Научная статья на тему 'БУХОРО-РОССИЯ САВДО ВА ЭЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИНГ АЙРИМ МУЛОХАЗАЛАРИ'

БУХОРО-РОССИЯ САВДО ВА ЭЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИНГ АЙРИМ МУЛОХАЗАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
246
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Бухоро / Россия / элчилик / савдо-сотиқ / Мейендорф. / Bukhara / Russia / embassy / trade / Meyendorf.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Улуғбек Шавкатов

Асрлар давомида Буxоронинг донғи бутун Шарк бўйлаб илму маърифат, маданият сохасида дунёга таралди. Савдо-сотиқ соҳасида эса Шарқ ва Ғарбни боғловчи кўприк вазифасини бажарди. Бу борада жуда кўплаб чет эл давлатлари билан савдо-сотиқ ва элчилик алоқалари олиб борилган. Ушбу мақолада Бухоронинг Россия билан шундай алоқаларини очиб беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME REVIEWS OF BUKHARA-RUSSIA TRADE AND EMBASSY RELATIONS

For centuries, the wisdom of Bukhara has spread all over the shark to the world in the sphere of Ilmu Enlightenment, culture. And in the sphere of trade, it served as a bridge connecting the East and the West. Trade and embassy relations with many foreign countries have been carried out in this regard. This article will reveal such relations of Bukhara with Russia.

Текст научной работы на тему «БУХОРО-РОССИЯ САВДО ВА ЭЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИНГ АЙРИМ МУЛОХАЗАЛАРИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

БУХОРО-РОССИЯ САВДО ВА ЭЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИНИНГ

АЙРИМ МУЛОХАЗАЛАРИ

УлуFбек Шавкатов

Бухоро давлат университети талабаси

АННОТАЦИЯ

Асрлар давомида Бухоронинг донги бутун Шарк буйлаб илму маърифат, маданият сохасида дунёга таралди. Савдо-сотик сохасида эса Шарк ва Гарбни богловчи куприк вазифасини бажарди. Бу борада жуда куплаб чет эл давлатлари билан савдо-сотик ва элчилик алокалари олиб борилган. Ушбу маколада Бухоронинг Россия билан шундай алокаларини очиб беради.

Калит сузлар: Бухоро, Россия, элчилик, савдо-сотик, Мейендорф.

SOME REVIEWS OF BUKHARA-RUSSIA TRADE AND EMBASSY

RELATIONS

Ulugbek Shavkatov

Student of Bukhara State University

ABSTRACT

For centuries, the wisdom of Bukhara has spread all over the shark to the world in the sphere of Ilmu Enlightenment, culture. And in the sphere of trade, it served as a bridge connecting the East and the West. Trade and embassy relations with many foreign countries have been carried out in this regard. This article will reveal such relations of Bukhara with Russia.

Keywords: Bukhara, Russia, embassy, trade, Meyendorf.

КИРИШ

XVII аср охири-XIX асрнинг боши Бухоро амирлиги билан Россия ур-тасидаги узаро муносабатлар тарихи савдо ва дипломатик алокаларнинг кенгайиши ва мустахкамланиши билан характерланди.Бу даврда Амирлик ва Россия уртасидаги савдо алокалар, асосан, икки йуналишда амалга оширил- ган булиб улар: Сибир ва Оренбург савдо йуллари еди. Россия билан Бухоро уртасидаги савдо алокаларининг ривожланишида Оренбург савдо йули катта ахамият касб этган.Чунки Россиянинг ички ярмаркаларида иштирок етишга рухсат берилмаган ва уз молларини Оренбургда рус саноат молларига айри-бошлашган[1].

АДАБИЕТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

XIX асрнинг бошларида Бухородан Россияга чикарилган махсулотлар ичида йигирилган пахта ипи билан хом пахтанинг узи умумий савдонинг 70% ни ташкил киларди. Бунга асосий сабаб ривожланиб бораётган рус тукимачилигига Урта Осиё пахтасига булган зарурияти еди. Амирликда пахта етиштиришдан ташкари пиллачилик хам яхши ривожланган эди. Бунга асосий омил эса Амир Хайдарнинг (1785-1800) Марвни босиб олиши ва марвликларни Бухорога кучириб олиб келишида еди. Аьло сифатли ипак махсулотлари Бухорода кейин Кукон ва Хужандда булган [2]. Икки давлат уртасидаги савдонинг ривожланишида карвон йулларининг хавфсизлигини таьминлаш асосий вазифалардан бири булиб келган. Оренбург генерал-губернатори И.О.Андреевич (1784-1792 ва 1795-1798 йиллар)нинг 1797 йилдаги савдо йулларини хавфсизлигини таьминлаш учун карвонларни куролланган курикчилар сафи билан Урта Осиё бозорларига кузатиш тугрисидаги таклифи 1803 йилга келиб амалга ошди. Икки давлат уртасидаги савдонинг ривожлвнишида карвон йулларининг хавфсизлигини таьминлаш асосий вазифалардан бири булиб келган.

XIX аср бошларига келиб Россиянинг Напалеонга (1805-1807) карши курашиши ва «Ватан уруши» (1812) бошлангани Россия ва Бухоро урта- сидаги савдога хам уз таьсирини курсатади. Бу вакт оралигида карвон- йуллари хавф остида колди, козоклар карвонларни тухтовсиз талон-тарож килишар еди. Улар русларнинг 178.127 сумлик, бухоролик савдогарларнинг 1.204.700 сумлик молларини талашган[3]. Мейлернинг маьлумотларига кура ^озогистон чулидаги узаро курашлар кескинлашуви сабабли 1812-1815 йиллар орлигида чул оркали савдо карвонларини мутлако ута олишмаган- лигини айтади[4]. Аммо шунга карамай 1813 йили Ирбит ярмаркасида тошкентлик ва бухоролик савдогарларнинг ип-газлама, кийим-кечаклар ва бошка моллар билан савдо килганликлари айтилган[5]. Ташки ишлар минстрлиги бошкарувчиси К.В. Несселроде 1816 йил 5 июлда Бухоро фавку- лодда элчиси А. Муминжоновга йуллаган мактубида 1812 йил Бухоролик савдогарларнинг таланган моллари учун уша микдордаги маблагни ундириб олишга харакат килишни нафакат генарал Глазенга, балки Оренбург харбий губернаторига хам топширганини маьлум килган[6].Х1Х аср урталаридаги маьлумотларга кура Урта Осиёликлар Оренбургда гувохномасиз, хужжатсиз, хеч кандай соликлар туламай савдо билан шугулланишган. Бундай кулайликлар оркали савдогарларнинг бу каби худудларга бориб урнашишиб савдо ишлари билан шугулланишлари осон булган.

Архив хужжатларида шундай дейилган: «Бухоролик, хивалик ва кисман тошкентлик савдогарлар бир вактлар савдо карвонлари оркали Оренбургга келиб, кайтиб кетишмаганлар. Уларнинг айримлари Оренбург шахрида, айримлари эса Сейитов номли худудга ёки Орск каьласига урнашишган»[7]. Икки давлат

уртасидаги савдонинг ривожланиши натижасида узаро элчилик алокалари хам тобора мустахкамлана борди. Бинобарин: 1804-1808 йилларда Бухородан Россияга Миролоуддин, 1816 йил хамда 1819 йилда Мирза Мухаммадюсуф курчибоши элчиликлари юборилди. Айни вакт- да Россиядан 1803 йил Говердовский, 1809 йил Абдулносир Субхонкулов, 1820 йил А.Ф.Негри бошлик дипломатик миссиялар юборилди.

1809 йилги Россиядан Бухорога махфий суратда Одилносир Субхон- кулов Оренбург харбий губернатори назорати остида юборилди. Субхонкул- ов миссияси дастлаб Бухоро амирлиги хамда Россия давлатлари уртасидаги карвон савдоларининг хавфсизлигини таъминлаш, аникроги карокчилар томонидан талон-тарож килинган савдо карвонлари масаласини хал килиш хамда Россия-Бухоро давлатлари хамкорлигида узаро жиноятчиликка карши курашиш, шу билан бирга, Россиядан кочиб Бухорода бошпана топган сохта пул ясовчи Хамитов ва унинг шерикларини Россия давлатига топшириш билан боглик масалалар билан шугулланган[8]. Бухоро амирлигининг хукмдор доиралар хам икки давлат уртасидаги узаро алокаларни ва савдони ривож- лантириш максадида 1814 йилнинг ёзида Россияга Азимжон Муминжонов бошчилигидаги расмий элчилик юбордилар. Бевосита Азимжон девонбеги рахбарлик килган биринчи элчилик Бухоро-Россия муносабатларини мустахкамлаш максадида; иккинчи элчилик - Туркияга Россия худудлари оркали утишга подшохдан ижозат олиш масаласини хал этиш учун юборилади. Амир Гайдар томонидан юборилган мазкур миссиянинг максади савдо муносабатларини янада мустахкамлаш билан бир каторда савдогарлар хукукларини таъминлаш, аникроги чегара божхоналарида бухоролик савдогарларга килинадиган тажовузларни олдини олиш билан боглик хукукий масалаларни хал килишга каратилган эди. Азимжон Муминжонов бошчилигидаги элчилик оркали амир Хдйдар Бухоро-Россия уртасида узаро савдо-сотик хавфсизлигини таъминлаш, турли талашлардан кутулиш максадида хамда икки давлатнинг узаро фойдаси учун халкаро савдо битими тузишга, яъни икки давлат уртасида умумсавдо манфаатларига хизмат килувчи хукукий хужжатни имзолашга тайёр эканлигини изхор килади. Амир Хдйдар узининг ташки сиёсий ва дипломатик муносабатларда амалга оширилиши мулжалланган бир катор хукукий муаммоларни хал килишга эришади. Хусусан, Бухоро - Россия савдо алокаларига оид махсус божхона коидалари (хукукий хужжат) тузилади; Оренбург линиясидаги божхоналарда бухоролик фукароларнинг ишлари курилаётганда бу ишлар буйича мазкур божхоналарга бухоролик савдогарлар узлари ичидан сайланган энг хурматли иккита вакил киритилиши кузда тутилади; Бухороликлар даъволарининг Оренбург чегара комиссиясида куриб чикиш тартиби белгиланади; Бухороликларга уз моллларини бир божхонадан иккинчисига кучиришга рухсат берилади.Бу миссия оркали амир

Хайдар савдо шартномасини тузиш учун амирликка подшо елчисини юборишни илтимос килади. Элчи Азимжон Муминжоновнинг фаолияти самарали якунланган эди. Шундан булса керакки, у 1818 йил июнда элчи сифатида яна Оренбургга келди. У билан 1500 та туяга ортилган моллар келтирилган эди.

Азим Муминжоновнинг узи хам Санкт-Петербургга боришдан олдин Оренбург губернатори Ессенга хат билан мурожаат килган эди. Бунда олиб борилаётган узаро савдо алокаси фойдалиги, уни янада кучайтириш лозимлиги, ханузгача илгари ваъда килинган Бухорога рус элчисини юбориш амалга ошмаганлиги ва бошка масалалар тугрисида ёзган. Унинг таькидлашича, Бухоро халки яхши ва ёмонни бир-биридан ажратадиган кишилар хисобланиб, Россия билан савдонинг фойдалигини яхши англаган. Бу билан элчи кандай булмасин, савдони янада кучайтирилиши ва кенгайти- рилиши зарурлигини уктириб утган[9]. 1819 йил сентябрь ойида элчи ва хам- рохлари озик-овкат, от-арава ва сокчилар билан таъминланган холда Москва-

га йул олдилар. Бу ерда ва кейин Санкт-Петербургга борганларида хам хар жихатдан хурмати ва кадри урнига куйилди. Уша йилнинг ноябрида уларни император Александр I (1801-1825) кабул килганида хоннинг саломи ва ёр-лигини такдим этишди. У Бухоро хонлиги билан алокани бундан буён хам давом эттирилиши тарафдори эканлигини маълум килди. Император кур- сатмасига мувофик, шахсан Хайдархон ва элчига берилган кимматли буюм- лар билан бир каторда, уларнинг хамрохдари хам мукофотланди. Масалан, Юсуфмухаммад Салимовга олтин соат, 10 газ хаво ранг мовут, атлас ва 50 р, Рахим Шарифовга олтин соат, 10 газ ялтирок мовут, 10 газ атлас ва 50 р. гул хадя килинди. Элчининг харажатлари учун жами 1389 р. ажратилди. Бу уз даври учун оз маблаг эмас эди[10].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Рус подшолиги хам Бухоро билан буладиган савдодан мафаат- дор эди. Подшо хукумати хам икки уртадаги савдони ривожлантириш маса- дида, Бухоролик элчиларнинг ташрифига жавоб тарикасида 1820 йилда Рос- сиядан Бухорога А.Ф.Негри бошчилигида расмий элчилик миссияси ташриф буюрди. А.Ф.Негри (1784-1854) 1820 йил 3 июлда Бухородаги елчихона бош- лиги етиб тайинланган еди. У Шарк буйича мутахассис, турк ва форс тил- ларини билган[11]. Бухорога элчи булиб боришдан фойдаланиб, барча хонликларга дойир аник маълумотларни туплаши лозим эди. Элчига хамрох сифатида котиб Яковлев, табиатшунос доктор Пандера бириктирилди. Уни ва карвоннинг хавфсизлигини таъминлаш учун 400 офицер ва солдатлар, шу- нингдек, 25 нафар отлик бошкирдлар ажратилди. 358 та туяларга юклар ор- тилди ва 2 та туп олинди. Шуларга яраша уклар хам гамланди, Айни пайтда элчининг ихтиёрида 400 та от

бор эди. Куриниб турибдики, элчи тиш-тирноги билан куролланган харбий кисм билан таъминланган. Гарчанд бундай килишдан максад карвон йулларидаги карокчиларга карши курашиш учун килинган эди, дейилса хам, лекин амалда Бухорода рус давлати ва кушиннинг куч-кудратини намойиш этишдан иборат эди[12].

А.Ф.Негри бошчилигидаги элчилик савдо алокаларини янада ривож-лантириш масалаларини мухокама килиш билан бирга, яна бир катор махсус вазифаларни хам хал этиш учун юборилган эди. Хусусан, ушбу миссия зим-масига Бухорога кушни булган Кукон хонлигининг иктисодий, сиёсий ахво- ли, давлат бошкаруви масалалари, бошка давлатлар билан узаро муносабати хакида маълумотларни йигиш, Бухоро амирлигининг Эрон, Туркия, Хива ва афгонлар билан булган муносабатларини кай холатда эканлигини урганиш, Сирдарё ва Амударёда кемалар хизмати, унинг мавжудлиги ёки бошка маъ- лумотлар, Кобул, Кандахор, Кашмир, Панжоб вохаларининг сиёсий ва икти- содий ахволи хакида хакикатга тугри келувчи маълумотларни йигиш ва ушбу худудларда Европа молларига булган талаб ва эхтиёж даражасини урганиш каби бир катор масалалар юкланган эди[13]. Ушбу миссия таркибида Гвардия бош штаби капитани Е.К.Мейендорф хам бор еди. У Орск ва Троиск каль- аларидан Сирдарёга борадиган йуллар буйлаб кальалар куриш учун кулай жойларни топиши керак еди. Унинг бу харакатлари «Бухоро ва Хивага борадиган карвон йулларини хавфсизлигини таьминлаш» билан окланади. Бундан ташкари Бухорога ва ортга кайтиш йулида кундалик юритиши керак еди[14]. Е.К.Мейендорф сафар йуналишини 3 кисмга: Оренбург-Мугожартог- лари, Мугожар тоглари-Сирдарё, Сирдарё-Бухорога булган[15]. Е.К.Мейендорф узининг «Северный архив» журналидаги маколасида Бухоро ва Россия уртасидаги йиллик товар айланмаси 20 млн сумга етишини курсатиб утган[16]. Бундан ташкари Бухорода металл ва саноат моллари ишлаб чикаришга эга булмаган ва уларга мухтожлигини айтиб утган. Елчининг маьлумотларига кура Бухорода хар бир хизматга яровчи кулнинг нархи 40-50 тилло яьни 640-800 сум булганини. Агар сотилувчи кулнинг дурадгорлик, темирчилик ёки косибчилик каби хунарлари булса, бундай кулларнинг нархи 100 тиллогача яьни 1600 сумгача булганини такидлайди[17]. Е.К.Мейендорфнинг маьлу- мотларига кура Бухорода булганида 14 та карвонсарой булганлигини айтган. Улар Абдуллахон, Кушбеги, Хинд, Нугай, Хожа Жуйбор, Тошкент, Карши, Мирагул, Амир, Куллота, Фишана, Данкулла-Шир ва Урганч номлари билан аталган[18]. XIX асрнинг 40 йилларида Бухорода жами 38 та карвонсарой булиб улардан 24 таси гишт ва 14таси эса чупкори карвон саройлар булган[19]. Ушбу экспедиция вакили булмиш табиатшунос Э.Эверсман маьлумотларига кура Бухоро Россиянинг бир катор шахарлари: Троицк, Орск, Оренбург, Астрахан билан савдо алокаларини урнатганини такидлаган[20].

Миссия аьзоси булмиш Будриннинг маьлумотларига кура эса Бухорода 13 та карвонсарой булиб уларда хиндлар, хиваликлар, нугайлар, эронликлар, арманлар, киргизлар ва бошкалар яшаганини ёзган. Элчи Бухоронинг савдо ишлари паст даражада булгани, бу ердаги савдода алдаш ва фирибгарлик ишлатилиниши ва хари- дорга харид килган махсулоти ёкмай колса, махсулотларини кайтариб олиб келса савдогар кайтиб олиши керак булганини ёзган. Элчи хукумат факат бож солигини йигишни уз вазифаси деб билгани аммо савдогарларни химоя килмаганини айтади[21]. Рус хукумати Урта Осиё хонликларига уз элчиларини юбораётганда уларга, албатта, рус асирларини куткариш хакида музокаралар олиб боришни топширар эди. Бу масала 1620 йилдаёк Бухорога жунатилган биринчи рус элчилиги И. Хохлов зиммасига хам юклатилган эди. 1619 йилда Россияга келган Бухоро элчиси билан хам, 1645 йили Хива элчиси билан хам ва ундан кейинги даврда икки уртада булиб турган барча элчилик алока- ларида хам куллар масаласи кутарилар эди. XIX аср бошидан бошлаб то 70- йилларгача хам рус куллари хакидаги масала хар гал музокара объекти булиб келар эди[22].1820 йилги миссиянинг хам асосий вазифаларидан бири Россия кулларини озод етиш еди. Аммо вазифа тулик бажарилмайди бунга сабаб икки томоннинг хам куллар масаласида зур бериб тортишиши еди.'Тарихи амир Гайдар" асарида келтирилишича амир Хдйдар томонидан рус импе- раторига битта фил юборганлиги хакида баён етилади. Бу каби елчилик му-носабатларининг амалга оширилиши икки давлат уртасидаги савдо-сотикни ривожлантириш учун асосий омиллардан бири еди.Бухородан Россияга буюм чикариш ва у ердан олиб келиш йилдан йилга усиб борди. Биргина 1801 йил- нинг узида куйидагиларни мисол килиб оладиган булсак Бухородан Рос- сияга: 483.7 минг сумлик ип газлама калавалари, 42.5 минг сумлик ип газла- ма моллари, 19.5 минг сумлик пахта, 101.7 минг сумлик хом тери, 45.8 минг сумлик коракул терилар, 25.7 минг сумлик равоч олиб келтирилган.

Шу йилнинг узида Россиядан Бухорога: 217.7 минг сумлик олтин чер-вонлар, 112 минг сумлик мовут ва бошка газламалар, 83 минг сумлик калам- пир мунчок ва кизил буёклар, 76 минг сумлик кизил булгори чарм олиб келинган[23].

ХУЛОСА

Умуман айтганда, Бухорони «савдо шахри», дейиш мумкин эди. Бухорода узбек ва тожиклардан ташкари араблар, туркманлар, калмоклар, афгон ва бошка миллат вакиллари хам яшашган. Гарчан секинрок булса хам ишлаб чикариш кучлари уса бошлади. Шахар хаёти ва иктисодий алокалар яхши- ланди, халкаро бозор ахамияти ортди, шунингдек Россия билан савдо-сотик муносабатлари кенгайди.

REFERENCES

1. Мухамеджонов А.Р Неьматов Т. Некоторые источники к истории взаимоотношенеий Бухары и Хивы с Россией. Т. Наук. 1957.-С. 11.

2. Скайлер Ю. Туркистон: Россия Туркистони, Кукон, Бухоро ва Гулжонга саёхат кайдлари. Т. "Узбекистан". 2019.-Б. 143.

3. Мухамеджонов А.Р Неьматов Т. Некоторые источки к истории взаимоотношенеий Бухары и Хивы с Россией. Т. Наук. 1957.-Б. 15-16.

4. Мейер Л. Киргизская стель Оренбургского ведемоства.-С.33.

5. Зиёев Х. Узбекистоннинг Россия билан елчилик ва иктисодий алокаларининг урнатилиши, ривожланиш тарихи. Т. Янги аср авлоди. 2012. 269 б.

6. Хайруллаев М.М. Узбек дипломатияси тарихидан (Тарихий очерк ва лавхалар). Т. 2003. 357 б.

7. Зиёев Х. Узбеки побережий Волги и Урала. -Т.Издательство АН УзССР.1963.-Б.35-36.

8. Шодиев М.Ж Бухоро амирлиги давлатчилигининг ривожланиши. -Т., 2010. -Б.46.

9. Зиёев Х. Узбекистоннинг Каспий-Волга буйлари ва Оренбург оркали Россия билан элчилик муносабатлари тарихи. (XVI асрнинг иккинчи ярми-XIX аср). I жилд. Т. «Таьлим нашриёти» 2014. -Б. 143.

10. Зиёев Х. Узбекистоннинг Каспий-Волга буйлари ва Оренбург оркали Россия билан элчилик муносабатла- ри тарихи. (XVI асрнинг иккинчи ярми-XIX аср). I жилд. Т. «Таьлим нашриёти» 2014.-Б. 144.

11. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару."Наука" 1975.-С.5.

12. Зиёев Х. Узбекистоннинг Каспий-Волга буйлари ва Оренбург оркали Россия билан элчилик муносабатлари тарихи. (XVI асрнинг иккинчи ярми-XIX аср). I жилд. Т. «Таьлим нашриёти» 2014. -Б. 165-166.

13. Шодиев Ж.М. Бухоро амирлиги давлатчилигининг ривожланиши. Т.ТДЮИ нашриёти, 2010.-Б. 49.

14. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару."Наука"1975 .-С.7.

15. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару."Наука"1975.-С.27.

16. Мухамеджонов А.Р. Т.Неьматов. Некоторые источники к истории взаимоотношенеий Бухары и Хивы с Россией. Т. Наук. 1957.-С.24.

17. Мухамеджонов А.Р. Неьматов Т. Некоторые источники к истории взаимоотношенеий Бухары и Хивы с Россией. Т. Наук. 1957. -С.29.

18. Алимова Р. Урта Осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо иктисодий муноса-бат лари. Т. 2017.-Б.37.

19. Сухарева О.А. Бухара XIX начало XX в. Москва 1966.-С.54.

20. Алимова Р. Урта Осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо иктисодий муноса-батлари. Т. 2017.-Б.38.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

21. Алимова Р. Урта Осиё хонликларининг кушнидавлатлар билан дипломатик ва савдо иктисодий муно- сабатлари. Т. 2017.-Б.40.

22. Хайруллаев М.М. Узбек дипломатияси тарихидан (Тарихий очерк ва лавхалар). Т. 2003. 355 б.

23. Баракаев Ж. Хайдаров Й. Бухоро тарихи. Т. «Укитувчи» нашриёти. 1991.-Б.108.

24. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.

25. OCHILOV, Alisher. "JEWELRYC TRADITION IS A SOURCE OF STUDY OF BUKHARA HISTORY." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara§tirmalar Dergisi 1.1: 105-116.

26. Ochilov, A. T. "DATING OF THE ZAMANBABA CULTURE: ASED ON ARCHAEOLOGICAL SOURCES." Theoretical & Applied Science 12 (2019): 589591.

27. Очилов, Алишер Тулис Угли. "БУХОРО ВОХДСИ ШАКЛЛАНИШИДА ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРНИ ВА ВОХА ТАРИХИЙ ГЕОГРАФИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОХАЗАЛАР." Scientific progress 1.6 (2021): 933-938.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.