Научная статья на тему 'НЕОБХОДИМОСТЬ СИСТЕМАТИЗАЦИИ НОРМАТИВНЫХ ДОКУМЕНТОВ ПО ПРОФИЛАКТИКЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ В УСЛОВИЯХ ПАНДЕМИИ КОРОНАВИРУСА'

НЕОБХОДИМОСТЬ СИСТЕМАТИЗАЦИИ НОРМАТИВНЫХ ДОКУМЕНТОВ ПО ПРОФИЛАКТИКЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ В УСЛОВИЯХ ПАНДЕМИИ КОРОНАВИРУСА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
93
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пандемия коронавируса / предупреждение правонарушений / ранняя профилактика правонарушений / профилактика правонарушений / специальная профилактика правонарушений / индивидуальная диагностика / систематизация / кодификация. / coronavirus pandemic / offence warning / early prevention of offences / prevention of offences / special prevention of offences / individual diagnostics / systematization / codification.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сиёвуш Хужакулов

в статье обоснована необходимость систематизации нормативных документов по профилактике правонарушений в условиях пандемии коронавируса, на основе результатов анализа научных взглядов ученых-юристов, практики профилактики правонарушений и нормативных документов. Разработаны научные заключения и предложения по совершенствованию национального законодательства, направленные на развитие научно-теоретических подходов по этим вопросам.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE NEED TO SYSTEMATIZE NORMATIVE DOCUMENTS ON OFFENCE PREVENTION IN THE CONTEXT OF A CORONAVIRUS PANDEMIC

the article substantiates the need to systematize normative documents on crime prevention in the context of a coronavirus pandemic, based on the results of the analysis of scientific views of legal scientists, the practice of crime prevention and normative documents. Scientific conclusions and proposals for improving national legislation aimed at developing scientific and theoretical approaches to these issues have been developed.

Текст научной работы на тему «НЕОБХОДИМОСТЬ СИСТЕМАТИЗАЦИИ НОРМАТИВНЫХ ДОКУМЕНТОВ ПО ПРОФИЛАКТИКЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ В УСЛОВИЯХ ПАНДЕМИИ КОРОНАВИРУСА»

Hill

Siyovush Khujakulov,

Doctoral student of the faculty of postgraduate education at Academy of the MIA of the Republic of Uzbekistan, Doctor of Philosophy in Law, associate professor

THE NEED TO SYSTEMATIZE NORMATIVE DOCUMENTS ON OFFENCE PREVENTION IN THE CONTEXT OF A CORONAVIRUS PANDEMIC

Abstract: the article substantiates the need to systematize normative documents on crime prevention in the context of a coronavirus pandemic, based on the results of the analysis of scientific views of legal scientists, the practice of crime prevention and normative documents. Scientific conclusions and proposals for improving national legislation aimed at developing scientific and theoretical approaches to these issues have been developed.

Key words: coronavirus pandemic, offence warning, early prevention of offences, prevention of offences, special prevention of offences, individual diagnostics, systematization, codification.

Сиёвуш Хужакулов,

Докторант Факультета послевузовского образования

Академии МВД Республики Узбекистан, доктор философии по юридическим наукам, доцент

НЕОБХОДИМОСТЬ СИСТЕМАТИЗАЦИИ НОРМАТИВНЫХ ДОКУМЕНТОВ ПО ПРОФИЛАКТИКЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ В УСЛОВИЯХ ПАНДЕМИИ

КОРОНАВИРУСА

Аннотация: в статье обоснована необходимость систематизации нормативных документов по профилактике правонарушений в условиях пандемии коронавируса, на основе результатов анализа научных взглядов ученых-юристов, практики профилактики правонарушений и нормативных документов. Разработаны научные заключения и предложения по совершенствованию национального законодательства, направленные на развитие научно-теоретических подходов по этим вопросам.

Ключевые слова: пандемия коронавируса, предупреждение правонарушений, ранняя профилактика правонарушений, профилактика правонарушений, специальная профилактика правонарушений, индивидуальная диагностика, систематизация, кодификация.

Review of law sciences

а

W ............... |

- Д^

Сиёвуш Хужакулов,

Узбекистан Республикаси ИИВ Академияси Олий укув юртидан кейинги таълим факультети докторанти,

юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD), доцент

КОРОНАВИРУС ПАНДЕМИЯСИ ШАРОИТИДА ^УЦУЦБУЗАРЛИКЛАР ПРОФИЛАКТИКАСИГА ДОИР НОРМАТИВ ^УЖЖАТЛАРНИ ТИЗИМЛАШТИРИШ ЗАРУРАТИ

Аннотация: мацолада хуцуцбузарликлар коронавирус пандемияси шароитида профилактикасига доир норматив %ужжатларни тизимлаштириш зарурати хуцуцшунос олимларнинг илмий царашлари, хуцуцбузарликлар профилактикаси амалиёти ва норматив %ужжатлар тщлили натижалари асосида асослаб берилган. Мазкур масалаларга доир илмий-назарий ёндашувларни ривожлантиришга царатилган илмий хулосалар ва миллий цонунчиликни такомиллаштиришга доир таклифлар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: коронавирус пандемияси, %уцуцбузарликларнинг олдини олиш, ууцуцбузарликларни барвацт олдини олиш, ууцуцбузарликлар профилактикаси, \уцуцбузарликларнинг махсус профилактикаси, индивидуал ташхис цуйиш, тизимлаштириш, кодификациялаш.

Сунгги йилларда конунчилик тизимида, умуман хукукий сохада кузатилаётган ривожланиш тенденцияси мукаддам маълум булган ижтимоий муносабатларни замон вокелигидан келиб чикиб янгитдан тартибга солишни такозо килмокда. Коронавирус пандемияси шароитида мазкур масала долзарб ахамият касб этмокда. Шу билан бирга конун чикарувчининг эътиборидан четда колган, шунингдек глобаллашув жараёнларининг шаклланиши натижасида вужудга келаётган ижтимоий муносабатларни конун нормалари оркали тартибга солиниши талаб этилмокда. Бу эса конунчилик самарадорлигини ошириш максадида мавжуд хамда кабул килинаётган конун нормаларини тартиблаштиришга эхтиёж борлигини курсатади. Цонунчиликнинг бу каби тартиблаштирилиши бевосита тизимлаштириш йули билан амалга оширилади. Ва шу оркали норматив хукукий хужжатларнинг яхлитлигини таъминлайдиган тизимни яратишга ва конунчилик сифатини яхшилашга эришиш мумкин хисобланади.

Цонунчиликни тизимлаштириш - конунларнинг ягона тизимини техник жихатдан ишлаб чикиш дегани эмас, бу ёндашув А.С.Пиголкиннинг таъкидлашича хатоликка олиб келади, чунки "норматив хукукий хужжатларнинг тизими - бу, хукукий хужжатларнинг оддий механик конгламерати (йигиндиси) эмас, балки ички бир-бири билан боглик ва бир-бирини келиб чикишини такозо этадиган кисмлардан иборат хамда ягона хукукни тартибга солувчи механизм жойлашмасини ташкил этувчисидир" [2].

Тизимлаштириш универсал восита сифатида зарур ва керакли булган хукукий коидаларга таъриф беришга, уз навбатида конун нормалари уртасидаги номувофикликлар, зиддиятлар ва хукукий базанинг нуксонларини аниклашга ва бартараф этишга ёрдам беради [1].

Д.И.Сафаровнинг таъкидлашича, "хар кандай хукукий тизимда конунчилик маълум ривожланиш нуктасига етгач хамда конун ва бошка норматив-хукукий хужжатлар микдори анчайин ошгач, уларни тизимлаштириш зарурати тугилади" [4].

Дархакикат, хукукбузарликлар профилактикаси конунчилиги хам ривожланишнинг шу каби боскичига етди. Мазкур сохага доир норматив хужжатларни умумлаштириш ва тартиблаштириш даври келди. Албатта, амалдаги конунчиликни такомиллаштиришда тизимлаштириш имкониятларидан мавжуд барча хукук сохалари каби хукукбузарликлар

профилактикасига оид конунчиликни хам янада ихчамлаштириш ва унинг амалий жихатларини кучайтиришда фойдаланиш мумкин хисобланади.

Шу уринда айтиб утиш жоизки, хукукбузарликлар профилактикаси конунчилигини тизимлаштириш сохага доир конун хужжатлари ва уларнинг нормалари уртасидаги узвий богликликдан келиб чикишни талаб этади.

Цонун ижодкорлиги амалиётида конунчиликни тизимлаштириш, одатда, унификация, инкорпорация, консолидация ва кодификация шакллари оркали амалга оширилади.

Бу борада Н.К.Скрипников, конун ижодкорлиги жараёнида куп холларда тизимлаштиришнинг нисбатан кулай ва оддий шаклларидан хисобланган «инкорпораця» ва «консолидация»нинг рад этилаётганлигини таъкидлайди [5]. Бунга мамлакатимизда 2019 йил 25 июнь куни «Узбекистон Республикасининг Сайлов кодексини тасдиклаш тугрисида»ги конуни кабул килиниб, сайлов билан боглик муносабатлар тартибга солинган 26 та конун нормаларининг ягона тизимга келтирилгани ва яхлит кодексга айлантирилганлигини яккол мисол килиб келтиришимиз мумкин.

Бундан ташкари, миллий конунчилигимизда тизимлаштириш билан бир каторда «конунчиликни туркумлаш» тушунчасидан хам кенг фойдаланилади, бирок «конунчиликни туркумлаш» Д.И.Сафаровнинг фикрича, тизимлаштиришнинг шакли сифатида намоён булиб, баъзида уни инкорпорацияга тенглаштириш мумкин, деб хисоблайди.

Бугунги кунга келиб, давлат хокимияти органлари томонидан хукукбузарликлар профилактикасига оид муносабатларни тартибга солувчи 10 га якин конун ва 10 дан зиёд конуности хужжатлар кабул килинган булиб, уларнинг кабул килиниши хукукбузарликлар профилактикаси сохасида олиб борилаётган ислохотларнинг турли даврларига тугри келади. Уларнинг айримларидаги баъзи нормалар эскирган ва баъзилари узаро номувофик, аксарият нормалар такрорланиш хусусиятига эга булиб колган, баъзиларида хукукий бушликлар мавжудлиги кузга ташланади. Бу эса мазкур конун нормаларини куллаш ва улардан фойдаланишда муаммо ва камчиликларни келтириб чикариб, фаолият самарадорлигига салбий таъсир курсатмокда. Натижада, хукукбузарликлар профилактикасига доир конун хужжатларини тизимлаштириш зарурати юзага келган.

Илмий адабиётларда тизимлаштиришнинг бир нечта шакллари келтириб утилган [3]. Хусусан, Д.Х.Сафаров конунчиликни тизимлаштиришнинг турт шакли сифатида хисобга олиш, инкорпорация, консолидация ва кодефикацияни алохида курсатиб утади [4].

Х,исобга олиш шаклида муайян ваколатга эга давлат органлари томонидан жамиятда кабул килинган ёки узгартириш ва кушимчалар киритилган норматив-хукукий хужжатларининг хисобини юритишга оид фаолияти тушунилади [4; 173-б]. Инкорпорация - амалдаги конунларни туплам килиб ёки хукукий актларни хронологик, алифбо ёки узгача тартибда (масалан, хукук сохалари буйича) бир мажмуага тизимлаш усули хисобланиб, унинг расмий ва норасмий куринишлари мавжуд [9]. Консолидацияда эса бир сохага мансуб ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи бир нечта норматив-хукукий хужжатлар мазмуни жиддий узгартирилмаган холда ягона норматив-хукукий хужжатга бирлаштирилиши назарда тутилади [7].

Кодификация - норматив-хукукий хужжатларни кайта ишлаш йули билан уларнинг ягоналигига олиб борувчи жараён булиб, унда хукукий нормаларнинг эскирган кисми олиб ташланади, норматив-хукукий актларнинг кисми бобларга булинади ва богланади, кодификация килинган актларни узининг ихтисослашган мазмунли структураси шакллантирилади [9].

Ушбу келтирилган тизимлаштириш шаклларининг айримларидан хукукбузарликлар профилактикасига доир норматив-хукукий хужжатларни тизимлаштиришда фойдаланиб келинмокда. Мисол учун, хозирда "Норма", "Право", 'Ъех.^", "Yurida" сингари хукукий электрон ахборот кидирув тизимларида хукукбузарликлар профилактикасига доир норматив-хукукий хужжатларнинг хисоби юритилиб, тупланиб борилади. Урганиш ва амалий фаолиятда куллаш учун кулайликлар яратиш максадида ИИВ ва ИИВ Академияси томонидан хукукбузарликлар профилактикасига доир норматив-хукукий хужжатлар тупламлари тайёрланиб, нашр килиниб келинмокда. Узбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг хукукбузарликлар профилактикасига доир 5 та идоравий норматив-хукукий хужжати мазмуни жиддий узгартирилмаган холда ягона норматив-хукукий хужжат сифатида 2017 йил 12 июлда кабул килинган «Ички ишлар органларининг хукукбузарликлар профилактикаси булинмалари фаолиятини ташкил этиш тартиби тугрисидаги йурикномани тасдиклаш хакида» 151-сон буйругида бирлаштирилди.

Шу билан бирга, утган давр мобайнида хукукбузарликлар профилактикасига оид конунчиликнинг боскичма-боскич ривожланиши, бу борада норматив хужжатларнинг кабул килиниши хукукбузарликлар профилактикаси сохасида олиб борилган ислохотларнинг турли даврларига тугри келиши, айримларидаги баъзи нормалар мазмунан эскиргани ва баъзиларининг узаро номувофикли, аксарият нормалар такрорланиш хусусиятига эгалиги, айримларида хукукий бушликларнинг кузатилиши ушбу конун нормаларини куллаш ва улардан фойдаланишда муаммо ва камчиликларни юзага келтириб, фаолият самарадорлигига салбий таъсир курсатмокда. Бу эса хукукбузарликлар профилактикасига доир норматив хужжатларни кодификациялаш зарурати мавжудлигини намоён этмокда.

Хукукбузарликлар профилактикасига доир конун хужжатларини кодификациялаш заруратини куйидаги омиллар билан янада аникрок ифодалаш мумкин:

Биринчиси, \уцуцбузарликлар профилактикасига доир турли цонун %ужжатларида белгиланган тартиб-цоидаларни узаро мувофицлаштириш талабининг мавжудлиги.

"Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конун (14.05.2014) хукукбузарликлар профилактикасига доир муносабатларни комплекс тартибга солувчи ягона конун хужжати булишига карамасдан, ушбу конун билан жорий этилган тартиб-коида «Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида»ги конундаги (29.09.2010) мавжуд тартиб-коидага тулик мос келмайди. Мисол учун, конуннинг «Хукукбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикаси»га багишланган 5-бобида белгиланган тартиб-коида «Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида»ги конуннинг «Якка тартибдаги профилактика ишини ташкил этиш» тартиби белгиланган 3-бобида белгиланган тартиб-коида уртасида узаро мувофиклик мавжуд эмас. Чунки «якка тартибдаги профилактика иши»ни хукукбузарликлар профилактикасининг тури хам, хукукбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикаси чора-тадбирларидан бири деб хам булмайди.

Юкоридагилардан куриниб турибдики, ушбу профилактик чора-тадбирларни мувофиклаштириш зарур.

Иккинчиси, \уцуцбузарликлар профилактикасига доир муайян масалаларни турли цонун %ужжатлари билан тартибга солинишига чек цуйиб, уларнинг ягона норматив %ужжатга бирлашишини таъминлаш лозимлиги.

"Мажбурий даволанишга юбориш" ва "маъмурий назорат" "Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конуннинг 29-моддасига кура хукукбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикаси чора-тадбирларидан хисобланади. Бирок мазкур чора-тадбирларнинг ижро механизми ушбу конун билан эмас, балки алохида-алохида конун нормалари билан тартибга солинади. Мисол учун, "мажбурий даволанишга юбориш" профилактик чора-тадбирининг ижро механизми "Сурункали алкоголизм, гиёхвандлик ёки захарвандликка мубтало булган беморларни мажбурий даволаш тугрисида"ги (22.12.1992й.), "маъмурий назорат" профилактик чора-тадбирининг ижро механизми эса "Жазони ижро этиш муассасаларидан озод килинган айрим тоифадаги шахслар устидан маъмурий назорат тугрисида"ги (02.04.2019й.) конун билан тартибга солинади.

Фикримизча, мазкур профилактик чора-тадбирлар алохида-алохида эмас, балки ягона конун хужжати билан тартибга солинмоги лозим.

Учинчиси, Узбекистон Республикаси Президентининг хуцуцбузарликлар профилактикасига доир царорларида белгиланган айрим тартиб-цоидаларнинг амалиётга тулиц татбиц этилмаётганлиги.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги «Хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги

ПЦ-2833-сон Царорида хафтанинг хар пайшанба куни "Хукукбузарликлар профилактикаси куни" этиб белгиланган ва ушбу кунда амалга оширишга алохида эътибор каратилган тадбирлар тизими келтирилган булса-да, ушбу кунни ва унда утказиладиган тадбирларни режалаштириш ва утказишнинг хукукий механизми мавжуд эмаслиги учун ушбу карор талаблари амалиётга тулик татбик этилмасдан келинмокда.

Бу каби холатни Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 февралдаги "Тошкент шахрида жамоат тартибини саклаш, хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашишнинг сифат жихатидан янги тизимини жорий этиш тугрисида"ги ПЦ-3528-сон Царорида хам кузатиш мумкин.

Царор билан Тошкент шахри ички ишлар органлари профилактика инспекторлари зиммасига, конун хужжатларида назарда тутилган вазифалар билан бир каторда "бириктирилган худудда истикомат килувчи шахсларни урганиш ва келгусида уларнинг хар бирига гайриижтимоий ёки бошка хукукка хилоф хулк-атвор эхтимоли нуктаи назаридан индивидуал ташхис куйиш хамда профилактик ахамиятга эга таъсирчан чораларни куриш" ва "махаллада криминоген вазиятни яхшилашнинг энг мухим омили сифатида бириктирилган худудда тадбиркорликни ривожлантиришга кумаклашиш ва ахоли, айникса, ёшлар бандлигини таъминлашга йуналтирилган чораларни амалга ошириш" хам юклатилган.

Бирок ушбу холатда хам ижро механизмдаги камчиликлар юклатилган вазифаларнинг самарали бажарилишига салбий таъсир курсатмокда. Чунки, ижро механизми хукукий тартибга солинмасдан, вазифанинг кай тартибда бажарилиши амалиётчиларнинг ихтиёрига хавола килинган.

Бу каби холатлар хукукбузарликлар профилактикаси сохасида амалга оширилган ислохотлар даврида кабул килинган норматив хужжатларни тахлил килиш, улардаги профилактик амалиётга татбик этилган янги вазифалар, тартиб-коидалар асосида хукукбузарликлар профилактикаси турлари ва ушбу турлар доирасида амалга ошириладиган чора-тадбирларни такомиллаштириш хамда узвийлиги ва алокадорлигини

таъминлаш учун уларни ягона норматив хужжат билан тартибга солиш талаб этилади деб, хулоса килишга асос яратади.

Туртинчиси, \уцуцбузарликлар профилактикасини мувофицлаштириш масалаларининг турли норматив ^ужжатлар билан тартибга солинганлиги ва улардаги мавжуд тартиб-цоидаларнинг такрорланганлиги.

"Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги Узбекистон Республикаси конунининг 2014 йил 14 майдаги тахририга кура, конуннинг 20-моддасида хукукбузарликлар профилактикаси самарадорлигини ошириш ва хукукбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи органлар хамда муассасаларнинг узаро хамкорлигини таъминлаш максадида прокуратура органлари хузурида хукукбузарликлар профилактикаси буйича мувофиклаштирувчи кенгашлар тузилиши назарда тутилди. Аммо конун хужжатларида мувофиклаштирувчи кенгашларни тузиш ва ушбу кенгашларнинг фаолиятини амалга ошириш етарлича хукукий тартибга солинмаганлиги сабабли прокуратура органлари хузурида бу каби кенгашлар тузилмасдан тугатилиб кетилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги "Хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 2833-сон карори билан "Хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш буйича республика идоралараро комиссияси тугрисидаги Низом" тасдикланиб, ушбу комиссиянинг зиммасига хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашишни бевосита амалга оширувчи органлар ва муассасалар фаолиятини мувофиклаштириш вазифаси юклатилди.

Узбекистон Республикасининг 2019 йил 23 майдаги конуни билан "Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конуннинг 20-моддаси янга тахрирда кабул килиниб, унда хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш буйича идоралараро комиссиялар уз ваколатлари доирасида амалга оширадиган чора-тадбирлар тизими белгиланди.

Айни пайтда хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш буйича идоралараро комиссияларнинг Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги 2833-сон карори билан тасдикланган "Хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш буйича республика идоралараро комиссияси тугрисидаги Низом"да белгиланган ваколатлари "Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конуннинг 20-моддаси билан хам белгиланади.

Назаримизда, хукукбузарликлар профилактикасига оид норматив хужжатлар нормаларидаги бу каби такрорланишларга чек куйиш, уларни соддалаштириш, амалда куллаш учун ихчамлаштириш ва ягона конун хужжатида акс эттириш зарур.

Бешинчиси, идоралараро комиссиялар ваколатларида такрорланишлар (тафталогия)нинг кузатилиши.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги 2833-сон карори билан тасдикланган «"Хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка карши курашиш буйича республика идоралараро комиссияси тугрисидаги Низом" билан бирга "Вояга етмаганлар ишлари буйича идоралараро комиссиялар тугрисидаги Низом", ва "Одам савдосига карши курашиш буйича республика идоралараро комиссияси тугрисидаги Низом"лар хам тасдикланган булиб, идоралараро комиссияларнинг ушбу низомларда белгиланган вазифалари хамда хукук ва мажбуриятлари тахлил килинганда, мавжуд коидаларнинг 70-80 фоизи такрорланиш хусусиятига эгалиги кузга ташланади. Бу эса ушбу низомларда белгиланган коидаларни хукукий тахлил килиш, мавжуд хукукий нормаларни

идоралараро комиссиялар фаолиятининг ухшашлиги ва узаро алокадорлигидан келиб чиккан холда ихчамлаштириш ва ягона конун хужжатига бирлаштириш заруратини келтириб чикаради.

Олтинчиси, "Хуцуцбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги цонунда цуцуций бушлицларнинг мавжудлиги.

"Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конун нормалари тахлил килинганида куйидаги бир катор хукукий бушликларнинг мавжудлиги кузга ташланади:

1) назарияда хукукбузарликларнинг «сабаблари» ва «шарт-шароитлари" тушунчаларига нисбатан мазмунан бошка-бошка таърифлар берилади. Сабаблар хукукбузарликларни бевосита келтириб чикарса, шарт-шароитлар уларнинг содир этилишига имконият яратади (кумаклашади). Бирок хукукбузарликларнинг сабаблари ва уларнинг содир этилишига имкон бераётган шарт-шароитларни аниклаш ва бартараф этиш амалиёти урганилганида, аксарият амалиётчиларнинг хукукбузарликларнинг сабаб ва шарт-шароитлари, уларнинг ухшаш ва фаркли жихатлари хакида етарлича тушунчаларга эга эмасликлари ушбу йуналишдаги ишлар самарадорлигига салбий таъсир курсатаётганлиги кузга ташланди. Бу эса конунда хукукбузарликларнинг "сабаблари" ва "шарт-шароитлари" тушунчаларига хукукий таъриф бериш талабини келтириб чикармокда;

2) айрим конуности хужжатлар асосида хукукбузарликлар профилактикаси амалиётига татбик этилган янги тушунчалар «хукукбузарликларни барвакт олдини олиш», «шахсларнинг гайриижтимоий ёки бошка хукукка хилоф хулк-атвор эхтимоли нуктаи назаридан индивидуал ташхис куйиш» кабиларнинг мазмуни очиб берилмаган. Бошкача килиб айтганда, "хукукбузарликларнинг олдини олиш", "хукукбузарликларни барвакт олдини олиш", "индивидуал ташхис куйиш" хукукбузарликлар профилактикасининг кайси боскичида, кандай тартибда, кимлар томонидан амалга оширилишининг хукукий мехнизми мавжуд эмас. Бу эса хукукбузарликлар профилактикаси амалиётида ушбу йуналишдаги ишларнинг амалга оширилишини тизимли йулга куйилишига салбий таъсир курсатиб келмокда;

3) «Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида»ги конуннинг 2-бобида профилактика субъектларининг икки, яъни хукукбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи ва унда иштирок этувчи гурухлари келтириб утилган. Бирок конунда хукукбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи органлар ва муассасалар тизими келтириб утилган (9-м.), аммо иштирок этувчи субъектларнинг аник тизими шакллантирилмаган. Цолаверса, конуннинг 21 -моддасида фукароларнинг хукукбузарликлар профилактикасидаги иштироки етарлича белгилаб берилмаган. Натижада, конунда биринчидан, «хукукбузарликлар профилактикаси субъекти» тушунчасига нисбатан таърифни акс эттириш; иккинчидан, хукукбузарликлар профилактикаси субъектлари таснифига аниклик киритиш; учинчидан, фукароларнинг хукукбузарликлар профилактикасидаги иштирокини белгилаб берувчи алохида норма киритишни талаб этади.

Юкоридагилардан куриниб турибдики, "Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конунда бир катор хукукий бушликлар мавжуд булиб, ушбу сохадаги норматив хужжатларни тизимлаштиришда мазкур хукукий бушликларни инобатга олиш ва уларни бартараф этиш уринлидир;

4) ханузгача хукукий адабиётлар ва конун хужжатларида хукукбузарликлар профилактикаси, унинг йуналишлари, турлари ва чора-тадбирларининг тавсифи ва таснифи буйича ягона тухтамга келинмаган.

Узбекистон Республикасининг "Хукукбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги конуннинг

24-моддасида "хукукбузарликларнинг махсус профилактикаси" тушунчасига нисбатан берилган таъриф мазмунан урганилса, унда махсус профилактика объекти доирасининг мавхумлиги куринади. Ушбу нормада махсус профилактика айрим турдаги хукукбузарликлар ва айрим тоифадаги шахсларга нисбатан амалга оширилиши назарда тутилган. Вахоланки, хукукбузарликлар профилактикаси нафакат айрим турдаги хукукбузарликлар, балки гайриижтимоий хулк-атворлар купайганда ёки жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига, шахс, жамият ва давлат манфаатларига тажовуз килувчи хатарлар ва тахдидларнинг юзага келганда хам амалга оширилади (24-м. 2-к.). Демак, таърифда махсус профилактика объекти доираси сунъий равишда торайтирилган, колаверса, "айрим тоифадаги шахслар"га кайси тоифадаги шахслар кириши аниклаштирилмаган.

Шу боисдан, "хукукбузарликларнинг махсус профилактикаси" тушунчасига нисбатан берилган таърифда биринчидан, "айрим тоифадаги шахслар" тушунчасига ойдинлик киритиш; иккинчидан, айрим турдаги хукукбузарликлар тури билан чегараланмасдан "гайриижтимоий хулк-атвор" тушунчаси хамда жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига, шахс, жамият ва давлат манфаатларига тажовуз килувчи хатарлар ва тахдидларни бартараф этиш масалаларини хам инобатга олиш зарур хисобланади. Бу эса хукукбузарликлар махсус профилактикасини амалга ошириш асосларини хам кайтадан шакллантириш лозимлигини талаб этади [8].

Еттинчиси, уцуцбузарликлар профилактикаси тугрисида"ги цонун нормалари уртасида узаро зиддиятларнинг мавжудлиги.

^онуннинг 22-моддасида "Хукукбузарликларнинг умумий профилактикаси тушунчаси"га берилган таърифда хукукбузарликларнинг умумий профилактикаси хукукбузарликлар профилактикасини амалга оширувчи ва унда иштирок этувчи органлар хамда муассасалар томонидан амалга ошириладиган фаолият эканлиги таъкидланган.

^онунда хукукбузарликлар профилактикасида иштирок этувчи субъектлар тизими алохида нормада келтирилмаган булса-да, аммо конунда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси, махаллий давлат хокимияти органлари, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукароларнинг хукукбузарликлар профилактикасидаги ваколати ва иштироки келтириб утилган. Мантик конуниятларига асослансак, мазкур субъектлар конуннинг 9-моддасига киритилмаганлиги боис, уз-узидан хукукбузарликлар профилактикасида иштирок этувчи субъектлар тарикасида эътироф этилади.

Диккатни хукукбузарликларнинг содир этилиши сабаблари ва уларга имкон бераётган шарт-шароитларни бартараф этиш тугрисида такдимнома киритиш ваколатига эга субъектлар доирасига каратсак, унда иштирок этувчи субъектлар тарикасида фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва хаттоки, фукаролар хам ушбу ваколатга эга эканда, деган хулоса шаклланади. Бирок, на назария, на амалиёт ва на конун хужжатлари фукароларнинг узини узи бошкариш органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фукароларга бу каби ваколат берилишини асосламайди [6].

Бундан ташкари, конуннинг 3-моддасида «ижтимоий реабилитация килиш ва ижтимоий мослаштириш» хукукбузарликдан жабрланувчига, гайриижтимоий хулк-

атворли, хукукбузарлик содир этишга мойил булган, хукукбузарлик содир этган шахсларга каратилган чора-тадбирлар мажмуи эканлиги келтирилган.

Цонуннинг 28-моддасида эса хукукбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикаси гайриижтимоий хулк-атворли, хукукбузарликлар содир этишга мойил булган, хукукбузарликлар содир этган шахсларни аниклаш, уларнинг хисобини юритиш ва уларга тарбиявий таъсир курсатишга доир фаолият эканлиги курсатилиб, 29-моддада "ижтимоий реабилитация килиш ва ижтимоий мослаштириш" хукукбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикаси чора-тадбирларидан бири сифатида белгилаб куйилган.

Цонуннинг "Хукукбузарликларнинг виктимологик профилактикаси чора-тадбирлари" белгиланган

44-моддаси тахлил килинганида, норманинг мазмунида хукукбузарликлардан жабрланувчиларга нисбатан "ижтимоий реабилитация килиш ва ижтимоий мослаштириш"нинг амалга оширилиши назарда тутилмаганлиги кузга ташланади.

Демак, конуннинг 28, 29 ва 44-моддаларидаги айрим коидалар 3-моддада белгиланган коидаларга зид равишда шакллантирилган. Бу эса хукукбузарликлар профилактикасига доир норматив хужжатларни тизимлаштиришда юкоридаги каби зиддиятли холатларни аниклаш ва уларни бартараф этиш учун муайян тизимлаштириш мезонларига таянишни талаб этади.

Юкоридагилардан куриниб турибдики, тизимлаштириш шакллари мазмунидан келиб чикилса, хозирда хукукбузарликлар профилактикасига доир норматив-хукукий хужжатларни тизимлаштиришда тизимлаштиришнинг кодификациялаш шаклига нисбатан эхтиёж мавжуд.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, хукукбузарликлар профилактикасига доир норматив-хукукий хужжатларни тизимлаштириш, шу жумладан, кодификациялаш - сохага доир норматив хужжатларнинг биринчидан, узаро алокадорлиги ва бир бутунлигини таъминлаш; иккинчидан, хукукий нормалари уртасидаги мавжуд зиддият, бушлик ва номувофикликларни аниклаш ва бартараф этиш (хусусан, мазкур масаланинг коронавирус пандемияси шароитида долзарблиги ортмокда); учинчидан, амалий куллаш самарадорлигини ошириш; туртинчидан, айрим мазмунан эскирган тартиб-коидаларни аниклаш ва улардан воз кечиш; бешинчидан, мустакил фаолият йуналиши сифатида муайян максадни кузлаб, тизимли, куп боскичли, мантикий ва узвий кетма-кетликда амалга ошириладиган хукукбузарликлар профилактикасини тартибга солувчи ягона хукукий асосни яратишга хизмат килади.

Review of law sciences References:

1. Apg L.F. Pravovie definitsii zakonodatelstva // Zakonodatelnaya texnika. Pod redaktsiyey Yu.A Tixamirova. M., 2000. - S 146.

2. Obshaya teoriya pravo. A.S.Pigilkinning tahriri ostida. - M.1996. - S 346.

3. Odilqoriyev X.X. O'zbekiston Respublikasining qonunchilik tizimi. - T.: TDYuI, 2008.

4. Safarov D.I. Ekologiya sohasida qonun hujjatlari tizimi va ularni kodifikatsiyalash: Yurid. fan. dokt. diss. - T., 2018. - B 354.

5. Skripnikov N.K. Kontseptsiya razvitiya zakonodatelstva ob oxrane okrujayushey sredi i ratsionalnogo ispolzovaniya prirodnix resursov. - T., 2009. - S 180.

6. Xo'jaqulov S.B. Huquqbuzarliklar umumiy profilaktikasini takomillashtirish: Monografiya. - T.: O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2019. - B 125.

7. Chuxvichev D.V. Zakonodatelnaya texnika 2-e izd. - M.: Zakon i pravo, Yuniti, 2012. -

8. Eshnazarov M.J. "Huquqbuzarliklar maxsus profilaktikasi" tushunchasining mazmuni to'g'risida // O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi axborotnomasi. - 2019. - № 1. - B.

9. Yuridik entsiklopediya / Yuridik fanlar doktori, professor U.Tadjixanovning umumiy tahririda. - T.: «Sharq», 2001. - B 720.

B 280.

S. 310-312.

48-50.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.