Научная статья на тему 'XIX АСРНИНГ 60 –70 ЙИЛЛАРИДА БУХОРО–РОССИЯ САВДО МУНОСАБАТЛАРИ'

XIX АСРНИНГ 60 –70 ЙИЛЛАРИДА БУХОРО–РОССИЯ САВДО МУНОСАБАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Очилдиев Файзулла Бобоқулович

Бухоро амирлиги XIX асрда Ўрта Осиёдаги қудратли давлатлардан бири бўлиб, амир Музаффар ҳукмронлиги даврида (1860–1885 йй.) амирликда иқтисодий ривожланиш тезлашди. Мамлакатда янги суғориш иншоотлари, йўллар қурилиши, савдо марказлари, карвонсаройлар ва савдо мажмуаларининг барпо этилиши қишлоқ хўжалиги, ҳунармандчилик ҳамда савдо-сотиқнинг ривожланишига имкон яратди. Тижорат ишларида машҳур бўлган амир Абдулаҳад даврида (1885–1910 йй.) Бухоро, Қарши, Кармана, Нурота, Хатирчи Термиз, Ҳисор, Душанбе, Денов, Шаҳрисабз, Шеробод, Китоб, Ғузор каби шаҳарларда карвонсаройлар бунёд этилиб, бу шаҳарлар йирик савдо марказларига айланди. Лекин бу даврда ижтимоий-иқтисодий, маданий ва сиёсий ўзгаришлар Россия империяси таъсири остида амалга оширилди. Бухорода Россия сиёсий агентлигининг ташкил этилиши, амирлик ҳудудига Россия капиталининг кириб келиши, телеграф ва темир йўлларнинг қурилиши амирликда рус империясининг таъсирини кучайтириб, иқтисодий мустақиллигини қўлдан бой беришини тезлаштирди Раззоқов: 19.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «XIX АСРНИНГ 60 –70 ЙИЛЛАРИДА БУХОРО–РОССИЯ САВДО МУНОСАБАТЛАРИ»

XIX АСРНИНГ 60 -70 ЙИЛЛАРИДА БУХОРО-РОССИЯ САВДО МУНОСАБАТЛАРИ

Очилдиев Файзулла Бобокулович

УзМУ т.ф.д., доцент https://doi.ors/10.5281/zenodo.12619590

Бухоро амирлиги XIX асрда Урта Осиёдаги кудратли давлатлардан бири булиб, амир Музаффар хукмронлиги даврида (1860-1885 йй.) амирликда иктисодий ривожланиш тезлашди. Мамлакатда янги сугориш иншоотлари, йуллар курилиши, савдо марказлари, карвонсаройлар ва савдо мажмуаларининг барпо этилиши кишлок хужалиги, хунармандчилик хамда савдо-сотикнинг ривожланишига имкон яратди. Тижорат ишларида машхур булган амир Абдулахад даврида (1885-1910 йй.) Бухоро, ^арши, Кармана, Нурота, Хатирчи Термиз, Х,исор, Душанбе, Денов, Шахрисабз, Шеробод, Китоб, Гузор каби шахарларда карвонсаройлар бунёд этилиб, бу шахарлар йирик савдо марказларига айланди. Лекин бу даврда ижтимоий-иктисодий, маданий ва сиёсий узгаришлар Россия империяси таъсири остида амалга оширилди. Бухорода Россия сиёсий агентлигининг ташкил этилиши, амирлик худудига Россия капиталининг кириб келиши, телеграф ва темир йулларнинг курилиши амирликда рус империясининг таъсирини кучайтириб, иктисодий мустакиллигини кулдан бой беришини тезлаштирди [Раззоков: 19].

Бухоро амирлигининг хорижий мамлакатлар билан узаро тижорат ва савдо-сотик муносабатлари хамда алокаларида Россия асосий уринни эгаллаган. Шу сабабдан рус махсулотларига Бухорода, Бухоро товарларига Россияда талаб ва эхтиёж катта эди хамда бу нарса хар иккала давлат уртасидаги узаро савдо-сотик хажмининг ортиб боришига олиб келди.

Россиянинг Урта Осиёга сукилиб кириши, Туркистон генерал-губернаторлигининг ташкил этилиши натижасида Семипалатинск, Оренбург ва Тройск божхоналарининг ахамияти тушиб кетди. Бухоролик савдогарларнинг Россияга киритилган молларидан олинадиган божи бекор килинган булсада, божхоначилар бошка савдогарлар каторида бухороликлардан бож олишни давом эттирган. Бу эса бухоролик савдогарларнинг нарозиликларига сабаб булди. Шундан сунг, 1868 йилнинг 22 апрелига келиб Оренбург-Сибирь божхона булими ёпилди [Туркестанские ведмости]. Россиянинг тукимачилик саноатини ривожлантириш максадида унга зарур булган махсулотни купайтириш максадида Россия молия вазирининг розилиги билан Кауфман 1868 йилнинг 12 декабрида Урта Осиёдан Россияга киритиладиган савдо молларидан бож олишни бекор килиш тугрисида фармон имзоланди [Соколов: 65].

Савдо божининг бекор килиниши натижасида Бухоро амирлигидан Россияга экспорт килинадиган савдо моллари ичида хунармандчилик молларининг салмоги камайиб кетган. Пахта, ипак, коракул териси каби саноатбоп хомашёларининг экспорт салмоги кескин даражада ошиб кетди. Бундан бироз олдин А^Шда фукоролар уриши туфайли Россияга Америка пахтасининг кириб келиш кискариб кетди. Бу жараён Россия бозорларида пахта нархининг ошиб кетишига олиб келди. Масалан, 1861 йилгача Нежегород ярмаркасида 1 пуд Бухоро пахтасининг нархи 4-5 рубль, 1861 йилга келиб эса 7 рубль 50 коп.1862 йилда 12-13 рублгача, 1864 йилга келиб эса 22-23 рублгача сотилган [Масальский: 17].

А^Шда фукоролар уруши тугагандан сунг Бухоро пахтасининг нархи маълум бир муддат 8 рублга тушиб кетган. Лекин, бу жараён узок чузилмаган. 1870 йилларнинг бошларига келиб пахтанинг нархи яна 12-13 рублга кутарилган. Амирликда пахта савдоси билан шугулланувчи махаллий сармоядор савдогарлар гурухи шаклланган эди. 1869 йилда Бухоро бозорларида пахтанинг хар пудини 4 рубль-4 рубль 50 коп. дан сотилган. Нежегород ярмаркасида 15 рублгача бахоланган. Савдогарлар пахтанинг бир пуди учун 34 рубль харажат килиб, 6 рубль 50 коп. дан соф фойда куришган [Туркестанские сборник: 9-11].

Шунинг учун хам амирликда пахта савдосида ракобат жуда кучайиб, йилдан-йилга кишлок хужалигида пахта экин майдонлари камайиб борган. Ундан юкори даромад олингани учун махаллий ахоли уз томоркаларига пахта (гуза) экиш холлари купайиб борган. Бухоро пахтасининг толаси Америка пахтасига тенг келмаган булсада Россия ахолиси ишлатадиган ва киядиган дагал матоларни ишлаб чикариш учун жуда мос булган. Бундан ташкари, Ливерпул биржасида Америка пахтасини иккинчи кулдан сотиб олишдан кура Бухоро пахтаси анча арзон булган [Очилдиев: 105].

1854-1855 йилларда Россия А^Шдан йилига бир пуди 7 рублдан 1 млн. 500 минг пуд жами 10 млн рубллик пахта хомашёсини сотиб олган. 1860 йиллар охири 1870 йиллар бошларида Россия Урта Осиёдан бир пуди 15 рублгача булган 500 минг пуд пахта хамда Америкадан 2 млн.200 минг пуд Америка пахтасини харид килган [Раззоков: 19]. Бу даврда Россия хукуматининг 20 млн.дан ортик маблаги Америка пахтаси учун четга чикиб кетаётганди. Бу маблагни узида саклаб колиш ва пахта муаммосини бартараф килиш учун бор кучини Урта Осиёга карата бошлади. Натижада, 1860 йиллар охири-1870 йилларда Бухоро амирлиги, Хива ва ^укон хонликларида пахта экин майдонлари бир неча баробарга купайди.

Шу тарика, Россиянинг ип-газлама ишлаб чикарадиган саноатида юзага келган муоммоларни хал этиб борди. Бу даврга келиб жахон бозорида олтин ва кумуш тангаларнинг киймати кескин даражада кутарилиб кетди. Натижада бухоролик ва бошка махаллий савдогарлар томонидан рус олтин ва кумуш пулларини Урта Осиёга олиб кириш кескин даражада кискариб кетган. Масалан, 1864 йилда 4 млн.рубллик рус тангаси олиб кирилган булса, 1867 йилда 218 минг рублга [М.К.Рожкова: 47] тушиб кетган. Шу сабабдан бухоролик ва бошка Урта Осиёлик савдогарлар ярмаркаларда савдодан тушадиган маблагларга ип-газлама, ипак ва жун махсулотлари, кунчилик махсулотлари, металл хамда металл буюмлар, шакар ва ёгоч буюмларни харид килишган. 1880 йилларга кадар Бухоро карвонларининг Россияга бориб келишида карвон йуллари ва Сирдарёдаги кечувлар хавфсизлиги яхши таъминланиб уз ахамиятини йукотмади. Масалан, Газали кечуви оркали 1868-1869 йилларда Россиядан 1 млн.792.838 рубллик савдо моллари келтирилган. Бу курсатгич хар йили Россиядан келтирилган 5 млн рубллик савдо молларининг 1/3 кисмини ташкил этган. 1870 йилнинг бошларига келиб Бухоро бозорининг йиллик истемол куввати 6 млн. рубль, Хиваники 1 млн.500 минг, ^уконники 2 млн. 600 минг рублни ташкил этган

[М.А.Терентьев: 62].

М.А.Терентьев 1862-1867 йилларида [М.А.Терентьев: 57-60] Бухоро амирлигидан Россияга экспорт килинган айрим савдо молларининг умумий бахосини (рубль хисобида) куйидаги жадвалда келтириб урган.

Моллар 1862 й. 1863 й. 1864 й. 1865 й. 1866 й. 1867 й.

Пахта 1801697 2908212 6105241 3231922 3138945 4511709

Ипак 154076 51295 45663 32058 110387 1185505

Тери 16618 37697 87908 62991 15252 37694

Мева 68891 73351 7281 5020 9976 17425

Муйна 244044 235543 250824 164769 117025 184271

Пахта калаваси 52833 39274 96035 189448 16497 92318

Ип-газлама 346354 458233 245433 187219 38112 159196

Шойи ва бошка моллар 16224 37455 12763 1766 1936 13946

Жами: 2740669 3880659 6868343 3890250 3454319 6214683

1862-1867 йилларида Россиядан Бухоро амирлигига экспорт килинган савдо молларининг умумий бахоси [М.А.Терентьев: 57-60]._

Моллар 1862 й. 1863 й. 1864 й. 1865 й. 1866 й. 1867 й.

Ип-газлама 1683531 1401066 2385753 546955 546955 281060

Шойи моллар 22367 33377 39843 5277 1312 10902

Жун моллар 186158 201802 3088600 87276 27821 240824

Металл буюмлар 191556 182857 185535 86319 41986 192818

Тери 171854 187633 330796 141518 31844 123626

Пахта калаваси 223475 159857 445518 128363 112270 517350

Канд 78156 171064 268243 106027 30987 58978

Чой - - - 35490 4632 32202

Металлар 142185 829949 293336 29595 2040 174245

Муйна 34392 33917 44990 17039 - 3299

Сандик 13213 17590 11604 4423 2 3701

Буёк 253646 234491 110335 5576 5576 62469

Маржон ва бошка моллар 10075 2900 5318 1335 9150 3829

Жами: 3126681 2983695 4654988 2250853 877182 4310214

Бухоролик савдогарлар Россиянинг Оренбург, Тройск, Петроповлоск, Тюмен, Астрахан, Москва, Петербург, Козон каби унлаб шахарларидан ташкари Ирбит, Нежегород, Макарьев ва бошка савдо ярмаркаларида хам фаол савдо ишларини олиб боришган. Ока ва Волга дарёларнинг куйилиш жойида жойлашган. Россиянинг Нежегород ярмаркаси Шарк мамлакатлари ва Бухоро амирлигидан келтирилган савдо молларининг асосий омбори хисобланган. Бу ярмарка хам хар йили июль ойидан август ойи охиригача давом этган. Бу ярмаркага Бухоро амирлигидан калава, ипак, пахта, шойи матолар ва ип-газлама, турли хил кийим-кечаклар, коракул териси, буёклар, кимматбахо тошлар, турли терилар, курук мева, гиламлар, буз, чой, индиго, кашмир шавлиси каби юзлаб турдаги савдо моллари келтирилган. Ярмаркада "бахти", "зандана", буз матоларга камбагал ахоли уртасида талаб юкори булиб, харидоргир хисобланган. Маълумотларга кура, 1840 йилгача "бахти" матосининг бир булаги 4-6 рублдан, 1840 йилдан XIX аср охиригача 1-1,5 рублдан сотилгани баён килинган [Исматов: 22].

Н.Неболсин Оренбург линиясидан шимолдан то Козонгача булган худудларда яшовчи христиан ва мусулмон динига мансуб ахоли урта осиёликлар томонидан тайёрланган чопонни киядилар хамда узлари учун Бухоро, Хиванинг бузи, занданаси, гулдор газламалар ва олачасидан кийим-кечак, чойшаб, этик, пардалар, адирлар, умумун хужалик учун керакли булган буюмларни тикишади, шунингдек, Бухоро Урта Осиёда тайёрланган ип-калаваси билан бутун Россияни таминлайди деб тарифлаган [Небольсин: 6-9]. Оренбург чегара комиссиясининг раиси Г.Ф.Гейнс Россияда савдо килувчи бухоролик савдогарларнинг асосий кисмини даллоллар (приказчиклар) ташкил этганлигини, улар 5-10 кишилик кичик жамоаларга бирлашиб, бир-бирини куллаб келишгани, булар асосан Бухородан четга чикмайдиган махаллий савдогарларнинг савдо

молларини фоиз хисобига насияга олиб Россия бозорларида сотиб булгандан сунг 30 фоизлик кушимча киймат билан махаллий савдогарларга кайтарганини таъкидлайди [Раззоков: 44].

Бухоро амирлигида яшовчи тадбиркор ва савдогарлар Россиянинг Москва, Новгород, Рязань, Макарьевск, Нижегород, Ирбит каби савдо ярмаркалари хамда Европанинг Лион, Париж (Франция), Берлин, Лейпциг (Германия), Лондон (Англия) каби машхур шахарларида утказилган савдо ярмаркаларида хам фаол иштирок этиб келган.

1866 йилда Британия хукумати томонидан Паланпурда савдо ярмаркаси утказилган. Унда Бухоро савдогарлари хам фаол иштирок этишган. Бу ярмарка Бухоро амирлиги савдо алокалари тарихида сезиларли из колдирган биринчи ярмаркалардан бири хисобланади. 1869 йилда хам Британия хукумати Урта Осиё халкларининг тарихи билан якиндан танишиш максадида савдо ярмаркасини ташкил килинган. Шунингдек, Англия бу ярмаркани Урта Осиёда узининг кенг куламли сиёсий максадларини амалга ошириш, Урта Осиё ахолисини инглиз махсулотлари билан таъминлаш максадини илгари сурганди. Англиянинг Х,индистон шимолида йирик ярмаркалар ташкил этишини Россия хукумати диккат билан кузатиб борган. Шундан сунг 1870 йил кузида Тошкент шахрида Урта Осиё-Россия савдогарларининг биринчи учрашуви булиб утган. Шундан сунг октябрь ойида Тошкент шахрида Россия хукумати томонидан илк бор савдо ярмаркаси ташкил килинди [Ёров: 112].

1868-1872 йилларда Бухоро ва Хива хонликлари савдогарлари томонидан Нижегород, Ирбит, Макарьев ва бошка асосий ярмаркаларга олиб борилган савдо махсулотлар турлари хамда умумий бахоси [Туркестанские ведомости].

Моллар 1868 й. 1869 й. 1870 й. 1871 й. 1872 й. Уртача микдор

Рубль хисобида

Пахта Келтирилган 846.000 1.315.000 2.740.000 1.755.000 2.580.000 1.787.200

Сотилган 376.000 1.315.000 1.370.000 1.755.000 2.580.000 1.479.200

Кузи териси Келтирилган 448.400 828.500 803.400 463.750 953.680 699.366

Сотилган 448.400 828.500 803.400 463.750 953.680 699.366

Ипак Келтирилган 139.000 263.380 102.500 385.134 178.500 213.703

Сотилган 139.000 263.380 61.500 385.134 178.500 205.505

Бухоро ва Хивадан жами Келтирилган 1.650.250 2.500.000 3.804.000 2.852.000 4.512.000 3.065.250

Сотилган 1.176.200 2.508.000 2.393.000 2.852.000 4.512.000 2.448.240

1868-1872 йилларида Ирбит ярмаркаларига бухоролик савдогарлар томонидан олиб борилган махсулотларнинг турлари ва умумий киймати [Ochildiev: 20-26].

Моллар 1868 й. 1869 й. 1870 й. 1871 й. 1872 й. Уртача микдор

Рубль хисобида

Нил буёги Келтирилган 190.000 200.000 210.000 250.000 Маълу-мот йук 212.500

Сотилган 160.000 200.000 210.000 220.000 197.500

Бухоронинг махаллий ип-газлама ва чопонлар Келтирилган 155.000 140.000 142.000 153.000 162.000 150.400

Сотилган 120.000 140.000 142.000 138.000 149.000 137.800

Йигирилган ип ва пахта Келтирилган 125.000 130.000 120.000 118.000 126.000 123.800

Сотилган 125.000 130.000 120.000 118.000 126.000 123.800

XIX асрнинг иккинчи ярми-XX аср бошларида Бухоро амирлиги Россия билан жадал суратларда савдо алокаларини давом эттиради. Бу даврда савдо-сотик хажми кенгайиб, бир неча бараварга усган. Бухоролик савдогарларнинг нуфузи хали хам анча юкори булиб, улар Россиянинг турли шахарларида мустакил равишда савдо-сотик ишларини изчил амалга ошириб турганлар. Аммо XIX асрнинг 70-йилларидан эътиборан Россия империяси Бухоро амирлигини узининг хом ашё бозорига айлантиришга доир харакатларини бошлади. Натижада Бухоро-Россия уртасида бир нечта узаро келишув

шартномалари имзоланади. Бу шартномалар купрок рус хукумати манфаатларига хизмат

килиб, Бухоро хукумати бундан деярли манфаатдор булмаган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Раззоков Д.Х. Бухоро хонлигининг ташки савдо алокалари (XIX асрнинг 60-90 йиллари): Т.ф.н. олиш учун ёзилган дисс ...-Тошкент, 1994. - Б. 19.

2. Туркестанские ведмости. №5. 22 феврал 1871 г.

3. Соколов. А.Я. торгов. Пол. Рос. В. Ср.Азии. и развитие рус. Авган. Т. Фан. 1971.-С.65.

4. Масальский В.И. Хлопковое дело в Средней Азии.-СПб., 1892. - С. 17.

5. Туркестанские сборник. Том. 26.-С. 9-11.

6. Очилдиев Ф.Б. Сурхон вохаси бекликларидаги ижтимоий-сиёсий ва иктисодий узгаришлар.-Тошкент: ABU МАТВШТ-KONSALT, 2008. - Б. 105.

7. Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией 40-60 гг. XIX в.-М., 1963.-С. 47.

8. Терентьев М.А. Россия и Англия в борьбе за рынки.-М., 1867.-С. 62.

9. Терентьев М.А. Россия и Англия в борьбе за рынки.-Спб, 1876,- С.57-60.

10. Терентьев М.А. Уша асар. -С. 57-60.

11. Исматов И. Рол Нижегородская ярмарка в торговых связах России со Средней Азией (Х1Х-нач.ХХ вв) Автореф.дисс.канд.ист. наук.-Ташкент, 1973.-С. 22.

12. Небольсин П.И. Очерки торговли России со странами Средней Азии - Хивой, Бухарой и Кокандом (со стороны Оренгбургской линии) // Записки Русского географического общества.-СПб, 1856.-Том. 10.-С. 6-9.

13. Ёров А.Ш. Бухарский эмират на мировом рынке (вторая половина XIX -начало XX столетия): Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук.-Душанбе. 2005.-С. 112.

14. Туркестанские ведомости, № 47, 27 ноября, 1873 г.

15. Ochildiev, F. (2021). the inflow of Russian capital and industry into the Bukhara emirate in the late 19th and early 20th centuries. current research journal of history (2767-472x), 2(06), 20-26.

16. Холикулов, А. (2021). Некоторые комментарии к двусторонним отношениям Бухарского ханства и Российского царства. Общество и инновации, 2(10/S), 561-571.

17. Kholikulov, A. (2020). History Of Handicrafts Of Kashkadarya Oasis In The XIX-Early XX Centuries. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(11), 30-35.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.