Научная статья на тему 'XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА БУХОРО-РОССИЯ САВДО МУНОСАБАТЛАРИ'

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА БУХОРО-РОССИЯ САВДО МУНОСАБАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ҳайдаров Зуҳриддин Боратали Ўғли

XIX асрнинг охири–XX аср бошларига келиб амирликда савдо-сотиқ ишлари ривожланиши натижасида савдо расталарида бир хил турдаги маҳсулотларни сотиш ўз аҳамиятини йўқотиб борди. Эндиликда раста ва дўконларда турли ҳил савдо молларини сотиш имкони туғилди. XIX асрнинг охирига келиб, амирликда 500 дан ортиқ бозорлар мавжуд бўлиб, уларда қизғин савдо ишлари олиб борилган Ф.Б.Очилдиев: 43. Бухоро шаҳридаги бозорлардан ташқари унинг атрофидаги бозорларда ҳам савдо-сотиқ ишлари қизғин олиб борилган. Пойтахтга яқин туманлардаги Ғиждувон, Азизобод, Ванғози, Ромитон, Галаосиё, Вобкент, Жондор, Ҳайрабод ва бошқа бозорларда маҳаллий савдо моллари билан биргаликда хориждан келтирилган савдо маҳсулотларининг ҳажми кенгайиб борди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА БУХОРО-РОССИЯ САВДО МУНОСАБАТЛАРИ»

XIX АСPНИНГ ИККИНЧИ ЯPМИДА БУXOPO-POССИЯ САBДO МУНOСАБАТЛАPИ

Гайдаров Зухриддин Боратали ^ли

УзМУ Тарих факyльтети, укитувчи https://doi.or2/10.5281/zenodo.12619818

XIX асрнинг охири-XX аср бошларига келиб амирликда савдо-сотик ишлари ривожланиши натижасида савдо расталарида бир хил турдаги махсулотларни сотиш уз ахамиятини йукотиб борди. Эндиликда раста ва дУконларда турли хил савдо молларини сотиш имкони тугилди. XIX асрнинг охирига келиб, амирликда 500 дан ортик бозорлар мавжуд 6Ули6, уларда кизгин савдо ишлари олиб борилган [Ф.Б.Очилдиев: 43]. Бухоро шахридаги бозорлардан ташкари унинг атрофидаги бозорларда хам савдо-сотик ишлари кизгин олиб борилган. Пойтахтга я;ин туманлардаги Fиждyвон, Aзизобод, Вангози, Ромитон, Галаосиё, Вобкент, Жондор, Х,айрабод ва бошка бозорларда махаллий савдо моллари билан биргаликда хориждан келтирилган савдо махсулотларининг хажми кенгайиб борди.

Бухоро амирлигида савдо-сотик ишлари асосан усти ёпик бозор-тим ва токиларда олиб борилган. Тим ва токлардан ташкари Бухоро шахрининг марказий кyчаларида муаян бир турга ихтисослашган савдо молларини сотишга мyлжалланган дУконлар хам мавжуд бyлган. Е.К.Мендорф Бухоро шахарларида бyлган даврида бир тарафида аёллар учун мyлжалланган оёк кийимлар, иккинчи тарафида эса атторлик моллари, жумладан хар хил кимматбахо тошлар, зеб-зийнат буюмлар сотиладиган дУконларнинг куп бyлганлигини таъкидлайди [Е.К.Мейндорф: 101]. XIX аср охирига келиб, амирликда савдо-сотикнинг тараккий этиши натижасида, бозор расталарида хориждан келтирилган ва махаллий савдо махсулотларининг тури ва хажми купайди. Шунингдек, бу даврда Бухоро шахрида 60 та чинни, 150 та чой, 60 та мисгарлик, 50 та холва, 26 та китоб дуконлари ахолига хизмат курсатиб келинган [З.БДайдаров: 280].

Бухоро амирлигида савдо-сотик ишлари асосан январдан май ойигача авжига чиккан давр хисобланган. Бу вактда Россия, Эрон, AфFOнистон, Х,индистон, Тибет ва кушни хонликлардан куплаб савдо карвонлари келган. Ф.Ефремовнинг маълумотига кура, бу даврда Бухорода 4 та карвонсарой чет мамлакатлардан келган карвонларга кУналFа вазифасини утаган. Эрталаб бозор Чорсуда булса, тушдан кейин бозор Бухоронинг маркази хисобланган Регистон майдонида давом эттирилган. Т.С.Бурнашев Бухорода 9 та икки этажли карвонсарой хорижлик савдогарларнинг хизматида булганлигини таъкидлаган. Шу билан бирга Бухорога келтирилган хориж махсулотларидан (товарларидан) киркдан бир микдорида бож олинишини, Рус савдогарлари эса йигирмадан бир микдорида солик тулаганини хам этироф этади [Т.С.Бурнашев: 73].

XIX аср бошларига келиб Бухорода Aбдyллажон, ^ушбеги, Х,инд, Нугай, Хужа Жуйбара, Тошкент, ^арши, МараFyл, Aмир, ^улота, Фишина, Жонкулшира ва иккита кичик Урганч номли жами 14 та карвонсаройлар булгани манбаларда келтирилган. Булар ичида энг каттаси Aбдyллажон карвонсаройи хисобланиб, y 1819 йилда курилган [Е.К.Мейендорф: 100]. Н.В.Ханыков XIX асрнинг 40 йилларида Бухорода 24 та тош ва 14 та ёFOчдан (тахта) курилган карвонсарой борлигини таъкидлаган [Н.В.Ханыков: 88]. Е.К.Мейендорф Бухоро шахридаги карвонсаройларнинг курилиш режаси тyFри туртбурчакли килиб курилганлиги тyFрисида маълумот берган. Карвонсаройларнинг хар тарафида расталар булганини, карвонсаройнинг иккинчи этажи омборхона вазифасини бажарганлигини, унда сакланган молларни учун бир кунга ярим тиллодан,

карвонсаройдаги раста учун ойига 16 рубльдан ижара хакки туланганлигини баён килган. Шунингдек, карвонсаройлар савдогарлар учун мехмонхона вазифасини утаганлигини, баъзи савдогарлар уз омборларида баъзилари эса карвонсаройдан ташкарида бошка жойларда тунашликларини хам таъкидлаб утган [Е.К.Мейендорф: 100].

А.Вамбери эса бу давр Бухорода 30 га якин карвон сарой булиб, бу карвон саройлар савдогорларнинг моллари учун омборхона узлари учун ётокхона хамда сайёхларга куналга вазифасини бажарганлигини ёзади [А.Вамбери: 182]. Амирликнинг барча савдо марказларида карвонсаройлар булиб, савдонинг тараккий этиши билан уларнинг сони хам ортиб борган. Масалан, 1830 йилда Бухоро шахрида 25 та, 1840 йилда 38 та, XIX асрнинг охири-ХХ аср бошларига келиб, уларнинг сони 60 тадан ошиб кетган [Ф.Б.Очилдиев: 2530].

XIX асрнинг иккинчи ярмида Бухоро амирлиги Россия билан жадал суратларда савдо ишларини давом эттирди. Бухоролик савдогарлар Россиянинг Оренбург, Тройск, Петроповлоск, Тюмен, Астрахан, Москва, Петербург, Козон каби унлаб шахарларида эркин савдо алокаларини олиб борган. Шунингдек, Ирбит, Нежегород, Макарьев ва бошка савдо ярмаркаларида хам фаол катнашиб келишган. Нежегород ярмаркаси Шарк мамлакатлари ва Бухоро амирлигидан келтирилган савдо моллари учун асосий омборхона вазифасини утаган.

1850-1860 йилларда Бухородан Россияга чикарилган баъзи савдо молларининг махаллий ва Россия бозорларида сотилган нархлари хамда улардаги фаркли жихатларини куйидаги жадвалдан куришимиз мумкин. [Туркестанский сборник: 76].

Савдо моллари Ма^аллий бозордаги нарх Россия бозорларидаги нарх фарки

рубль коп рубль коп рубль коп

Ип-газлама(пуди) 1 25 6 - 4 75

Пахта калаваси 7 50 12 - 4 50

Буз (15 аршинлик) 48 60 12

Бухоро ипаги(пуди) 120 175 55

Тошкент ипаги 40 - 90 - 50 -

Тулки териси - 25 100 - 20 -

Марина 2 50 4 50 1 25

Нил буёги 23 - 34 - 11 -

Ложувард 5 - 100 - 95 -

Дандана уруги - 75 4 57 3 82

Куритилган мева - 75 5 - 4 25

Корачой (фунти) - 30 1 43 1 13

Феруза (фунти) 25 - 100 - 75 -

Кунжут ёги 3 - 8 - 5 -

(пуди)

Мурч (пуди) 6 - 12 - 6 -

Ушбу жадвалда берилган маълумотларни урганиб тахлил киладиган булсак, бухоролик савдогарлар пахта, ипак ва ундан тайёрланган газламалар, феруза, нил буйоги каби савдо молларидан катта фойда олганликларига гувох буламиз. Лекин, Бухородан олиб кетилган махаллий ипак ва пахта махсулотлари рус манафактурасининг тараккий этиши ва бойишига хизмат килган. Руслар улардан сифатли турли хил газламалар тайёрлаб Урта Осиё ва Бухоро амирлигига олиб келиб анча киммат нархларда сотишган. Бухоро-Россия савдосида фаолият олиб борувчи бухоролик савдогар Бухоро амирилиги ва Урта Осиё хонликларида Россия махсулотларининг кайси тури эхтиёж кучли булганлигини яхши урганиб, савдо махсулотларини олиб киришган. Бухорога асосан, пулат, чуян, темир ва ундан тайёрланган буюмлар, олтин, кумуш, гариш, тери ва манафактурада ишлаб чикарилган савдо молларини олиб киришган.

1850-1860 йилларда Россиядан Бухоро амирлигига олиб кирилган савдо молларининг амирлик ва Россия бозорларида сотилган нархи хамда улардаги фаркли жихатлари [Туркестанский сборник: 16].

Савдо моллари Россиядаги нархи Бухоро бозоридаги нархи фарки

рубль коп рубль коп рубль коп

Мис пуди 8 - 17 - 9 -

Темир пуди 1 - 8 - 7 -

Чуян пуди - 86 2 - 1 14

Пулат пуди 2 50 24 - 21 50

Чит бир тупи 5 64 8 - 2 36

Коленкор 12 аршин 1 50 6 - 4 50

Миткал 50 аршин 4 50 6 75 2 25

Канопдан ту^илган мато 50 аршин 4 6 2

Плис 50 аршин 6 8 8 - 2 -

Бархт(ип-газлама)апшин 26 50 24

Шойи газлама аршин 75 1 25

Мовут 22 аршин 19 70 27 - 7 30

Юфть 10 донаси 30 - 40 - 10 -

Шакар пуди 10 - 14 - 4 -

Шу нарсага эътибор бериш лозимки, Бухородан Россияга чикарилган савдо молларининг асосий кисми кул мехнатининг самараси булган махсулотлардан иборат булган. Кулда ишланган махаллий махсулотлар узининг арзонлиги ва Россия ахолисининг манфаатларига тула мос келганлиги учун харидоргир хисобланган. Шунингдек, бухоролик савдогарлар уз ишининг устаси булганлиги хам мухим омил булиб хизмат килган. Россиядан Бухоро бозорларига келтирилган рус махсулотларининг инглиз савдо молларига нисбатан нархи анча юкори булганлиги учун рус савдогарлари бу савдодан унча катта фойда куришмаган.

1850-1870 йилларда олиб борилган Бухоро-Россия савдосидан рус савдогарлари кам фойда курган булсада, рус фукоролари бундан катта манфаатдор эди. Шу уринда П.Небольсин Россияга Бухоро ва бошка хонликлар келтирган тайёр чопонлар сифатли ва арзон булганлигини тан олиб ип-газламадан тикилган чопонларнинг донаси Бухорода 7-10 танга, Оренбургда эса 1 рубль 43 коп дан 2 рублгача сотилганлигини ёзади [П.И.Небольсин: 24-25].

1868 йил 16 мартда чоп этилган "русский инвалид" газетасининг 102 сонида Бухоролик савдогарлар халол ва ишончли савдогарлар эканлиги кайд килиниб, умуман бухоролик савдогарлар очик кунгилли, уз ишларига ута эхтиёкор, лекин савдо ишларида шариат конунларига риоя килиб иш тутувчи халол одамлардир. Россияда савдо билан шугилланган хеч бир бухоролик савдогарнинг кимнидир алдаб кетганига бирор марта гувох булмаган. Холбуки бу хол (бир-бирини алдаш) бизнинг савдогарларимиз уртасида тез-тез учраб туради. Москва, Нижний ва Ирбитда бухоролик савдогарларга катта микдорда молларнинг карзга берилиши уларнинг савдодаги халолликларининг исботи булиб, шу хусусиятлари билан улар рус савдогарлари ва рус хукуматининг олдида хам катта хурмат ва ишончга сазовордирлар [Туркестанский сборник: 153] - деб бухоролик савдогарларга юкори бахо берилган.

Бухоро амирлигининг хориж мамалакатлари билан олиб борилган савдо алокалари тарихига эътибор каратадиган булсак, ажнабий ва махаллий савдо молларидан бож(солик) олиш мураккаб тартиб коидага асосланганлигини куриш мумкин. П.Небольсин Россиядан Бухорога келадиган савдо карвони Бухоро шахридан 50-60 верст узокликда жойлашган Назарбой гумбаз карвон саройига келганлигини, карвонбоши савдо карвони кайси шахардан килганлиги тугрисида амирга мактуб йуллаб бу ерга закотчи юборишни сураганини, закотчи келиб келтирилган молларга бож микдорини белгилангандан сунг карвонлар амирликнинг турли шахарларга йул олганликларини баён килган [Туркестанский сборник: 305-306]. 1864 йилда Бухородан Россияга 6.868.343 рубллик савдо моллари чикарилган. 1865 йилда эса 3.454.319 рублга тушиб кетган [М.А.Терентьев: 60]. 1867 йилдан бошлаб Бухородан Россияга савдо молларини чикариш олдинги даражасига чика бошлади. Масалан, Тошкентдан Россияга 868 минг рубллик, Хивадан 1 млн, Бухородан эса 6 млн 215 минг рубллик махсулотлар чикарилган [Рожкова М.К: 64].

XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб Бухоро амирлигида иктисодий юксалиш юз бериши натижасида савдо-сотик ишлари хам тез суратларда тараккий этган. Амирликда савдо-сотикнинг ривожланиши савдо марказларининг кенгайиши, карвонсарой ва савдо иншоотларининг бунёд этилишига имкон яратди. Амирлик бозорларига хорижий махсулотларнинг кириб келиши савдо расталарида бир хил турдаги махсулотларнинг сотилишига бархам берди. XIX асрнинг охирига келиб Бухоро бозорлари махаллий ва хориждан келтирилган махсулотлар билан тулиб тошиб, хар бир шахар савдо марказига айланиб, бозорлар сотиладиган махсулот турига караб ихтисослашган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Очилдиев Ф.Б. XIX асрнинг иккинчи ярми-XX аср бошларида Бухоро амирлигида ижтимоий-иктисодий муносабатлар. - Т. 2022. - Б.43.

2. Мейндорф Е.К. Путеществие из Оренбурга. - М. 1875. - С.101.

3. Хайдаров, З. (2024). XIX асрнинг иккинчи ярми-XX аср бошларида Бухоро амирлигининг Россия билан олиб борган савдо алокалари тарихидан. Общество и инновации, 5(3/S), - Б. 278-284.

4. Бурнашев Т.С. Поездка Бурнашева и Поспелова в Ташкент в 1880 г. с при меганиями Я.Ханикова // Вестник РГО. Кн.! Ч. I. Отд. VI. 1851.-С.73.

5. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М. 1875.-С.100.

6. Ханыков Н.В. Описание Бухорского ханства. Спб. 1843.-С.88.

7. Мейендорф Е.К Путешествие из Оренбурга в Бухару. М. 1875.-С.100.

8. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. Спб.1865.-С.182.

9. Ochildiev, F. B. (2024). Trade relations of the bukhara empire with russia in the second half of the 18th century-the beginning of the 19th century. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 6(02), 25-30.

10. Туркестанский сборник. Том.375.-С.76.

11. Туркестанский сборник. Том 75.-С.16.

12. Небольсин П.И. Очерки торговли России со странами Средней Азии-Хивой, Бухарой и Кокандом (со стороны Оренгбургской линии)// Записки Русского географического общества.-СПб, 1856. Т. 10.-С.24-25.

13. Туркестанский сборник. Том.7.-С.153.

14. Туркестанский сборник. Том.29.-С.305-306.

15. Терентьев М.А. Россия и англия в борьбе за рынки. -М., 1867.-С.60.

16. Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией 40-60 гг. XIX в.-М., 1963.-С.64.

17. Khaydarov, Z. B. (2023). fading centers of the Bukhara emirate in the second half of the 19th and early 20th centuries. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(04), 1-9.

18. Ochildiev, F. B. (2019). Trade relations between Bukhara-Russia in the second half of XVIII century - in the XIX century. Theoretical & Applied Science, (5), 484-487.

19. Fayzulla, O. (2020). The craftsmanship of the emirate of Bukhara at the second half of the XIX century-the beginning of the XX century. The American Journal of Interdisciplinary Innovations andResearch,2(11), 33-38.

20. Khaydarov, Z. B. (2023). Trade relations of the emirate of Bukhara with Russia in the 60s-70s of the 19th century. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(06), 32-39.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.