Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН ИҚТИСОДИЙ ҲАЁТИДА МАҲАЛЛИЙ САРМОЯДОРЛАР'

ТУРКИСТОН ИҚТИСОДИЙ ҲАЁТИДА МАҲАЛЛИЙ САРМОЯДОРЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

213
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Туркистон / Қошғар / Фарғона / сармоядор / савдо уйи / Миркомилбой / Ориф хожи / Вадьяев / Аҳмадбек хожи / Потеляхов / колониал (мустамлака) маҳсулотлар / тижорат / савдо-сотиқ / заводчи-бой / Turkestan / Kashgar / Fergana / investor / trading house / Mirkomilboy / Arif Khodji / Vadyaev / Akhmadbek Khodzhi / Potelyakhov / colonial (colonial) products / trade / commercial and industrial factory / factory industry

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Аъзамжон Абдулладжанович Юсупов

Мақолада XIX аср охири XX аср бошларида Туркистонда фаолият олиб борган бир гуруҳ маҳаллий сармоядорларнинг фаолияти, ўлкага олиб кирилган ва ўлкадан олиб чиқилган маҳсулотлар, шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг бундаги ўрни ва фаолияти тўғрисида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LOCAL INVESTORS IN THE ECONOMIC LIFE OF TURKISTAN

The article deals with the local entrepreneurs of the bai who conducted their activities at the end of the 19th and the beginning of the 20th centuries, about the products produced in the region, as well as what was imported into the region and what goods were exported outside the region after their commercial and industrial activities.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН ИҚТИСОДИЙ ҲАЁТИДА МАҲАЛЛИЙ САРМОЯДОРЛАР»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 1 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 ТУРКИСТОН ЩТИСОДИЙ ХДЁТИДА МАХДЛЛИЙ САРМОЯДОРЛАР

Аъзамжон Абдулладжанович Юсупов

ФарFOна политехника инстиутути

АННОТАЦИЯ

Маколада XIX аср охири XX аср бошларида Туркистонда фаолият олиб борган бир гурух махаллий сармоядорларнинг фаолияти, улкага олиб кирилган ва улкадан олиб чикилган махсулотлар, шахар ва кишлок ахолисининг бундаги урни ва фаолияти туFрисида суз боради.

Калит сузлар: Туркистон, K,ошFар, ФарFона, сармоядор, савдо уйи, Миркомилбой, Ориф хожи, Вадьяев, Ахмадбек хожи, Потеляхов, колониал (мустамлака) махсулотлар, тижорат, савдо-сотик, заводчи-бой

LOCAL INVESTORS IN THE ECONOMIC LIFE OF TURKISTAN

Azamjon Abdulladjanovich Yusupov

Fergana Polytechnical Institute

ABSTRACT

The article deals with the local entrepreneurs of the bai who conducted their activities at the end of the 19th and the beginning of the 20th centuries, about the products produced in the region, as well as what was imported into the region and what goods were exported outside the region after their commercial and industrial activities.

Keywords: Turkestan, Kashgar, Fergana, investor, trading house, Mirkomilboy, Arif Khodji, Vadyaev, Akhmadbek Khodzhi, Potelyakhov, colonial (colonial) products, trade, commercial and industrial factory, factory industry.

КИРИШ

XIX асрнинг 80-90-йилларида сиёсий майдонга чиккан махаллий сармоядорлар Туркистон улкасининг иктисодий ва ижтимоий-сиёсий хаётида сезиларли из колдирди. Дастлаб савдогарлик, савдо-саноатчиликда катта

тажриба орттирган махаллий сармоядорлар XX асрнинг бошларига келиб йирик фирмалар, савдо уйлари ва савдо-саноат ширкатларига, хатто синдикатларга хужайинлик кила бошлади. Шу тарифа махаллий сармоядор Туркистон иктисодий хаётида мухим урин эгаллади.

Туркистонда тоF-кон, казилма ресурслар (нефт саноати, суFорма ерларни узлаштириш, арок ва пиво ишлаб чикариш билан асосан рус ва хориж сармоядорлари шуFулланган булса, махаллий сармоядорлар пахта етиштириш, чорвачилик, боFдорчилик тармоклари, шунингдек, мой ишлаб чикариш, совун пишириш, пахта тозалаш, тери ошлаш (кунчилик), Fишт заводлари, савдо-сотик ва тегирмонларни юргизишга сармоя куйди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Сармоядорлар уз бойлигини дастлаб савдогарлик, судхурлик (ижарахурлик, уз ер-мулкини ижарага бериш ёки ижарага олиши), фирма ва банкларга воситачилик килиш оркали купайтирди. Куплаб тарихчилар Кукон хони Худоёрхон купрок йирик савдогарлик билан шуFулланиб, хонлик чегарасидан чикиб кетганлигини кайд этади [1...341]. Худди шундай жараённи Бухоро амири хам босиб утган. В.В.Бартольднинг маълумот келтириши буйича,- «амир уз хукуматининг йирик саноатчиларидан бири эди, у бир нечта пахта тозалаш заводларига эгалик килган, - бундан ташкари коракул тери сотиб олиш билан шуFулланган ва хар йили Москвага 15 млн. рубллик тери жунатиб турган» [2...247].

Савдо-сотик ва саноатнинг турли тармокларининг ривожланиши, айникса пахтачиликда - махаллий сармоядорларнинг бойиши ва уларнинг кулида жуда катта микдорда капитал тупланишига кучли ёрдам берди [3...341]. «Шахарларда савдо айланмасини кенгайтиришдан албатта махаллий мулкдор бойлар фойдаланишади, - деб ёзади В.В.Бартольд, - тошкентлик савдогарлар уртасида шундай капитал пайдо булдики, илгари тушимизга хам кирмаган. Илгарилари Тошкентда 10-15 минг рубл пули булган одамларни йирик бойлар деб хисоблашарди, бизнинг вактимизда эса (1913 й.) сартлар ичида бой булиб танилиш учун албатта энг камида ярим миллионгача пули булиши керак» [2...271].

«Миркомилбойни хисобга олмаганда факатгина Андижон уездининг узидаги 145 бойнинг кулида 7 500 десятинага якин ер-мулк тупланган эди. Шу вактда 9 000 дехкон хужалигида бор йуFи 3 072 десятина ер -мулк булган» - деб ёзади В.Я. Непомнин [3....24].

XIX асрнинг охирги чорагида капиталистик муносабатларнинг ривожланиши туб ахоли ичидан фабрикант ва заводчиларнинг пайдо булишига олиб келди ва 90-йилларда йирик сармоядорлар сони купайди. Жумладан, Хужандда Олимбоев ва Абдурахмоновлар, КаттакУрFOнда Абдухаким Муминжонов, тошкентлик Юсупов Fишт заводини, Мулла Йулчибой Туйчибоев пахта тозалаш заводининг эгаси эди. Исабек Хакимбеков, МирFOЗи Мираюповларга пахта тозалаш ва кунчилик заводлари, Бадалмухаммадбой Дадамухаммедов, Бокижон Дадажонбоевларга пахта тозалаш заводлари ва жамоатчилик хаммомлари (мурчалар) карашли эди. Тошкентлик сармоядорларнинг 12 нафарида тери ошлайдиган хусусий заводлари булган. ФарFOна вилоятида 12 нафар махаллий сармоядорнинг тасарруфида 30 та пахта тозалайдиган ва мой ишлаб чикарадиган заводлари булган.

Махаллий сармоядорлар ичида куконлик Солижонбой Мухаммаджонов айникса таникли эди. Унинг отаси Олимжон хожи Кукондаги энг йирик бой булиб, «бойлар бойи» номини олган эди. Солижонбойнинг ер-мулки унчалик катта булмаса хам, лекин унинг асосий даромад манбаи савдо корхоналари хисобланарди.

Махаллий сармоядорлар рус саноатчилари ва банклари билан якин алокада булган. Масалан, Рус-Осиё банкининг Урта Осиё булими пахта олиб сотувчи сармоядорлар Обиджон Махмудов, Мулла Мухаммад Иброхим Саримсоков, Мулла Хдмрокул, Бадалбой Мухаммад Содикбоев, Абдуазиз Юлдашев ва бошкаларни маблаF билан таъминлаб турган [5...76-77].

Туркистон махаллий сармоядорларининг энг йирик вакиллари - Вадьяев, Потеляхов, Ориф хожи, Миркомилбой, Ахмад хожи эди. Уларнинг барчаси миллион-миллион рубль сармояга эга булган [6...277].

Тошкент уездининг Зангиота волостида Тура хожи Дадажонбоевнинг 200 десятина, Рустамбой хожи Мирзаевнинг 120 десятина, Наврузбоевнинг 250 десятина ер-мулки булган [5...47].

В. Бартольд Наманган районида 200-250 десятина ер-мулкка эга булган ер эгалари хакида маълумот беради. А.В. Пясковскийнинг маълум килишича, Ориф хожи Азизхожиев ва Мирсаид Азимбоевлар сингари махаллий сармоядорлар йирик ер эгалари булган. Улар хужалигини узлари юритмаган, яъни савдо-судхурлик билан шуFулланган. Уларнинг ерларида чорикор ва мардикорлар ишлаган [5...47].

Узбек сармоядорлари ака-ука МирFиёс ва Миркомил Миртолиповлар 1912 йил 15 мартда Тошкент шахрида «Ака-ука Миртолиповлар» фирмасига карашли савдо уйини очишади. Мазкур савдо уйининг асосий капитали 15 000

рубл булиб, у Тошкент ва Уш шахарларида фаолият курсатган. Иш бошида савдо уйи Низом фондига МирFиёс 10 000 ва Миркомил 5 000 рубл маблаF куйган. Савдо уйини тошкентлик сарт Миразим Миртолипов бошкарган. Савдо уйи контораси Тошкент шахрида жойлашган. Бу сармоядорлар турли хил мануфактура молларининг улгуржи савдоси билан шуFулланган [7...87-88].

«А. Ахмеджанов ва К°» фирмаси таркибида тулик шерикчилик асосида ташкил этилган «Махсулот» савдо уйи уз фаолиятини 1913 йил 24 майда бошлаган. Асосий капитали 5 000 рубль булиб, Тошкент ва зарур пайтларда Россия империясининг барча шахарларида фаолият олиб борган. Манзили Тошкент шахри, аъзолари 11 кишидан иборат булган. «Махсулот» савдо уйи мева-чева, полиз ва сабзавот махсулотлари, нон, беда, пахта, ёFоч материаллар ва бошкалар билан савдо-сотик килган. Бошликлари Абдурахим Ахмеджонов ва Хайрулло Даутовлар эди [7...91-92].

«Юсуфжон Саримсоков, АбдуFофир Рузимухаммедов ва К°» фирмаси 1913 йил 1 апрелда тулик шерикчилик асосида савдо уйига айлантирилган. Унинг асосий капитали 400 000 рубл эди. Савдо уйининг фаолият курсатиш муддати 20 йилга белгиланган. Аъзолари 6 нафардан иборат булиб, уни Ю. Саримсаков ва А. Рузимухаммадовлар бошкарган. Бош идораси Тошкент шахрида жойлашган. Савдо уйи Тошкент ва Россия империясининг бошка шахарларида фаолият олиб борган ва асосан отлар, куйлар, шохдор корамоллар, тери, жун, нон, коп, аркон, чит, шойи ва бошка хар хил товарлар билан савдо килган [7...22 варак оркаси, 93].

НАТИЖАЛАР

Юкорида номлари кайд этилган савдо уйлари уз Низомларини тасдиклатиш ва лицензия олиш учун шахар бошкармасига ариза бериб руйхатдан утган, хужжатларни нотариал идорада тасдиклаган. Куриниб турибдики, узбек ва бошка махаллий миллатлар сармоядорлари уз сармоясига эга булишни, уни нима максадларда ишлатиш ва капитал айланмасини купайтиришни яхши билганлар.

Куплаб архив хужжатлари ва илмий манбаларни урганар эканмиз, инкилобдан олдинги хамда советлар тузуми давридаги тадкикотчилар махаллий сармоядорларнинг Туркистон иктисодий хаётида тутган урни ва тадбиркорлик фаолиятига холисона ёндошмаганини курамиз. Айникса, Туркистон махаллий сармоядорларининг фаолиятини инкилобдан олдин ёзиб колдирган рус тадкикотчилари уларга нисбатан салбий фикр уЙFOтиш учун роса тер тукишган куринади. Масалан, С. Понятовскийнинг фикрича: «... Бошкаси, яъни махаллий

бойларнинг савдо-судхури (таъкид бизники - А.Ю.) шу билан бирга асосийси, узига хос ажралиб турадиган томони шундаки, махаллий сармоядор сотиб олувчи ва сотувчи сифатида куз унгимизда пахта хамда бошка хом ашёни бевосита энг купини ишлаб чикарувчи булиб колади ва шунинг учун якка хокимлик килиб уни судхурлик эксплуатациясининг энг ёввойиларга, энг шафкатсиз усули ёрдамида эксплуатация килади» [8...289]. С. Понятовскийнинг уз фикрини давом этдириб шундай ёзади: «Савдо-судхурликнинг махаллий сармояси жиддий ёрдам олиб, куллаб-кувватланган такдирдагина Россия капиталига агентлик ролини бажара олади. Аввал Туркистон ва собик империянинг бошка кисмлари уртасидаги товар айланмасини кулга киритиб, бойлигини ун баравар оширади ва четдан капитал ололмай колганда махаллий сармоядор савдо-судхурлик капиталидан тушган бу айланмани уз маблаFи билан бирга ишга туширади. Савдо-судхурлик капиталианаинг характерли жихатларидан яна бири айнан шундаки, у бошкалар маблаFини ишлатади -банкларнинг заёмли капитали, «европа» савдоси ва пахта сотувчи фирмалар оркали олинган маблаFлар хисобига иш юритади, бу хам булмаса, энг охири уз сармоясини ишга солади» [8...289].

Бу хусусда тадкикотчи Н. Потапованинг карашлари самимий. У бозор иктисоди даврида яшаб-ижод килаётганлиги сабабли савдо-судхурлик, воситачилик ва хоказоларни табиий хол деб билади. Бизнингча савдо-сотик булмаса, тадбиркорлик хам булмаса керак, бу бозор конуни. Масалан, махаллий сармоядор «Потеляхов узининг савдогарлик фаолиятини бошланишида воситачи сифатида Москва Савдогар банки ва бошка фирмаларнинг маблаFига пахта олиб сотиб иш юритган. Кейинрок, 1905 йилда у узининг савдо-саноат ширкатини очди ва уни «Потеляхов» деб номлади. Москва Савдогар банки эса уз навбатида улкада узининг пахта операциясини ривожлантириш учун ташкилотчилик шаклини олди» деб эътироф килади тадкикотчи [9...103].

Революциядан олдинги тадкикотчилар Понятовский, Заорский ва Александерлар махаллий сармоядорларни пахтакор -дехконларни алдаш, талаш, эксплуатация килиш хисобига бойлик орттирганликда айблаб, очикдан-очик «товламачи», «юлFич», «конхур» деб ёзадилар. Худди шундай холатни З. Д. Костельскаянинг илмий монографиясида хам учратиш мумкин. «...Катта микдордаги товарларни рус фабрикантларидан карзга олиб, улар (махаллий сармоядорлар - А.Ю.) шахар ва кишлокларда уч баравар кимматига сотишади. Ана шундайлардан бири андижонлик машхур миллионер Миркомил Мирмуминбоев булиб, у владимирлик ва шуйсклик фабрикантлардан минг метр газламани карзга олиб, узининг карздор дехконларига зурлаб сотиб юборади,

аслида уларни талайди. Шунга ухшаган бошка миллионерлар ака-ука Ходжиевлар, Темирбеков, Солижоновлар хам талончи булишган. Махаллий китлар (халкда уларни судхур, конхур деб аташган) товарларни таркатиш, уй саноати ва косибчиликни синдиришда рус капиталининг тиришкок ёрдамчилари булишган. ...Махаллий капитал бозор ва миллионлаб майда дехкон хужаликлари уртасидаги мехнаткаш халкни хонавайрон килувчи куролдир. Бозорни Россиядан келтирилган катта микдордаги товарлар билан тулдириб ташлайди, окибатда махаллий уй саноати ва хунармандчилик махсулотлари бозордан сикиб чикарилади» [10...60-61] деб вахимага тушади муаллиф. У товар «дефицит»лигини тарFиб килиш билан бирга бозор муносабатларига бир томонлама (ёклама) ёндошади. Колаверса, ракобат булмаган жойда бозор хам булмаслигини эндиликда хамма яхши билади. Шунинг учун Костельскаянинг бундай даъвоси хеч кандай ахамият касб этмайди. Аслида советшунос олимлар ишчи-дехкон синфини давлат иктисодини ривожлантирувчи куч (омил) сифатида курсатишга харакат килган. Албатта тадбиркор сармоядорларни эмас. Шу уринда ОГПУнинг 1929 йилги колхозлаштириш маълумотномаларида келтирилган дехконларнинг куйидаги фикрлари диккатга сазовордир: «Бизда хеч кандай камбаFаллар хам, кулоклар хам йук. Хдмма жамоада бир хил, факат мехнаткашлар бор, совет хокимияти камбаFал деб хисоблаган дангаса, ишёкмаслар бор» [11...61].

МУХОКАМА

Дархакикат совет хокимияти урнатилганидан кейин С. Понятовский, В. Заорская, А. Александер, З. Костельская ва бошкаларнинг катор илмий монографияларида Туркистон махаллий сармоядорларининг тарихига оид куплаб парадокс холидаги фактлар мавжуд, яъни сармоядорлар фаолиятига канчалик салбий тус беришга уринилмасин, келтирилаётган далиллардан муаллифларнинг кораловчи гипотезаларига карши уларок махаллий сармоядорларнинг ишбилармонлигини билиб олиш кийин эмас. Масалан, «...Банклар кредитни факат махаллий ер эгалари, савдогарлар ва судхурларгагина берарди,- деб ёзади Кастельская [10...62].. Улар олинган карзларни фоизини ошириб дехконларга берар эдилар. 1914 йилда Туркистон пахтасининг салкам 75 фоизини етказиб берган ФарFOна вилоятининг карзи 60 миллион деб хисобланган, холбуки, жаъми етиштирилган пахтанинг киймати 90 млн. рубл эди. Айнан шу жойда андижонлик миллионер Миркомил Мирмуминбоевга ухшаган шахслар уз фаолиятини туFри ташкиллай ола билди. У каби бадавлат савдогарлар куп эди, шу билан бирга улар нафакат руслар

билан, балки Fap6 капиталистлари билан якин алокада булган. Чунончи бухоролик миллионерлар ака-ука Хужаевлар Fарб бозорлари - Франция, Германия, Англияга коракул жунатиб турган. Темир йул курилмасдан илгари узбек коракулини четга чикариб сотишдан кура купрок махаллий ахолининг узи ишлатарди. Темир йуллар ишга туширилиб, Туркистон Россия томонидан босиб олинганидан сунг коракулнинг хаммаси олиб кетила бошланди. Унинг нархи жуда кутарилиб кетганлиги сабабли туб ахоли харид килмай куйди. К,оракул уша пайтларда урф булган эди, шунинг учун бахоси янада ошиб, унинг эгалари бойиб кетишди. Тошкентлик заводчи-бойлар Орифхужаев, Солихов, Абдурашидов, Исаков ва бошкалар тери ошлаб миллионлаб пул айлантирдилар, уларнинг Петербургда, Гелрсингфорс ва бошка жойларда филиаллари бор эди» [10...65].

К,оракул терининг йирик экспорти билан шуFулланган махаллий сармоядорлардан ака-ука Арабовлар йилига 300 000 донагача, Убайдулла К,осимхужаев - 300 000 га якин, унинг акаси Латиф К,осимхужаев - 100 000 донага якин, Мукимбоев - 100 000 тагача тери, К. Азизов - 50 000 донагача, Бухоро амири - 150 000 донадан 300 000 донагача коракул терини чет элга сотар эди [12...36]. Шунингдек, махаллий савдогар-сармоядорлар Россия, Бухоро, Хива, Х,индистон, Эрон, АфFOнистон, Туркия ва K,ошFардан турли хил молларни Туркистонга келтириб сотардилар. Россиянинг Европа кисмидан мануфактура, мустамлакалар учун ишлаб чикарилган (уларни колониал товарлар деб юритилган ва асосан мустамлакаларга метрополиядан келтириладиган кофе, чой, гурунч ва бошка шу каби товарлар тушунилган) ва галантерия моллари келтирилар эди. Метрополиядан мустамлакалар учун келтирилган махсулотлардан энг асосийси чой хисобланган. Масалан, 1898 йилда ФарFOнада олий навли кора ва кук чой истеъмол килиш 40 000 пудни ташкил этган. Жумладан, паст навли чой «дира» 20 000 пудгача ва худди шундай навли «патта» 10 000 пудгача, шу йили жаоми 70 000 пудгача чой истеомол килинган. Кейинги йилларда чой истеомол килиш янада курайган. 1898 йили ФарFOна вилоятига K,ошFардан 782 138 рубллик, 1899 йилда эса 770 250 рубл суммада мол олиб келинган. K,ошFарга 1898 йилда 1 256 047, 1899 йилда 1 361 562 рубллик мол олиб борилган.

ФарFOна вилоятида 1899 йилда жами 24 761 савдо-хунармандчилик саноатидан 253 769 рубл 80 коп турли хил йотимлар олинган [13...178].

K,ошFардан ФарFOна вилоятига куйидаги моллар келтирилган:

т/р Товарнинг статистик номенклатура Тариф мивдори Товарнинг Туланадиган

буйича номланиши умумий ба^оси бож

пуд фунт рублда Руб коп

1 Курук мевалар 198 29 1010 - -

2 Ьишт чой 336 5 1/4 6332 1344 53

3 Кук чой 48 07 1050 693 72

4 Мол ёги 12 144

5 Куй ёги 4 20

6 Куй ичаги 269 37 5549

7 От думи 2 25

8 Парранда мойи 4 32

9 Ишлов берилмаган тери катта Ишлов 232 2340

10 берилган тери катта Ишлов берилган 515 37 8950

11 тери кичик 280 09 2115

12 Тулки муйнаси 4 400

13 Тери пойафзал 147 32 6452

14 Дар хил уруглар 44 272

15 Маржонлар 64 24-42 26070 11629 98

16 Чинни буюмлар 4 23 158

17 Олтингугурт 39 23 1300

18 Новшадил 50 500

19 Аччиктош 4907 13 20475

20 Доривор усимликлар 24 180

21 Ок буёк 29 18 680

22 Мис буюмлар 32 800

23 Ипак чикитлари 717 24 11545

24 Ипак хом ашёси 8 04 500

25 Пахта 1349 11 6042

26 Ювилган ипак 6 38

27 Йигирилган ипак 75 19 985

28 Когоз коплар 394 01 98

29 Окартирилган ип газламалар 32284 23 396001

30 Буялган ип газлама 399 33 6150

31 Инглиз хинд кисели - 28 1/4 110 28 25

32 Каноп аркон 56 20 302

33 Жундан тукилган аркон 200 37 1413

34 Шойи материаллар 43 31 8382

35 Нимшойи материаллар - 58 тилла 5 2 72

36 Жундан килинган камар 1056 03 17260

37 Жун коплар 159 36 1970

38 Кигиз 8678 33 84010

39 Гиламлар 2327 33 54745

40 Тайёр куйлаклар (халатлар) 88 2200

41 Куй жуни 3831 36 56090

42 Хитой ёмбилари 53 01 37550

т/р Товарнинг статистик номенклатура Тариф микдори Товарнинг Туланадиган бож

буйича номланиши пуд фунт умумий бахоси рублда Руб коп

1 Курук мевалар 198 29 1010 - -

2 Ьишт чой 336 5 1/4 6332 1344 53

3 Кук чой 48 07 1050 693 72

4 Мол ёFи 12 144

5 Куй ёFИ 4 20

6 Куй ичаги 269 37 5549

7 От думи 2 25

8 Парранда мойи 4 32

9 Ишлов берилмаган тери катта Ишлов 232 2340

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10 берилган тери катта Ишлов берилган 515 37 8950

11 тери кичик 280 09 2115

12 Тулки муйнаси 4 400

13 Тери пойафзал 147 32 6452

14 Дар хил уруFлар 44 272

15 Маржонлар 64 24-42 26070 11629 98

16 Чинни буюмлар 4 23 158

17 Олтингугурт 39 23 1300

18 Новшадил 50 500

19 Аччиктош 4907 13 20475

20 Доривор усимликлар 24 180

21 Ок буёк 29 18 680

22 Мис буюмлар 32 800

23 Ипак чикитлари 717 24 11545

24 Ипак хом ашёси 8 04 500

25 Пахта 1349 11 6042

26 Ювилган ипак 6 38

27 Йигирилган ипак 75 19 985

28 kofo3 коплар 394 01 98

29 Окартирилган ип газламалар 32284 23 396001

30 Буялган ип газлама 399 33 6150

31 Инглиз хинд кисели - 28 1/4 110 28 25

32 Каноп аркон 56 20 302

33 Жундан тукилган аркон 200 37 1413

34 Шойи материаллар 43 31 8382

35 Нимшойи материаллар - 58 тилла 5 2 72

36 Жундан килинган камар 1056 03 17260

37 Жун коплар 159 36 1970

38 Кигиз 8678 33 84010

39 Гиламлар 2327 33 54745

40 Тайёр куйлаклар (халатлар) 88 2200

41 Куй жуни 3831 36 56090

42 Хитой ёмбилари 53 01 37550

Жами 31 770250 1369 2

8984 -52 9 0

Куйидаги жадвалда Туркистон махаллий савдогарларининг K,ошFарга

олиб борган моллари келтирилган.

Т/р Товарнинг статистик номенклатура буйича микдори Товарнинг

номланиши Пуд фунт умумий бахоси (рублда)

1 Майиз 296 1184

2 Курук мевалар 116 740

3 Бодом 318 1908

4 Писта 116 454

5 Калампир 8 160

6 Шакар 2352 14100

7 Ок канд 3436 27480

8 Обакидандон (конфет) 670 6700

9 Баргга уралган тамаки 1668 5959

10 Крахмал уни (елими) 2040 8310

11 Доривор усимликлар 28 272

12 Усимлик (дарахт) булаклари 8 40

13 Туя териси 16 640

14 Пахтадан йигирилган ип 896 36 26740

15 Дарахт елими 364 1456

16 Темир парчаси 1328 1916

17 Сараланган темир 1526 6280

18 Пулат 1417 9184

19 Калай 12 120

20 Алохида номга эга булмаган хар хил товарлар 40 460

21 Керосин 444 935

22 Усимлик буёвчи модда (руян) 1686 13864

23 Фуксин (кизил анимин буёк) 448 35840

24 Дар хил буёклар 16 176

25 Чинни чойнаклар 140 1400

26 Ойнак листлари 6 120

27 Кузгу 56 1120

28 Мис буюмлар 16 480

29 Темир буюмлар 108 1140

30 Пулат буюмлар 154 2080

31 Тунука буюмлар 104 1160

32 Тикув машиналари 6 120

33 Дурадгорлик буюмлари 260 2600

34 Когоз 96 1440

35 Чарм (тери) буюмлар 36 576

36 Зигир, каноп тола буюмлари 8 200

37 Шойи мато 264 42300

38 Халатлар 4 800

39 Газламалар 3593 34 91887

40 Совун 48 336

41 Атторлик моллари 44 1320

42 Шамлар 497 5984

43 Китоблар 32 1280

44 Гургутлар 540 36 8400

45 Спиртли лак 12 780

Жами 51231 24 1361568

Мисол учун куконлик Бадалмамат Каримов, андижонлик Турди Мухаммад, бухоролик Рахматбой Рахимбоев ва Тулабой Болтабоевлар, тошкентлик Мулла Ёрмухамматовлар КошFар билан булган савдо-сотикда 50 минг 908 сумлик газлама, 750 сумлик 300 дона тайёр тун, 3 000 сумлик 1 000 туп зар ип ва бошка хар хил моллар билан савдо килганлар [14...231].

ХУЛОСА

Юкорида келтирилган маълумотлардан хулоса килиб шуни аник англаш мумкинки XIX аср охири XX аср бошларида Туркистонда фаолият олиб борган жуда куплаб махаллий сармоядорлар уз фаолиятларининг аввалида махаллий ахолидан сотиб олинган турли микдордаги кишлок хужалик махсулотларининг айланма савдосидан унумли фойдаланган. Шу билан бирга уз фаолиятини кенгайтириб боришга эришган. Албатта бунда уларга шу даврда Туркистонда уз фаолиятини кенг йулга куйиб борган тижорат банклари анча туртки берган. Чунки улкага "ажалдай" ёпирилган рус савдо-саноат ва тижорат ахли хам уз манфаатини эсдан чикармаган. Сармоядорларга ажратилган турли молиявий маблаFлар улар томонидан ортиFи билан кайтарилганлигига хеч кандай шубха килмаса хам булади.

XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида Туркистоннинг иктисодий ривожланиши асосан савдо билан боFлик булиб, пулни тез айланиши ва жуда катта фойда келтирганлиги сабабли сармоядорлар асосан савдога маблаF куйишган. Туркистонлик махаллий сармоядорлар уз маблаFларига курган пахта тозалаш заводларини йирик фирмаларга ижарага бериш воситаси билан хам савдо-тадбиркорлик фаолиятларини кенгайтирганлар, бундан улар катта фойда олганлар.

REFERENCES

1. Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии. С. 277

2. Бартольд В.В. (1927) История культурной жизни Туркестана, Л. б.247

3. Лаврентьев В. (1930) Капитализм в Туркестане. М. б.111

4. Массальский К. (1913), Туркестанский край. «Россия», XIX. СПб, с. 341

5. Непомнин В.Я. (1940) К истории ирригации в Узбекистане. Т. с.24

6. Понятовский С. (1913) Опыт изучения хлопководства в Туркестане и Закаспийской области. СПб,. с. 289

7. УзР МДА, ф. Оп. Д. 87-варак оркаси, 88-варак

8. Юнусходжаева М.Ю. (1970) Из истории землевладения в дореволюционном Туркестане. Т. с. 76-77

9. Потапова Н.Ю (2002) История предпринимательства в Туркестане (вторая половина XIX - начало XX вв.) Дисс. Канд. Ист. наук. Т. с.103

10. Костельская З.Д. . (1980)Из истории Туркестанского края (1865-1917) М. 1980, с. 60-61

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11. Шамсутдинов Р. (2001) Узбекистонда советларнинг кулоклаштириш сиёсати ва унинг фожеали окибатлари. Т. 61-б

12. Карпов М. (1912) Вопросы каракулеводства. СПб, с. 36

13. Обзор Ферганской области за 1899 год. Нов. Марг. Тип. Ферг.обл. 1901. С. 178

14. Туркестанский сборник. Т.227. с. 231

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.