдрилди. Бу нaшрдa X^a xони Ирaнг Мyхaммaднинг (1688 - 1694) мyхтaрaм Хдйит Шaйx Ba Ашур Шaйxнинг yFиллaри Ниёз Ba Эшниёзлaрнинг солик дaxдcизлигини тacдикдaш тyFриcидa эълон кдлинган ёрлики (хумоюн ёрлики) бyнгa мисол бyлa олaди. Ерлицлар

Хон ёрликдaрининг ёзув услуби рacмий рухонийлик xaрaктеригa эгa булиб, мaзмyнaн гулдор Ba чузик эмac. Бyндaй хyжжaтлaрнинг тузилиши 17-20-acрлaрдa деярли yзгaрмaди. Хон томонидaн тaрxонлик yнвони берилишигa ёрликдaрнинг мaълyм бир доирacи бaFишлaнгaн.

Одaтдa бу хукук aвлиё, caййид Ba эшон aвлодлaригa берилaди. Ушбу белгини олyвчигa солик иммунитети, яъни хaр xra тyрдaги cоликдaр, cоликдaр Ba йиFимлaрдaн озод килиш имтиёзи берилaди. Биз томонидaн нaшр этилгaн тaрxон ёрлиFдa Xивa xони Анyшa Мyхaммaд (1663-1686) Мyллa Мaхмyд Ba унинг yFиллaри Ниёзмyхaммaд, Мyхaммaдкyли, Мyхaммaдaмин, Мyхaммaдзaмон, шунингдек, унинг yкaдaри Оллохкулини нacихaт кдлaди. Одитакузи Ba Шдшохкузи солик иммунитети (тaрxон Ba мaрфyъ aд-кaдом).

Кейинги ёрликдa Xивa xони Мyхaммaд Рaхим (1806-1825) икки шaxc -Пaхлaвон Нaзaр хожининг yFли Fойиб Нaзaр Ba Мyхaммaд Собирнинг солик дaxлcизлигини (тaрxон Ba мaрфyъ aл-кaлом) тacдикдaйди. Пишкaникдaги Kyлмyхaммaд мacжиди жaмоacидaн (кaaвм) ^иличнинг yFли. У буни собик султон Ba xоконлaр томонидaн чикдрилган фaрмонлaр, жyмлaдaн, мaрхyм xоннинг aвгycт фaрмони (мaншyр-и хумоюн) acоcидa aмaдгa оширaди. Ёрликдaр cyюрFaди - xон томонидaн узининг якин caфдошлaригa ер бериш

хaкидa гaп борaди.

m ^

шу

1 'И»!

г.^ТАЮ^ ¥А »ТАОО'ООНАЯ

Ит«у-и*1иЫу ¿ит&Н

№4 2022

щ, >>

>>

I Я*

ы )> 1 | •

й*

и )> Щ у

>

ы

>з*

Л>ч*

ы )> Шг

1 ]>х< >

шт

- \ )> >)>

>

! И >

щ

ж ш

ЩУ

эй*

>

эй* *ф>

Ы з> ы >

3 >4» * - 1>

Кози хужжатлари

Кози хужжатларини нашр этиш муайян анъанага эга. Р. Р. Фитрат ва К. С. Сергеев, А. А. Эгани ва О. Д. Чехович, Р. Г. Мукминова - бу тадкикотчилар турли даврларда алохида кози хужжатларини нашр эттириб, ушбу турдаги хужжатларни тавсифлаш техникасини яратишга бекиёс хисса кушганлар. "Х1Х аср - ХХ аср бошларидаги Хива кози хужжатлари каталоги" муаллифлар жамоасини алохида таъкидлаш керак. А. Уринбоев, Г. Джурасвой, Т. Файзиев, Т. Хорикава ва К. Исогая вакиллари. Турли тадкикот маколалари ва айрим нашрларда кози хужжатларининг алохида нашрларини хам учратишимиз мумкин.

Шуни таъкидлаш керакки, купгина нашрларда тадкикотчилар асосан хужжатлар ёки уларнинг матнларига тавсиф беришган. Гарчи, масалан, Р. Г. Мукминова "Мажмуъайи васоик" (ХVI аср)даги саккизта кози карорининг факсимили ва таржимасини берибгина колмай, балки ушбу хужжатларнинг кенгайтирилган тахлилини хам такдим этган.

Маълумки, хужжатлар тарихий география ва топография, ислом хукуки, мамлакат ижтимоий-иктисодий тарихи ва хоказоларга оид энг мухим фактик манбадир. Бундан ташкари, хар кандай тарихий хужжат маълум маънода уша давр рухини акс эттиради. Уша даврда хукмрон булган ахлок, одамлар психологияси, маданий ва диний анъаналарнинг узига хослиги. "19-аср - 20-аср бошларидаги Хива кози хужжатлари каталоги"да баён этилган хукукий хужжатларни урганар эканмиз, биз алохида эътибор каратмокчи булган бир жихатга кизикдик.

Биз вакфга пул муомалада булган вакфнома - вакф низомларининг кичик статистикасини олиб боришга карор килдик. Урганилаётган хужжатлардан куриниб турибдики, пул капитали купинча вакфга айланган - 5-10 дан юзтагача. Бир катор хужжатларда вакфга айлантирилган пул маблагларини ижарага бериш кузда тутилган - "ижара" (яъни, кучар ва кучмас мулкни таъминлаш, савдо ва бошка даромад келтирувчи операциялар учун усиш). Баъзан вакфга айлантирилган сумга ер участкалари сотиб олиниб, кейин ижарага берилганлиги курсатилган.

•ЯГ У

*ф>

1>3»=

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

»

шъ

ш»

* I |>

■; н >

ц И>

ы>

*ф>

¡й*

д

50

3 ж*

>н >

ы >

ц

|:н> ы >

щ >

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.