Научная статья на тему 'XIX АСРНИНГ 40-ЙИЛЛАРИ – XX АСР БОШЛАРИДА РОССИЯ БИЛАН ЎРТА ОСИЁНИ БОҒЛОВЧИ САВДО ЙЎЛЛАРИ'

XIX АСРНИНГ 40-ЙИЛЛАРИ – XX АСР БОШЛАРИДА РОССИЯ БИЛАН ЎРТА ОСИЁНИ БОҒЛОВЧИ САВДО ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
353
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Россия / Ўрта Осиё / савдо йўллари / карвон / Бухоро / Хива / Оренгбург / савдогарлар. / Russia / Central Asia / trade routes / caravans / Bukhara / Khiva / Orenburg / merchants.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Лазиза Юсуфовна Рузиева

Ушбу илмий мақолада савдо йўллари ва карвонларнинг Ўрта Осиё ва Россиянинг ижтимоий -иқтисодий ҳаётидаги ўрни кўрсатилган, шунингдек уларнинг турли қароқчилар ҳужумидан қандай ҳимоялангани ва улар ўртасидаги иқтисодий, ижтимоий ва маданий алоқаларнинг ривожлангани ҳақида сўз боради. Ушбу мақолада товарларни ташиш вариантлари ва усуллари очилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TRADE WAYS CONNECTING OF CENTRAL ASIA TO RUSSIA IN 40YEARS XIX – THE BEGINNING XX OF CENTURIES

In this scientific article shown the role both place of trade ways and caravans in socio economic life of Central Asia and Russia, them not security from attacks of the different pirates and development of economic, social and cultural communications (connections) between the countries of that region.In this article opened the version and methods of transportations of the goods.

Текст научной работы на тему «XIX АСРНИНГ 40-ЙИЛЛАРИ – XX АСР БОШЛАРИДА РОССИЯ БИЛАН ЎРТА ОСИЁНИ БОҒЛОВЧИ САВДО ЙЎЛЛАРИ»

XIX АСРНИНГ 40-ЙИЛЛАРИ - XX АСР БОШЛАРИДА РОССИЯ БИЛАН УРТА ОСИЁНИ БОГЛОВЧИ САВДО ЙУЛЛАРИ

Лазиза Юсуфовна Рузиева

Узбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги 1-сонли Тошкент академик лицейи укув ишлар буйича директор уринбосари

АННОТАЦИЯ

Ушбу илмий маколада савдо йуллари ва карвонларнинг Урта Осиё ва Россиянинг ижтимоий -иктисодий хаётидаги урни курсатилган, шунингдек уларнинг турли карокчилар хужумидан кандай химоялангани ва улар уртасидаги иктисодий, ижтимоий ва маданий алокаларнинг ривожлангани хакида суз боради. Ушбу маколада товарларни ташиш вариантлари ва усуллари очилган.

Калит сузлар: Россия, Урта Осиё, савдо йуллари, карвон, Бухоро , Хива, Оренгбург, савдогарлар.

TRADE WAYS CONNECTING OF CENTRAL ASIA TO RUSSIA IN 40-YEARS XIX - THE BEGINNING XX OF CENTURIES

ABSTRACT

In this scientific article shown the role both place of trade ways and caravans in socio economic life of Central Asia and Russia, them not security from attacks of the different pirates and development of economic, social and cultural communications (connections) between the countries of that region.In this article opened the version and methods of transportations of the goods.

Keywords: Russia, Central Asia, trade routes, caravans, Bukhara, Khiva, Orenburg, merchants.

Мазкур давр учун Урта Осиё халклари ва Россия уртасидаги савдо ва дипломатик алокаларни ёритишда улар уртасидаги бу муносабатларда катта роль уйнаган Урта Осиёнинг узидаги ва Урта Осиё томон йуналишда булган Россиядаги алока йуллари хакида гапириш ушбу алокаларнинг кирраларини очиб беришда мухим манбадир.

Ушбу худудлар уртасидаги алоканинг бош усули карвонлар харакати эди.

Ривожланган урта асрлардан фаркли равишда, XVI-XIX асрларда минтаканинг асосий сиёсий ва иктисодий хамкори сифатида Россия давлатининг мавкеи ошиб борди. Бу уз навбатида, Урта Осиёнинг савдо марказларини Астрахан ва Сибирь шахарлари оркали Россиянинг марказий худудлари билан богловчи карвон йуллари фаолиятини келтириб чикарди[1, 197].

XIX асрнинг 50- йиллари урталарида П.Небольсин рус, козок, уртаосиёлик 200 та савдогар ва приказчикларнинг гапириб берганларига асосланиб, карвонлар харакати тугрисида тулик маълумотнома тузиб чикди: карвонлар Бухородан Россияга Оренбург ёки Троицк оркали борганлар. Бухоролик карвонларнинг айрим кисмлари Оренбургга бора туриб, йулда Орск томонга бурилиб кетардилар. Бухородан Оренбургга биринчи карвон доимо февралнинг уртасида, иккинчиси май ойида чикарди. 1850 йилда Бухородан Оренбургга караб 5 та карвон йулга чиккан. Бухородан Троицкка эса 2 та, баъзида йилда 3 марта: битта кишда, колганлари ёзда йулга чикарди.

Россиядан Бухорога карвонлар факат кузда йулга чикарди. Оренбургдан август-ноябрда, Троицкдан август-октябрда йулга чикар эдилар. 1849 йилда Троицкдан Бухорога караб йулга чиккан охирги карвон Ок Мачитда Сирдарёдан декабрнинг биринчи кунларида утади. Карвонларда юк асосан туяларда ташилар эди. Туя карвонлари Орск калъасигача етиб борарди, Орскдан Оренбургга эса моллар араваларда етказиларди. Карвонлар харакатида купгина камчиликлар бор эди: биринчидан киш ойларида харакат тухтарди, иккинчидан харакат жуда секин буларди. «1850 йилда карвонлар 75-81 кун йулда юрганлар. 50- йилларнинг урталарида Бухородан Оренбурггача йул юриш 55-56 кун, Орск калъасигача 40-50 кун давом этган»[2, 76].

Тошкентга борадиган ёки ундан кайтадиган карвонлар Петропавловск ёки Троицк оркали утарди. Петропавловскдан Тошкентга караб доимо учта карвон: майда (Ирбит ярмаркаси билан боглик), август ва ноябрда (Нижегород ярмаркаси билан боглик) йулга чиккан. Троицкдан Тошкентга карвонлар йилига икки марта йулга чикканлар.

Тошкентдан Троицкка бир карвон кишда, икки ёки учта карвон ёз ойларида, Петропавловскка йилига иккитадан карвон келган. «Троицкдан Тошкентгача карвонлар 30-40 кун йул босганлар» [3, 77].

50- йилларнинг урталарида Хивадан чиккан карвонлар икки йул билан юрганлар. Бир йилда 2-3 та катта карвон Оренбургга, битта кичикрок карвон Мангишлок оркали Астраханга йул олган. 1850 йилда Оренбургдан Хивага биринчи карвон июлда, иккинчиси 20 октябрга якин, учинчиси ноябрнинг бошида йулга чиккан. Охирги икки карвоннинг йулга чикиш муддати Нижегород ярмаркасини хисобга олиб белгиланган. Астрахандан Хивага караб йулга чиккан бир карвон хам Нижегород ярмаркасини тугаши билан харакатга келган. Бу карвон билан асосан огир юкли моллар - темир, чуян ва шунга ухшашлар ташилган. «Оренбург-Хива йули 45-55 кун давом этган» [4, 77]. Карвонларнинг таркиби асосан туялардан иборат булган.

«Рус хукумати Сибирни зарур махсулотлар билан таъминлашда Урта Осиё, хусусан, Бухоро хонлиги билан савдо алокаларининг ахамиятини яхши англар

эди. Бу Сибирь шахарларида савдо килувчи бухоролик савдогарларга барча кулайликлар яратиш ва имтиёзлар берилишига олиб келди. Сибирь маъмурияти ва рус хукумати Бухородан Сибирь шахарларига борувчи карвон йуллари хавфсизлигани таъминлашга, бу йулларда бухоролик савдогарларни химоя килиш, божхона мажбуриятларини камайтириб, маълум имтиёзлар бериш, бож солиги олмаслик, бухоролик савдогарларга доимий яшаш учун иншоотлар куриш масалаларини хал килишга хам катта эътибор каратар эди (Зияев ХД, 1983, с.83).

Бухородан Сибирга махсулот етказиб беришда Бухоро - Туркистон -Тобольск йуналиши мухим урин тутиб, бу масофа одатда 3 ойда босиб утилган (Юлдошев М.К., 1964, с. 65-66; Агзамова Г.А., 1992). Оренбург шахрига асос солингандан (1735 й.) кейин, XVIII аср урталаридан бошлаб бу шахар хам Урта Осиё - Россия алокаларида катта роль уйнай бошлайди. Бухоро, Хива ва Тошкентдан Оренбург оркали Россия давлатининг марказий худудларига хам, Сибирь шахарларига хам бориш мумкин эди (Агзамова Г.А., 1991; 2005)» [5, 207208].

Россиядан моллар чегара чизигига ёки Москвадан, Владимир губерниясидан, Нижегород ярмаркасидан тугри Урта Осиёга юборилар эди. Россиядан Урта Осиёга юбориладиган моллар Козон оркали утарди.

60- йилларнинг охирларига кадар Россиядан Урта Осиёга ёки Урта Осиёдан Россияга борадиган савдо йулларининг ахволи ана шундай эди. Кейничалик, 1869 йилда Красноводскнинг вужудга келиши билан Красноводскдан Амударёга борадиган - янги савдо йули очилди.

Карвонлар йулда хар хил тусикларга дуч келар эдилар. Бухорога утадиган карвонлардан хивалик ва куконлик амалдорлар транзит тарикасидаги соликлар ундирар эдилар. Оренбург ва Хива уртасида молларни ташиши учун козоклардан ташувчилар ёллар эдилар, 50- йилларда эса Хивага борадиган карвонларга ташувчилар туркманлардан ёлланар эди. Шундай холлар хам булардики, ташувчилар йулда карвонларни ташлаб кетардилар ёки карвонга хужум булса, улар талончилар томонига утардилар.

Маълумотларга караганда, 50- йилларда, хатто 60- йилларнинг бошларида хам карвонлар куплаб карокчиларнинг хужумларига ва талончиликларига учрар эдилар. «Урта Осиёдан Астрахан ва Волгабуйи оркали Москвага борувчи йулнинг гарбий, яъни Каспий денгизининг шаркий кдргоклари оркали утувчи йуналиши фаолиятига кучманчи туркман кабилалари ва хиваликларнинг, Урганчдан чул оркали утувчи шаркий йуналишдаги йуллар фаолиятига эса калмиклар ва кучманчи козок кабилаларининг савдо карвонларига уюштириб турадиган хужумлари салбий таъсир этиб турарди» [6, 206-207].

Бу боскинчиликларни камайтириш учун чор хукумати Урта Осиё хонликлари чегараларига якин жойларда истехкомлар кура бошлади. «...

минтакадаги кадимги даврда шаклланган алока-савдо йулларидан фойдаланиш сунгги урта асрларда хам давом этди. Мавжуд ижтимоий-сиёсий вазият туфайли уларнинг айрим тармокларидан фойдаланиш маълум вакт тухтаб колган холатлар хам кузатилса-да, мазкур йуллар Урта Осиёдаги узбек хонликларининг ижтимоий-иктисодий хаётида мухим урин тутиб келди. XVI-XIX асрларда карвон йуллари тизими фаолиятида бирмунча узгаришлар руй берди. Бу даврга хос хусусиятлар ичида, минтаканинг чул ва дашт худудлари оркали утган йуналишларида куплаб йулбуйи иншоотлари - работлар ва карвонсаройлар, сардобалар, кудуклар, куприклар барпо этилганини айтиб утиш мумкин. Иккинчи томондан, узбек хонликлари уртасидаги сиёсий низолар, урушлар минтака иктисодиётига ва узаро иктисодий муносабатларга, карвон йуллари фаолиятига салбий таъсир этиб турди. Шунга карамасдан, бу даврда махаллий ва минтакавий ахамиятга эга йуллар тармоклари кенгайиб, карвон йулларининг янги йуналишлари пайдо булиб борди» [7, 196].

Бунинг натижасида савдо йулларидаги ахвол анча яхшиланди. Шу билан бирга чор кушинларининг Урта Осиё ичкарисига кириб бориши ва Ок Мачитнинг эгалланиши туфайли хонликларнинг Россия билан савдо муносабатлари яхшиланиб борди. Урта Осиё худудининг Россия томонидан аста-секин босиб олиниши карвонлар харакатидаги кийинчиликларини камайтирди. Энди карвонларга буладиган куролли хужумлар, уларнинг таланиши тугатилди. Лекин Тошкентнинг олиниши, Кукон хонлиги мустакиллигининг тугатилиши, Бухоро ва Хива устидан протекторатнинг урнатилиши ва хонликлар худудлари айрим кисмларининг Россияга киритилиши Урта Осиёга борадиган савдо йулларининг узоклигини олдингидек колдираверди.

Россия марказини Урта Осиё билан темир йул оркали боглаш тугрисидаги масала XIX асрнинг 50- йилларидаёк кутарилган эди. «1854 йилдан 1880 йилга кадар хукуматга Урта Осиёга элтувчи хар хил йуналишдаги (асосий йуналиш Оренбург-Тошкент) темир йул линияларини утказишнинг 40 дан ортик лойихалари топширилган эди» [8, 52, 56]. Россиядан Урта Осиёга утказиладиган темир йул йуналиши масаласида албатта тортишувлар булиб утди. Баъзилар Оренбург билан Тошкент уртасида темир йул утказишни ёклаб чиксалар, бошкалар Уст-Юрт оркали Каспий ва Орол денгизларини темир йул билан боглашни ёкладилар, яна бошкалар эса Красноводск курфазидан Амударёга караб темир йул линиясини тортишни ёклаб чикдилар. Шунинг билан бирга Россияни Сибирь оркали Урта Осиёга темир йул билан боглаш тугрисидаги лойихалар хам бор эди.

Лекин хукумат Урта Осиё йуналишида темир йул куриш масаласида аник бир чоралар курмади. Факат баъзи стратегик максадлардан келиб чикиб, Ахал-

Текин оазисига юриш бошлаш муносабати билан, 1881 йилда Каспий денгизи киргогидан туркманлар худудига караб биринчи темир йул линияси курилди.

Россия-Урта Осиё алока йулларини яхшилаш хусусида баъзи алохида чоралар курилди: 1871 йилда Иссик кул кулига ва Норинга караб арава йуллари очилди, шу йилнинг узида Тошкентдан Туй тепага борадиган шоссе йули курилди.

«Савдо ва бошка масалалар буйича катта ахамиятга эга булган бирдан-бир амалга оширилган чора бу Барнаулдан Верный оркали Тошкентга телеграф алокасининг утказилишидир» [9, 87].

«Урта Осиёдаги биринчи темир йул Закаспий темир йули (1899 йилдан Урта Осиё т.й.) булиб, 1880-1899 йиллар давомида курилган. Иккинчи гигант магистрал - Тошкент темир йули булиб, кейинги (1900-1905) йилларда курилади. Бу икки йул бутун Урта Осиёни кесиб утиб, Красноводскдан Андижон ва Тошкентгача, Тошкентдан Оренбурггача етиб борди.... Урта Осиёнинг иктисодий ва маданий ривожланишида Закаспий темир йулининг ахамияти жуда юкори эди...» [10, 85-87].

Темир йуллар дунё бозорининг кенгайишига, савдонинг усишига ва «саноатнинг жонланишига» олиб келди.

Закаспий (Каспийорти) темир йулининг иктисодий ахамияти шундаки, Россия капитали Урта Осиёга кириб кела бошлади.

Шу билан бирга хукуматда Урта Осиё билан сув оркали богланиш масаласи хам мухокама килинди. Каспий денгизидаги пароходчилик XIX асрнинг 40-йилларидаёк ташкил килинган эди.

«1847 йилда Раимск (кейинчалик Орол деб номланган истехком курилганидан сунг, Орол денгизида (икки шхунада, икки баркасда ва етти кайикда) сузиш бошланди» [11, 329]. 50- йилларнинг бошида Орол флотилияси ташкил этилиб, у 70- йилларнинг охирларида битта буг баркас ва бешта баржадан иборат эди. «1870 йилнинг 1 январига келиб Орол флотилиясида 11 офицер ва амалдор ва 319 та кичик хизматчилар хизмат килди. 1870 йилнинг навигация даврида Орол флотилияси 154 минг пуд хукумат юкларини (асосан харбий характерга эга) ва факат 8 минг пуд хусусий юкларни ташиб берди. Шундай килиб, бу флотилия аник харбий характерга эга эди» [12, 89].

Орол флотилияси тугрисидаги ва шу билан бирга Орол денгизи буйлаб, Сирдарё ва Амударё буйлаб хусусий пароходчиликни ташкил килиш тугрисидаги масалалар Тошкентда, харбий ва бошка вазирликларда бир неча бор мухокама килинди. Керакли маблагларнинг етишмаслиги туфайли ёки Урта Осиё билан савдонинг паст ривожланганлигидами, савдогарларнинг сув йули билан молларни ташишни хам таклиф килганликлари туфайлими, нима учундир Орол флотилиясида хусусий юклар кам ташиларди.

XIX аср охири - XX аср бошларида, чор Россияси мустамлакачилиги даврида Амударё сув йулидан фойдаланиш Россиянинг харбий-сиёсий ва иктисодий манфаатларига мос равишда ривожланди. Лекин, рус харбий-сиёсий доираларида Урта Осиёдаги сув йулларига кдзикдш чор Россияси истилосидан анча олдин бошлангани маълум. Мисол тарикасида Петр I томонидан Хоразмга юборилган Бекович Черкасский экспедицияси олдига куйилган вазифаларни эсга олиш мумкин. Унда, хусусан Амударёнинг Каспийга куйилган эски узани якинида харбий истехком куриш, Амударёни яна Каспийга окизиш имкониятларини урганиш, Аму сувини Оролга йуналтирадиган тугонларни бузиш, Каспий денгизи оркали Х,индистонга борувчи йуналишни урганиш каби вазифалар бор эди [13, 5558].

1858 йилда Хива ва Бухорога жунатилган Игнатьев бошчилигидаги рус элчилик миссияси олдига Орол денгизи ва Амударё сув йулидан рус кемалари фойдаланиши учун имконият яратиш масаласини хал килиш юклатилганлигини [14, 200-203] эсга олиш мумкин. XIX аср урталарига келиб эса Россия хукуматининг олиб борган фаол дипломатик ишлари натижасида, рус кемалари Орол денгизи оркали Амударёнинг куйи окимида жойлашган ва Хива хонлигининг шимолдаги мухим таянч шахарларидан булган Кунгиротгача келиб савдо килиш хукукини кулга киритганлар [15, 289].

Россия билан Урта Осиё уртасидаги ва Урта Осиёдаги алока йулларининг ахволидан биз курамизки, купгина жамоат ва маъмурий арбоблар, рус савдогарларнинг намояндалари савдо тараккиёти учун бу йулларни таг-томири билан узгартиришни тушуниб етдилар, лекин амалда ахвол узгармасдан колаверди: темир йуллар XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларига кадар курилмади.

Биз юкорида куриб чиккан Россиянинг узидаги ва Россиядан Урта Осиёга олиб борувчи савдо йулларининг ёмон ва талабга жавоб бермаслиги уз-узидан маълумки, бу икки худуд уртасидаги савдо-сотик ишларининг ривожланишига тускинлик килиб, кийинчиликлар тугдирарди.

REFERENCES

1. Мавланов У. Урта Осиёнинг алока ва савдо йуллари: шаклланиши ва ривожланиш боскичлари. Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Тошкент., 2009. - Б. 197.

2. Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией (40-60 годы XIX века). - М., 1963. - С. 76.

3. Уша асар. - Б. 77.

4. Уша асар. - Б. 77.

5. Мавлонов У. Марказий Осиёнинг кадимги йуллари. - Тошкент.: Академия,

2008. - Б. 207-208.

6. Уша асар. - Б. 206-207.

7. Мавланов У. Урта Осиёнинг алока ва савдо йуллари: шаклланиши ва ривожланиш боскичлари. Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Тошкент., 2009. - Б. 196.

8. Ахмеджанова З.К. К истории строительства первых железных дорог в Средней Азии. - Т., 1956. - С. 52, 56.

9. Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией (40-60 годы XIX века). - М., 1963. - С. 87.

10. Ковалев П.А., Рахматов М. Страницы строительства Бухарской железной дороги в 1914-1916 годах. //Труды Средазгосуниверситета. - Т., 1958. - С. 85-87.

11. Рожкова М.К. Экономическая политика царского правительства на Среднем Востоке во второй четверти XIX в. и русская буржуазия во второй четверти XIX в. и русская буржуазия. - М., Л., 1949. - С. 329.

12. Рожкова М.К. Экономические связи России со Среденй Азией (40-60 годы XIX века). - М., 1963. - С. 89.

13. Гуломов Х. Дипломатические отношение государств Средней Азии с Россией в XVIII- первой половине XIX века. - Ташкент.: Фан, 2005. - С. 55-58.

14. Мухаммаджонов А.Р., Неъматов Т.Н. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. - Тошкент., 1957. - Б. 200-203.

15. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. // Перевод с немецкого с примечаниями В.А. Ромодина. - СПб., 2005. - С. 289.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.