Научная статья на тему 'ҲУЖЖАТ ВА ҲУЖЖАТЛАРНИ САҚЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ'

ҲУЖЖАТ ВА ҲУЖЖАТЛАРНИ САҚЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
656
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳужжат / ҳужжатшунослик / фаолият / сақлаш / маълумот / китоб / фонд.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Маржан Балтабаевна Худайбергенова

Ушбу мақолада ҳужжат тушунчаси ҳақида касбий фаолият жиҳатидан атрофлича тушунчалар берилган. Ҳужжатларни сақлашнинг аҳамияти ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲУЖЖАТ ВА ҲУЖЖАТЛАРНИ САҚЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021 ISSN 2181-063X

ХУЖЖАТ ВА ХУЖЖАТЛАРНИ САЦЛАШНИНГ АХДМИЯТИ

Маржан Балтабаевна Худайбергенова Узбекистан давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Ушбу маколада хужжат тушунчаси хакида касбий фаолият жихатидан атрофлича тушунчалар берилган. Хужжатларни саклашнинг ахамияти хакида фикр юритилган.

Калит сузлар: хужжат, хужжатшунослик, фаолият, саклаш, маълумот, китоб, фонд.

DOCUMENTS AND THE IMPORTANCE OF STORAGE DOCUMENTS

Marjan Baltabaevna Khudaybergenova Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article provides a comprehensive understanding of the concept of document in terms of professional activities. The importance of document storage was discussed.

Keywords: document, documentation, activity, storage, information, book,

fund.

Жужжат нима ва у кандай холатда сакланса узок вакт мобайнида сакланади каби саволларга жавоб излаймиз. Хужжат кенг маънода маълумотлар кайд этилган моддий буюмлар (когоз, киноплёнка, фотоплёнка, магнитофон лентаси, перфокарта ва б.). Хужжатлар матн, тасвир, товуш ва бошка унсурлардан иборат булиши мумкин.

Мазмунига кура, хужжат илмий-техника хужжатлари (маколалар, китоблар, патентлар, чизмалар, жадваллар ва хк.), хукукий хужжатлар (карорлар, фармонлар, шартномалар ва хк.), бошкарув хужжатлари (буйруклар, курсатмалар, карорлар ва х.к.)га булинади. Шаклланиш манбаига кура, бирламчи ва иккиламчи (рефератлар, аннотациялар ва хк.) хисобланади. Хужжатлар узаро фаркланади. Масалан идоранинг хужжатлар туплами, одатда, кириш, чикиш ва ички (хизматда фойдаланиш учун) хужжатларига булинади. Ёки булмаса, банк муассасасининг хужжатлари ичидаги мижозлар банкка такдим этадиган хужжатлар: тулов топширикномалари, чек ва бошка кириш хужжатлари; банк иштирокида расмийлаштириладиган ва мижозларга бериладиган хужжатлар чикиш хужжатлари хисобланади.

516

http://oac.dsmi-qf.uz/

Кутубхоналарда булса бу китоб укувчилари учун фойдаланиладиган хужжатдан тортиб, кутубхоналардаги катта ахамиятга эга манбалар мажмуигача.

Аслида, хужжат сузи юнон тилидан олинган булиб, «укитаман», «ургатаман» каби маъноларни билдиради. Хужжатшунослик фани эса, номидан маълум булгани каби хужжатлар хакида назарий, амалий билимларни беради. Хужжатшунослик фани кутубхона фаолиятига оид фанлар билан тигиз боглик урганилади.

Хужжатшунослик фани архившунослик, археография, улар билан якин бошка фанлар (бирламчи материаллар фонди) билан кушиб урганилса яхлит бир тизим яратилиши мумкин. Чунки, хужжатлар йигиндисини шакллантиришда кенг камровли масалалар юзага келади. Таъкидлаш жоиз булса, хужжатларини жамлаш, давлат хисобига олиш, саклаш ва улардан фойдаланиш тартиби тугрисидаги меъёрий-хукукий хужжатларни тайёрлаш анча мураккаб жараёндир.

Саклаш - хужжатларни энг окилона жойлаштириш ва улардан фойдаланиш учун узок муддатли хавфсизликни таъминловчи чора-тадбирлар мажмуи. Саклаш куйидагиларни уз ичига олади: хужжатларни жойлаштириш учун бино ва жихозларни тайёрлаш, уларни жавонларга жойлаштириш, оптимал физик, кимёвий ва биологик режим яратиш. Физик, кимёвий ва биологик режим деганда хужжатларни оптимал саклаш шароитларини яратиш ва саклаш йули билан зарарланишдан саклаш тушунилади, яъни оптимал ёритиш, бевосита куёш нурини чегаралаш, зарур харорат ва намликни саклаш, чангга карши тадбирлар мажмуасини утказиш, ёнгин хавфсизлигини таъминлаш, биологик зараркунандалардан химоя килиш.

Хужжатлар каерда сакланади ва бу максадга мувофик булади. Хужжатларни саклаш учун махсус муассасалар ва ташкилотлар мавжуд. Яъни давлат тасарруфидаги ва ННТлари шулар жумласидан. Асосий тарихий ва илмий ахамиятга эга хужжатларни сакловчи давлат ташкилоти бу - давлат архиви хисобланиб, у хужжатларни жамлаш, хисобини олиб бориш, саклаш ва улардан фойдаланишни ташкил этиш, шунингдек илмий-тадкикот (айрим тоифадаги давлат архивлари учун) ишлари олиб борувчи муассаса хисобланади. Давлат архивлари давлат хокимияти ва бошкарув органлари, давлат корхоналари, муассасалари ва ташкилотларининг фаолияти жараёнида вужудга келган хужжатлардан, шунингдек улар томонидан кулга киритилган ёки уларга бошка юридик ва жисмоний шахслар топширган хужжатлардан бутланади.

Узбекистон Республикаси Миллий архив фонди Узбекистон худудида жойлашган архив фондлари ва архивхужжатларини, уларнинг шаклланиш манбаи, оммавий ахборот воситалари тури, саклаш жойи ва мулкчилик

I fctlT^^^^HI 517 http://oac.dsmi-qf.uz/

шаклидан катъи назар, уз ичига олади. Хужжатларни Узбекистан Миллий архив фондига киритиш Узбекистан Давлат архиви хизмати томонидан белгиланган тартибда уларнинг кийматини текшириш асосида амалга оширилади.

Хужжатлар архивларда, кутубхоналарда, музейларда, илмий-техник ахборот марказларида, алохида корхона ва ташкилотларда сакланади.

Махсус тарихий ва маданий ахамиятга эга булган хужжатларни доимий (ноаник) саклаш ва муайян вакт билан чекланган вактинчалик саклаш мавжуд, шундан кейин хужжатлар йук килинади. Хужжатларни йук килиш зарурати чекланган жой, уларнинг таркибининг эскириши ва моддий ташувчининг эскириши билан белгиланади, бу унинг юкори сифатли ишлатилишига имкон бермайди. Архив ва кутубхона фаолиятида бу жараённи соддалаштириш максадида хужжатнинг кийматини ва унинг аник турларининг яроклилик муддатини (3 йилдан 75 йилгача) белгилайдиган мезонлар шакллантирилади.

Хужжатларнинг махсус сакланиш муддатлари ва руйхати булади. Хужжатларни саклаш муддатлари курсатилган намунавий руйхат булиб, у "Узархив" агентлиги томонидан ишлаб чикиладиган ва тасдикланадиган, тармок руйхатларини ишлаб чикиш учун асос булиб хизмат килувчи, хужжатларнинг саклаш муддатлари курсатилган намунавий руйхат хисобланади. Хужжатларни саклаш муддатлари курсатилган тармок руйхати хужжатларнинг намунавий руйхати асосида тармок бошкарув органлари томонидан ишлаб чикиладиган хужжатларнинг саклаш муддатлари курсатилган руйхатдир.

Хар бир тарихий ахамиятга эга булган хужжатларнинг сакланиш зарурлиги давр ва ижтимоий тизимнинг эхтиёжларидан келиб чиккан холда шаклланган. Масалан китобни олайлик.

Китоб бойлигини саклаш жахоннинг барча халклари учун катта ижтимоий-маданий ахамияти эга. 1954 йилда ЮНЕСКО ташаббуси билан Гаага шахрида чикарилган хукуматлараро конференция маданий бойликни асраш буйича конвенция кабул килди. Ана шу конвенцияга мувофик бошка маданий бойликлар катори кутубхона фондлари хам уларни йукотиб юбориш ёки бирон-бир шаклда конунсиз узлаштириш хавфи тугилган холларда халкаро химояга олинади. Фондларнинг тукислигига уларни асраш, тугри саклаш хамда шикастланиш омилларини бартараф килиш оркали эришилади.

Фондни асраш деганда, кутубхона фондлари профилактикаси хамда унинг тукислигини мухофазалашга оид тадбирлар мажмуи тушунилади. Мазкур сохада куйидагича тушунча бор.

Тугри саклаш - бу фондни кулай физик-кимёвий шароитлар ва биологик режимда махсус жихозланган бинода асраш демакдир. 1962 йилда барча

I fctlT^^^^HI 518 http://oac.dsmi-qf.uz/

кутубхоналар учун мажбурий булган «Китоб фондларининг сакланиши тугрисида йурикнома» кабул килинди.

Яъни, саклаш уз навбатида тугри йулга куйилиши шарт. Энди биз хужжатларни саклашда купрок замонавий ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш кераклигини илгари сурмокчимиз. Чунки, хужжатларни жамлаш, саклаш, таъмирлаш, зарар етказмасдан асраб-авайлаш хозирги кунда долзарб масалалардан бири. Айникса, асл хужжатлардан нусха кучириш, улардан фойдаланиш ва мухофаза килишнинг самарали тизими амалиётга жорий килиш жараёнида мутахассисларнинг етишмаслигига гувох буламиз. Масалан, хужжатларни сакловчи архив муассасаларида ускуналар ва бошка зарур материалларга булган эхтиёжлар билан бирга мутахассислар хам кам.

Хулоса сифатида шуни алохида таъкидлаш жоизки, хужжатларни саклашда биринчи навбатда зарур имкониятлар билан бирга кадрлар масаласини хам куриб чикишимиз керак. Мазкур соха кутубхона фаолиятида урганилади. Кутубхона фаолиятида укиётган талабаларни махсус грантлар ёки хамкорликлар оркали малакасини ошириш, айникса ривожланган давлатларнинг соха тажрибасини урганиб, амалиётга тадбик этиш куннинг энг долзарб ва ахамиятга мойил масалалардан биридир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Махмудов М. Х. Хужжатшунослик, ахборот тахлили: Дарслик. Тошкент - 2021. 200 б. / УзДСМИ. Электрон вариант. 79-б.

2. Э. Йулдошев., М. Рахимова., «Хужжат фондлари». Тошкент - 2.14. 150-

б.

3. Н. С. Сабуров. Услубий кулланма / Архив иши: меъёрий-хукукий хужжатлар ва маълумотлар туплами. - Т.: УзР МДА, 2017. - б.

519

http://oac.dsmi-qf.uz/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.