Научная статья на тему 'ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ДАШТИ ҚИПЧОҚ БИЛАН САВДО МУНОСАБАТЛАРИ'

ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ДАШТИ ҚИПЧОҚ БИЛАН САВДО МУНОСАБАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

124
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қозоқ жузлари / савдо / В.В. Бартольд / чорвадор хўжалик / П.И.Рычков / Кичик жуз / натурал хўжалик / Жеттиру

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Илхом Муҳиддинович Саидов, Акмал Сайдирасулович Якубов

Мазкур мақолада Хива хонлиги ташқи дипломатик алоқаларида муҳим ва статегик аҳамият касб этган Дашқи Қипчоқ ҳудуди ва бу ерда кечган савдо муносабатлари таҳлил қилинган. Маълумки, Хива хонлигининг ташқи алоқаларида савдо муносабатларига алоҳида эътибор берилган жумладан, Дашти Қипчоқ билан олиб борилган савдо-сотиқ ишлари хонлик иқтисодий ҳаѐтининг асосий қисмини ташкил қилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ДАШТИ ҚИПЧОҚ БИЛАН САВДО МУНОСАБАТЛАРИ»

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ДАШТИ ЦИПЧОК; БИЛАН САВДО

МУНОСАБАТЛАРИ

Илхом Мухиддинович Саидов

Тарих фанлари доктори, профессор

Акмал Сайдирасулович Якубов

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети докторанти

Мазкур маколада Хива хонлиги ташки дипломатик алокаларида мухим ва статегик ахамият касб этган Дашки Кипчок худуди ва бу ерда кечган савдо муносабатлари тахлил килинган. Маълумки, Хива хонлигининг ташки алокаларида савдо муносабатларига алохида эътибор берилган жумладан, Дашти ^ипчок билан олиб борилган савдо-сотик ишлари хонлик иктисодий хаётининг асосий кисмини ташкил килган.

Калит сузлар: козок жузлари, савдо, В.В. Бартольд, чорвадор хужалик, П.И.Рычков, Кичик жуз, натурал хужалик, Жеттиру.

Хоразмнинг Дашти Кипчок (козок жузлари) билан турли сохалардаги

Осиё маданий вилоятларининг кучманчи турклар билан савдо-сотик олиб боишлари хар доим хам катта иктисодий ахамиятга эга булган. Х асрдан бери Туркистон мусулмонлари узларининг кучманчи кушнилари шарофати билан жуда кулай вазиятдан фойдаланган холда арзон ва катта микдорда от ва гушт олганлар1.

Кучманчи чорвадор хужалиги бир томондан узини узи таъминлашга каратилган булса, иккинчи томондан хаёт кечириш учун зарур булган нарсаларни боскинчилик ва савдо оркали олиши билан ажралиб туради.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тадкикотлар шуни курсатдики, Кичик ахолиси хаётида савдо катта урин эгаллаган. Крзоклар уз хужаликларида етмайдиган нарсаларни айнан савдо оркали олардилар. П.И.Рычков таъкидлаганидек: "Кичик жуз

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

алокалари кадим замонларга бориб такалади. В.В. Бартольднинг ёзишича, Урта

Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Сочинения, т.2. ч.1. Москва:Наука, 196. - С. 329.

December, 2022

ахолиси руслар ва хиваликларга сотадиган отларидан барча талабларини кондиришда катта махорат курсатадилар"2. И.Г.Георги хулосасига биноан "киргиз (козок)лар уз эхтиёжлари ва хаётий манфаатларини Россия, Бухоро ва Хева, кушни вилоятлар билан булган савдо оркали кониктиришган"3.

Кичик жузнинг барча хужалик хаёти савдо билан алокадор эканлигига манба ва илмий адабиёт хам бой маълумот беради. Кичик жуз билан кушни булган Хоразм ахолиси хам галла, бугдой, ун ва мануфактура махсулотларини

4

четдан олгани маълум .

Баъзи маълумотларга Караганда дехкончилик билан шугуланадиган ахоли ва чорвадорлар уртасида бугдой ички савдоси чорва ва чорва махсулотлари, асирлар айирбошлаши оркали амалга оширилган 5 . Галлани чорва ва дехкончилик асбоб-ускуналари билан алмаштириш минтака ахолиси учун ягона восита булгани хам савдо уларнинг хаётида катта урин эгаллашини исботлайди. Бундан ташкари, савдо, мол айирбошлаши дехкончилик билан шугулланишнинг асосий сабабларидан биридир. Камбагаллашган чорвадорлар колган чорваларини сотиб (алмаштириб) керакли асбоб-анжом ва уруглик либшлари мумкин булган. Шундай килиб, овчилик, дехкончилик ва уй хунармандчилиги кайси бир маънода ички ва ташки савдо билан алокаси булган.

Натурал хужаликда савдо амалиётлари доимий характерга эга булмасдан тасодуфий холатда амалга оширилиши маълум. Козокларнинг хужалиги натурал хужаликидан фарк килади. Унинг асосини биринчидан, кучманчи чорвачилик ташкил килади. Иккинчидан, ишлаб чикарилган умумий махсулотнинг бир кисми зарур булган нарсаларни сотиб олиш учун сарфланган. Учунчидан, минтака ахолисининг хужалиги чегараланган булмагай, балки хар бир хужалик ва ёки оила ички ва ташки савдо билан алокаси булган. Козок жузларида ишлаб чикарилган баъзи махсулотлар (думма ёги, куй териси) Европа бозорларида хам сотилгани маълум6. Туртинчидан, жузларнинг савдоси доимий булиб, кадим илдизларга эга булган. Бешинчидан, пул ролини уйнайдиган чорва билан олиб борилган. Олтинчидан, чорвага асосланган хусусий ва оилавий мулкчилик хамда ерга булган жамоа мулки

Рычков П.И. Ответы на экономические вопросы, касающиеся до земледелия. // Труды ВЭО, СПб., 1767, Ч.7,е - С.132.

3 Прошлое Казахстана в источниках и материалах.Сб.док. Москва-Алш-Ата,1935, сб.1. - С.162.

4 Гавердовский Я.П. Примечания к рассмотрению Оренбургского края.РО ГПБ им.М.Е. Салтыкова-Щедрина, Ф 11, 37, л.39.

5 Уша жойда.

6 Мансурова Ж. Ю.Хозяйство казахов Малого и Среднего жузов во второй половине XVIII - начале XIX в. Дисс. канд.ист.наук. - Москва, 1884. - С. 186.

Ы^://1:.те/а^ иг

December, 2022

Multidisciplinary Scientific Journal

ишлaб чи^риш мyноcaбaтлaрининг acоcини тaшкил килиб, унинг шaроитидa caвдо ривождaнгaн. Бу бaрчa зикр килинган омиллaр оддий товaр ишлaб чикaриш xоc бyлгaн. Шунинг учун, козоклaр xyжaдиги yргaнилaëтгaн дaврдa бaъзи нaтyрaд xycycиятлaрни caкдaгaн xолдa бир киcм мaxcyлотни xaр бир оилa xyжaдигидaги чорвa мaxcyлотидaн олган. Ортикчa мaxcyлот товaр cифaтидa турли шaклдa cотилгaн ë aдмaштирилгaн.

Сaвдо мyноcaбaтлaри xaр иккaдa томонгa хдм мaнфaaт кeлтириб, мexнaт тaкcимотигa acоcлaнгaн эди. Нaтижaдa минтaкa вa воxaдa ишлaб чикaришнинг бaрчa cоxaдaри тaрaккий этиб, ишлaб чикaриш кyчдaрнинг ривожaдaнишигa олиб кeлaрди. Сaвдо-cотик эca кeйинги дaврлaрдa xaм турли œx^ara мyноcaбaтлaрни олдингa ривожлaнишигa caбaб 6улди: yзбeк вa козок

xaдкдaрининг мyноcaбaтлaрини кизFин ривожлaнишигa acоc ярaтди.

Ургaнилaëтгaн дaврдa, aйникca тeмyрийлaрнинг yзaро кyрaшлaри, козок cyлтонлaрининг бу мyноcaбaтлaргa aрaлaшyвлaри, шaйбонийлaр дaвридa вa кeйинчaдик жyнFорлaр боcкини дaвридa Хивa xонлиги вa козок eрлaри билaн aдокaдaр жyдa мyрaккaблaшиб, OFир 6Ули6 кeтгaн. Бирок caвдо мyноcaбaтлaри турли тycик вa кшинчиликтарга кaрaмacдaн дaвом этгaн. Зeро, xaм Утрок вa xaм кyчмaнчи axоли caвдо мyноcaбaтлaригa, турли мaxcyлот вa xом-aшëгa мухтож бyлгaн. П.П. Ивaновнинг тaъкидлaшичa, yзaро уруш вa жaнжaдлaрдaн

cyнг томонлaр зудлик билaн caвдо мyноcaбaтлaрини кaйтa тиклaш учун куп

i

caъй вa xaрaкaтлaр килингaн .

Ургaнилaëтгaн дaврдa козок жyзлaри axолиcининг acоcий caвдо

мaxcyлотлaри бу чорвa моллaри бyлгaн. Kyчмaнчилaр кушни xaдклaрнинг дexкончилик вa xyнaрмaндчилик мaxcyлотлaригa бyлгaн тaдaблaрини уз чорвa моллaрини aдмaштириш ëки cотиш йyллaри билaн кондиришгaн. Улaр acоcaн Бyxоро вa Хивa бозорлaригa кeлиб, уз чорвa вa yлaрнинг мaxcyлотлaрини cотиб, yзлaригa кeрaк бyлгaн нaрcaдaрни олиб ^тишта^. K;озоклaр ичидa yзбeк xyнaрмaндлaрининг бaрчa мaxcyлотлaри кeнг тaркaдгaни мaълyм9. 1792 йилдa Шaмaйдa биргинa тошкeнтлик caвдогaрлaр пaxтa ип гaзaдaмaдaрдaн 139 ООО aршин, ëки 1957 рубл 15 тийинлик xaмдa кaмaрлaр, пycтин, мaFЗ, бyFдой, пaxтa вa бошкaдaрдaн 2287 рубл 30 тийинга нaрca cотгaнлaр10.

Иванов П.П. Казахи и Кокандское ханство. - С. 93.; К вопросу о взаимоотношениях казахских племен с оседлым и полуоседлым населением Хорезма в ХУШ-XIX вв. УП ЖАЭН. - М. -.Наука, 1964, 9 с.

8 Небольсин П.Н. Очерки торговли России со Средней Азией // Записки РГО, кн.10. 2855 . - С.287.

9 Тетеревников А.Н. Очерк внутренной торговли киргизской степи. - СПб., 1867. - С. 4.

10 Медуанов С. История казахско-узбексих отношений в XIX-начале ХХ вв. Туркестан, 1992. - С.125.

December, 2022

6?6

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 12 | 2022

ISSN^^m-nS^^^^^^jte-Facto^

Урганилаётган даврнинг охирларига келиб Хива хонлиги худудида Кичик жузнинг куйидаги уруг ва кабилалари Хива бозорларида савдо килганлар: алимулла ва шекти, чумекей ак-кете, чумекей уджирай, жами етти минг утов. Улар Каспий денгизи, Барсук, Эмба, Темир, Уил, Кобла дарёларидан Урал дарёсигача, кишловда эса Сирдарё буйларидаги Коратепада, Кувондарё, Орол атрофида кучиб юрган; Жеттирунинг чомишти-тобиин, бойули, черкеш, байули-тазлар, кизил-куртнинг кучиш жойлари ёзда Эмба буйлари, кишда Орол ва Каспий денгизининг жануб-шаркий, шаркий-шимолида булган 11 . Козокларнинг Улуг ва Урта жузлари халки Бухоро ва Тошкентда савдо килганлар. Хива бозорларида хам козоклар учун махсус бозор ва расталар булган (шунда козок бозорларда 100 дан ортик расталар булган). Уз навбатида козоклар бу бозорларда тери ва тери махсулотлари, жун, хуржун, аркон, эгар -жабдуклар ва унинг абзал-анжомлари, кигиз, козок гиламлари, коплар, камарлар, ёгочдан килинган махсулотларни сотганлар.

Куп холларда баъзи хунармандлар (пойабзалчилар, тикувчилар ва бошкалар) бевосита козоклар яшайдиган худудларга бориб, жойида козокларнинг аёлу эркаги ва болаларига пойабзал, кийим кечак тикиб бериб, эвазига тери, муйна, гушт ва сут махсулотлари, пул олганлар. Баъзи йилларда

Кичик жуз козоклари Хива бозорларига 200 минга якин куй олиб келиб

12

сотганлар . Мангкишлок ва Устюрт козокларига Хиванинг купгина бозорлари маълум булиб, бошка хамкабилалари ва юртдошлари билан Хива, Кунгирот, Янги Урганч, Кухна Урганч, Гурлан, Х,азорасп, Хужайли, Мангит, Кипчок ва Шоватда, Питнак, Беш-арик, Кушкупир, Хазават Киёт, Амбар манак, Тошховуз,

Иляли, Килич Ниёзбий, Порсу, Шумагайда савдо-сотик ишларини олиб

1 ^

борганлар .

Хиванинг козоклар билан савдо муносабатлари учун Кунгирот шахрининг урни катта булган. "Кухна Урганчдан кейин барча атрофдаги ахоли шу шахарда бозор килишган", деб маълумот берилади архив хужжатларида14. Бу шахарда иккита катта бозордан ташкари (козок ва узбек бозори) 300 дан ортик савдо расталари ва дуконлар булган. Козок бозорлари кучманчиларни бахорда, кучиб кетишларидан олдин ва яйловдан кайтиб келишларидан сунг, кишловга келганларидан жуда гавжум булган. Нархлар хам шу вактда анча

11 Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828). Т.4.- Алма-Ата: Изд-во АН КазССР. 1948. - С. 512-513.

12 Тетеревников А.Н. Очерк внутренной торговли киргизской степи. - СПб., 1867. - С. 51.

13 Гришфельд В., Галкин М.Н. Военно-статистическое описание Хивинского оазиса. - Ташкент, 1903. Вып. II. - С.144 ва кейингилари.

14 Каранг: Медуанов С. История казахско-узбексих отношений в ХК-начале ХХ вв. Туркестан, 1992. - С.131. 1-чи изох.

December, 2022

677

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 12 | 2022

ISSN^^m-nS^^^^^^jte-Facto^

тушган15.

Бундан ташкари козок жузлари оркали Марказий Осиёлик савдогарлардан тошкентлик, бухоролик, куконлик хамда хоразмлик савдогарлар Россия билан савдо-сотик ишлари олиб борганлар. Шунда козокларнинг баъзи султон ва бийлари савдо карвонларнинг хавфсизлигини таъминлаганлар. XIX асрнинг бошларидаги маълумотларга караганда, 1803 йили Шамайга 50055 рублга мол-товар олиб келиниб, Шамайдан 62606 рубллик товар олиб кетилган. 1804 йили эса 80366 рубли мол олиб келиниб, 73981 рубллик махсулот олиб кетилган16. Бу курсатгич йилдан йилга ошиб борган. Башка маълумотларга караганда Шамайдан Урта Осиёга биргина кигизнинг узидан 1 млн рублга якин олиб келинган экан17. Шамай шахри шу даврда

нафакат Хитой, Тошкент, Кукон, Хива ва Бухоро, балки Урта ва Катта жуз

18

ахолиси учун мухим савдо марказига айланган эди .

Архив маълумотларига караганда, Козок жузларидан (маълумот Шамай-

Тошкент йуналишига оид) 4-5 минг туяда товар олиб келинган, улардан 250

тасида намат, тери ва турли арконлар булган. Шу йуналишдаги Марказий Осиё-

Дашти Кипчокка эса 10 минг туядан иборат савдо карвони борган19. Шунда

Марказий Осиёлик савдогарлар козок кабилалари яшаётган худудлардан ута

туриб, уртакашлик килиб, мол айирбошлаши билан машгул булган. Улар уз

товарларинини чорвага, чорва махсулотларига, уй хунармандлари

махсулотларига алмаштириб, уларни кейин бошка жойларда сотганлар. Уз

навбатида улар Россия ва бошка жойлардан козокларга керак булган

20

махсулотларни сотиб олиб келтирган20.

Айни шу масалани ёритиб, рус тадкикотчиси А.Н. Тетеревников ёзган эдики, Марказий Осиё савдогарлари бизнинг божхона пунктларимизгача келиш вактларида анча савдо-сотик ишларини олиб бориб, даштга куйидаги молларни олиб келишади: улар ичида энг купи буз-хомсурф матосидир, кейин эса чакмонлар, халат ва тунлар, курпа-тушаклар, туппи, камарлар, чолвор,

Уз МА, И-383-жамгарма, 196-йигма жилд, 12-варак.

16 Уз МА. И-478-жамгарма, 204-йигма жилд, 211 варак.

17 Масанов Э.А. Казахское войлочное производство во второй половине XIX в. и в начале ХХ в. // Трудк ИИАЭ КазССР им. Ч.Ч. Валиханова. Т.6. - Алма-Ата, 1959. - С. 124.

18 Янушкевич А. Дневник и письма из путешествия по казахским степям. (Перевод с польского и предисловие Ф. Стендовой). Под ред. Дюнсенбаева. Алма-Ата, I960. - С.5.

19 Каранг: Медуанов С. История казахско-узбексих отношений в XIX-начале ХХ вв. Туркестан, 1992. - С.136. 3 ва 4-чи изох.

20 Из истории внешнеторговых связей казахов в ХУШ в. В кн. Ученые записки ИВАН СССР. - Москва, 1958, т. 19. С.39-54.; Казахско-китайские торговые отношения в к.ХУШ-в. В кн.: ТИИАЭ им.Ч.Ч.Валиханова АН Каз ССР. - Алма-Ата, 1952, т.15. - C.138-145.

678

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 12 | 2022

ISSN^^m-m^^^^^^te-Facto^

21

заргарлик ва темир махсулотлари ва бошкалар . Маълум булишича Марказий Осиёлик савдогарлар Россиядаги турли ярмарка ва бозорларидан рус фабрика-заводларининг махсулотларини (чини ва фарфордан, милтик ва тапончалар),

яна шакар, ок-канд, сафар сандиги, козонлар, совун, атир ва х. козок жузларига

22

олиб келиб сотишган ёки алмаштирганлар .

Уз навбатида Хива бозорларида Орол ва Каспий атрофидаги козоклардан хам савдогарлар асосан чорва махсулотларини олиб келиб сотиб (асосан куй, кеийн от ва туяларни, чакмон, тери, наматлар, баскура), хонлик бозорларидан ун, турли матолар(буз, хомсурф, шохи), халатлар, гиламлар, мева ва кок мевалар олиб кетишган. Урганилаётган даврда Хива хонлигидаги юкорида айтилган савдо марказларидан ташкари Хиванинг Кичик жузлар, Устюрт, Орол атрофида барпо этилган калъа ва истехкомларида хам савдо-сотик ишларини олиб боришган. Купинча хивалик сарбозлар ва уларнинг оилалари келган козоклардан чорва, ва чорва махсулотларини сотиб олганлар. Баъзи каттарок истехком ва калъаларда хунарманд ва усталар хам келиб яшаган. Улар уз махсулотларини чека-атрофдаги кучманчи козокларга хам сотган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Урганилаётган даврда Хива хонлигида яшаётган коракалпоклар Кичик жуз козокларининг иктисодий ва сиёсий тобелигида булган. Уларнинг асосий кисми ярим кучманчи булиб, човачилик, дехкончилик ва баликчилик билан машгул булганлар. Уларнинг бир кисми Хоразм вохасидаги узбеклар таъсирида дехкончилик билан шугулланиб, утрок булишган эди. Улар Сирдарё ва унинг ирмоклари булган Кувондарё ва Жанидарёдан сунъий усулларда сув чикариб, кишлок хужалик зироатларини экканлар. Кадимий усуллардан фойдаланишни

23

улар хоразмликлардан урганганликлари маълум23.

XVIII асрда коракалпоклар козоколарга кургошин, порох хам сотган. Хива худуларида узбекларга якин жойларда яшаётган коракалпоклардан чиккан савдогарлар козоклар билан булган савдонинг асосий кисмини уз кулларида ушлаб, уларни галла билан таъминлаган.

Савдо ва корвон йулларида козок кабилалари савдогарлар ва корвон хавсизлигини таъминлашда хам иштирок этганлар. Бу иш билан XVIII асрнинг

Тетеревников А.Н. Очерк внутренной торговли киргизской степи. - СПб., 1867. - С. 9.

22 Яна каранг: Толыбеков, С. Е.. Кочевое общество казахов в XVII- начале XX века.: Полит.-экон.анализ . - Алма-Ата : Наука, 1971 . - 634 с.; Шу муаллиф. Общественно-экономический строй казахов в XVII-XIX веках . - Алма-Ата : Казгосиздат, 1959 .- 448 с.

23 Муфассал каранг: Мансурова Ж.Ю. Хозяйство казахов Малого и Среднего Жузов во второй половине XVIII - начале XIX в. - Москва, АКД. - 1984. - 272 с.

December, 2022

679

урталридан Урта ва Кчик жуз ахолиси шугулланишни бошлаган маълум . Аксар холларда бу иш билан уз худудларидан утадиган корвон ва савдо йуллари бо ахолига бу иш фойда клтиргани аник. Корвон хавфсизлигини таъминлаган гурух, масалан Бухородан Оренберггача 14 бухоро тиллосида хак олишган25.

Я.П.Гавердовский маълумотига караганда Кичик жуздан бойули кабиласидан жунбас уруги (7200 оила), алимулла кабиласининг чумекей уруги (6000 оила), тозлар (3000 оила), жетирунинг кераит уруги (4000 оила) корвонлар кузатиш ва мухофазаси билан машгул булишган26. Шунда жунбаслар Троицк ва Бухорода савдо килиб шу йулларда корвонларни кузатган. Тозлар ва кизилкуртлар эса, Оренбургга Хива корвонларни олиб бориб, уердан Хивага Оренбергдан савдо корвонларига хамрохлик килишган.

Кичик жуздан 42 та кабиладан 5 та, яъне 12 %, жами 23200 оила корвон амниятини таъминлаш билан машгул булишган. Урта жуздан аргин кабиласидаги учта чард, джид, туртуул (жами 30000 оила), баганали-найман кабиласидан караул, каракесак уруглари (жами900 ва 4000 оила) шундай юк ташиш билан машгул булган. Шунда бошидаги уч уруг корвонларни Мукаддас петрдан Кошгар, Тошкент ва Бухорогача, охирги иккита уруг Бухородан Троицккача савдо килишган27.

Шуни хам таъкидлаш лозимки, Хива ва дашти кипчок савдо алокаларида карокчилик катта зарар етказишган. Куп холларда "баранта" номини олган корвон йулларидаги карокчилик ва угриликкучманчи козокларда катта даромад келтирган булса хам утрок ва кучманчилар хамда давлатлар уртасидаги

алокаларга салбий таъсир курсатган. Бу карокчиликдан купчилик азият чеккани

28

хам маълум .

Урганилаётган даврда Кичик ва Урта жуздаги козоклар чорвачилик билан бирга узларига керакли булган товарлар ва ишлаб чикариш воситаларни карокчилик йули билан хам кулга киритишган. Шу даврдаги баримта номи остида муаллифлар карокчиликнинг бир неча тури, жумладан корвонлардан угирлаш, савдогар ва корвон аъзоларидан олинадиган турли шаклдаги пора ва тамагарчилик, чорва ва одамларни угирлаш, ички баримта, яъне одат хукуки

24 Мансурова Ж.Ю. Хозяйство казахов Малого и Среднего Жузов во второй половине XVIII - начале XIX в. Дисс. канд.ист.наук. - Москва, 1984. - С.150-151.

25 Уша жойда.

26 Гавердовскйй Я.П. Исторический опыт торговли с Бухарией. ЦГВИА, ф.2б0, 0П.1, д. 2, л. 12-34 об.

27 Мансурова Ж.Ю. Хозяйство казахов Малого и Среднего Жузов во второй половине XVIII - начале XIX в. - С.152.

28 Шахматов В.Ф. К вопросу о причинах относительной застойности патриархально-феодальных отношений у кочевников. ВАН КАз ССР, 1959, вып. 5. -С.21

December, 2022

680

буйича мажбурий судяларнинг карорларини бажариш, конунга зид равишда

29

чорвани угирлаш ва х .

Жанна Юнисовна Мансурова узининг ишида уша давр муаллифларининг маълумотлари асосида аникладики, Кичик жуз ахолисидан доимий равишда алимулла-карасакол кабиласидан 4 та уруг - 1700 оила, алимула-чумекей кабиласидан чумекей-текин (2500), чумекей куит (500о оила), чумекей кунят ва сари-кишкина (4000 юрта); алимула-туркара (10000 оила), алимула-кишкина-чикти (800 оила) корвон йулларида карокчилик билан машгул булишган. Буларга яна якин алокада булган алимула-каракесак ва кишкина-чикти, жами 3500 оилани кушиш керак. Бу жузда 42 та чабилан 8 кабила карокчилик билан шугулланиб, узларига керак булган кийим-кечак, матолар, пул, ишлов берилган тери, гиламлар, кумуш, тилла, бошка бойликлар, умуман рус-уртаосиё савдо

30

махсулотларини ташкил килган барча товарларни узлаштирганлар .

Бундай карокчиликни корвонбошилар, кабила бийлари, кабила старшиналари, баъзан султонлар турли восита ва алдов йуллари билан ташкил

31

килишган .

Корвон талон-торожи ва савдо йуллардаги карокчиликдан тушум жуда катта булган. Масалан, 1786 йилдан 1791 йил оралигида олтита карвонга уюштирилган карокчиликдан 445 000 рублга якин мол угирлган. 1796 дан 1805 йилгача 2 млндан ортик товар ва бойлик Россия ва Урта Осиё савдо йулларида талон-тарож килишган.

Я.П.Гавердовский маълумотига караганда Кичик жуз кабила ва уруглари 9 йил давомида (агар уртача оила аъзоларини 5 нафардан иборат деб билсак) киши бошига 13, 3 кумуш рублга тенг даромад олишган. Угирланган товарлар

32

3-10 баробарига арзон карокчилар кулига тушгани маълум булади .

Урганилаётган даврда карокчиликнинг яна бир манба чорва ва одамларни угирлаш булган. 1750 йилдан 1825 йиллар орасида рус ва козок жузлари орасидаги чагаралардан 3666 киши, корвнлардан 2 489 417 рублга тенг товарлар, 38 226 бош от, 24 549 бош корамол, 21959 бош куй угирланган .

Фукс С.Л.Барымта. В кн.:Ученые записки Харьковского юридического ин-та. Харьков, 1948, вып.З. - С.13-15.

30 Мансурова Ж.Ю. Хозяйство казахов Малого и Среднего Жузов во второй половине XVIII - начале XIX в. -С.153-154.

31 Муфассал каранг: Мансурова Ж.Ю. Хозяйство казахов Малого и Среднего Жузов во второй половине XVIII -начале XIX в. - С.153-172.

32 Гавердовский Я.П. Ведомость и киргиз-кайсацком народе Средней и Меньшей орды с разделением на глав- - 256 - ные роды. ЦГВИА, ф.397,оп. 1,д.26, л.82-85.

33 Каранг: Мансурова Ж.Ю. Хозяйство казахов Малого и Среднего Жузов во второй половине XVIII - начале XIX в. - 18-чи илова.

681

Чегарада асир олинган руслар Урта Осиё бозорларида сотилган. Хива, туркманлар, карокалпоклар ерлари ва Эрондан угирланган асир ва куллар Россия бозорлари ва Хива ва Бухоро кул бозорларида сотилгани маълум34.

1721-1725 йилларда бутун минтакада факат руслардан 6-7 минг рус асирлари булган. 1740 йили факатгина Хивада 4 мингга якин рус куллари ва

35

асирлари булган. 1770 йилда эса уларнинг сони 5 мингдан ошган .

Бир асир ё кул нархи 50 рублдан 950 рублгача булган. Купинча кул уртача 200-300 рублга сотилган. Бу микдор маблагга 300 бош куй сотиб олишни инобатга олинса, бир асирни сотиб бутун молиявий вазъиятни тартибга солиш мумкин булган. Я.П.Гавердовский хулосасига кура "карокчилик шундай даромад келтириши билан куп камагаллашган казокларнинг асосий даромади ва машгулотига айланган эди"36.

ХУЛОСА

Хулоса килиш мумкинки, карокчилик урганилаётган даврда, айникса ХУШ асрнинг охири - XIX асрнинг бошларида Кичик жуз ахолиси учун хам ахолининг иктисодий талабини кондирадиган асосий машгулотлардан бирига айланган эди.

Урганилаётган даврда Хивадаги марказий хокимиятнинг зафлашуви, козок жузлари уртасидаги зиддият, жунгорларнинг бостириши минтака, Хива ва Дашти кипчок, жумладан Кичик жуз ва коракалпоклар билан булган муносабатларга салбий таъсир курсатди.

REFERENCES

1. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Сочинения, т.2. ч.1. -Москва:Наука, 196. - С. 329.

2. Рычков П.И. Ответы на экономические вопросы, касающиеся до земледелия. // Труды ВЭО, СПб., 1767, Ч.7,е - С.132.

3. Прошлое Казахстана в источниках и материалах.Сб.док. Москва-Алш-Ата,1935, сб.1. - С.162.

Ефремов Ш. Странствование Филиппа Ефремова в Киргизской степи,Бухарии, Хиве, Персии,Тибете, и Индии и возвращение его от туда через Англию в Россию.З-е изд., Казань,1811. с, 16-17; Поездка Поспелова и Бурнашева в Ташкент в 1800 г. ВРГ0,1851, ч. I, отц.У! - С. 44. ( 1-43)

35 Семенюк Г.И. Рабство в Казахстане в ХУ-Х1Х вв. ТИИАЭ. - Алма-Ата, 1959, т. 6. л. 177; Марков Г.Е. Кочевники Азии (структура хозяйства и общественной организации). -М.: 1СУ,1976. - С. 154. (316 с.)

36 Гавердовский Я.П. Ведомость и киргиз-кайсацком народе Средней и Меньшей орды с разделением на глав- - 256 - ные роды. ЦГВИА, ф.397,оп. 1,д.26, л.82-85.

682

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

4. Гавердовский Я.П. Примечания к рассмотрению Оренбургского края.РО ГПБ им.М.Е.Салтыкова-Щедрина, Ф 11, 37, л.39.

5. Мансурова Ж. Ю.Хозяйство казахов Малого и Среднего жузов во второй половине XVШ - начале Х!Х в. Дисс. канд.ист.наук. - Москва, 1884. - С. 186.

6. Иванов П.П. Казахи и Кокандское ханство. - С. 93.; К вопросу о взаимоотношениях казахских племен с оседлым и полуоседлым населением Хорезма в XУШ-XIX вв. УП ЖАЭН. - М. -.Наука, 1964, 9 с.

7. Небольсин П.Н. Очерки торговли России со Средней Азией // Записки РГО, кн.10. 2855. - С.287.

8. Тетеревников А.Н. Очерк внутренной торговли киргизской степи. - СПб., 1867. - С. 4.

9. Медуанов С. История казахско-узбексих отношений в ХГХ-начале ХХ вв. Туркестан, 1992. - С.125.

10. Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828). Т.4.- Алма-Ата: Изд-во АН КазССР. 1948. - С. 512-513.

11. Гришфельд В., Галкин М.Н. Военно-статистическое описание Хивинского оазиса. - Ташкент, 1903. Вып. II. - С.144 ва кейингилари.

12. Уз МА, И-383-жамгарма, 196-йигма жилд, 12-варак.

13. Уз МА. И-478-жамгарма, 204-йигма жилд, 211 варак.

14. Масанов Э.А. Казахское войлочное производство во второй половине XIX в. и в начале ХХ в. // Трудк ИИАЭ КазССР им. Ч.Ч. Валиханова. Т.6. - Алма-Ата, 1959. - С. 124.

15. Янушкевич А. Дневник и письма из путешествия по казахским степям. (Перевод с польского и предисловие Ф. Стендовой). Под ред. Дюнсенбаева. Алма-Ата, !960. - С. 5.

December, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.