Научная статья на тему 'XIX АСРДА БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ РОССИЯ БИЛАН САВДО МУНОСАБАТЛАРИ'

XIX АСРДА БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ РОССИЯ БИЛАН САВДО МУНОСАБАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ҳайдаров З.Б.

XIX аср давомида Бухоролик савдогарлар Россиянинг Оренбург, Тройск, Петроповлоск, Тюмен, Астрахан, Москва, Петербург, Қозон каби ўнлаб шаҳарларидан ташқари Ирбит, Нежегород, Макарьев ва бошқа савдо ярмаркаларида ҳам фаол савдо ишларини олиб боришган. Ока ва Волга дарёларнинг қўйилиш жойида жойлашган. Россиянинг Нежегород ярмаркаси Шарқ мамлакатлари ва Бухоро амирлигидан келтирилган савдо молларининг асосий омбори ҳисобланган. Бу ярмарка ҳам ҳар йили июль ойидан август ойи охиригача давом этган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «XIX АСРДА БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ РОССИЯ БИЛАН САВДО МУНОСАБАТЛАРИ»

XIX АСРДА БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ РОССИЯ БИЛАН САВДО МУНОСАБАТЛАРИ

Гайдаров З.Б.

уцитувчи,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11175017 XIX аср давомида Бухоролик савдогарлар Россиянинг Оренбург, Тройск, Петроповлоск, Тюмен, Астрахан, Москва, Петербург, ^озон каби унлаб шахарларидан ташкари Ирбит, Нежегород, Макарьев ва бошка савдо ярмаркаларида хам фаол савдо ишларини олиб боришган. Ока ва Волга дарёларнинг куйилиш жойида жойлашган. Россиянинг Нежегород ярмаркаси Шарк мамлакатлари ва Бухоро амирлигидан келтирилган савдо молларининг асосий омбори хисобланган. Бу ярмарка хам хар йили июль ойидан август ойи охиригача давом этган.

Бу ярмаркага Бухоро амирлигидан калава, ипак, пахта, шойи матолар ва ип-газлама, турли хил кийим-кечаклар, коракул териси, буёклар, кимматбахо тошлар, турли терилар, курук мева, гиламлар, буз, чой, индиго, кашмир шалиси каби юзлаб турдаги савдо моллари келтирилган. Ярмаркада "бахти", "зандана", буз матоларга камбагал ахоли уртасида талаб юкори булиб, харидоргир хисобланган. Маълумотларга кура, 1840 йилгача "бахти" матосининг бир булаги 4-6 рублдан, 1840 йилдан XIX аср охиригача 1-1,5 рублдан сотилгани баён килинган [1].

Амирликдан хориж мамлакатларига чикариладиган савдо молларининг асосий кисмини хунармандчилик, дехкончилик ва чорва моллари ташкил килган. Т.С.Бурнашев (1794-1795) йилларда, амирликининг кишлок ва шахарларда яшовчи ахолиси хунармандчилик билан шугулланиб улар уз уйларида махсулотларини ишлаб чикарганлиги тугрисида маълумот бериб утган. Бухоро амирлигида маълум бир муддат яшаган Н.Григорьев (1734 йилдан 1752 йилгача) Бухорода кул мехнатига асосланган мануфактура фабрикаси биргина Рахимбек исмли кишига тегишли булганлигини, бундан ташкари амирликнинг бошка жойида фабрика ва заводлар мавжуд эмаслигини маълум килган [2].

П.П.Иванов Бухоро амирлигида мулкдорлар (капиталист) хунармандчилик хом-ашёсини хужаликларга булиб беришганини. Масалан, пахтани тозалаш учун бир оилага, иккинчисига эса тозаланган пахтани йигириш, учинчисига тукишга, туртинчисига буяшга берилганини баён килган. Шунингдек, мулкдорлар Бухорода фабрика учун бино куриш,

хунармандчилик учун зарур булган станоклар сотиб олиш билан кизикмаслигини, йирик савдогарлар ортикча харажат килишни истамаслигини ёзган [3]. Амирлик хукумати ва мулкдорларнинг хунармандчиликни ривожлантиришга совукконлик билан караши, мамлакатда хунармадларни моддий ва маънавий жихатдан куллаб куватламасликлари халкоро савдо-сотик ишларига узининг салбий таъсирини утказган.

Бухоро хунармадлари Х,индистондан олиб келинган пулатдан пичокдар ясаш билан хам ном козонганлар. Сифати яхши булган пичоклар 1 тиллодан 3 тиллогача сотилган. Бухоро киличидан ясалган пичоклар 1 тиллодан, Эрон киличидан юкори сифатли ясалган пичоклар эса Бухороникига нисбатан 10 баробар киммат сотилган [4]. Савдо-сотик ишларини олиб боришда Бухородан кейин иккинчи уринда Карши шахри турган. Юкори сифатли пичоклар ишлаб чикаришда Карши шахри хам мухим ахамиятга эга булган [5]. Вамбери Карши шахрида 10 та карвонсарой булганлигини этироф этиб, Карши хунармандлари томонидан тайёрланган юкори сифатли пичоклар нафакат Урта Осиёда балки Россия, Форс ва Араб мамлакатларида хам машхур булганлигини таъкидлайди [6].

Рус зобити Ф.Ефремов Бухоро, Хоразм, Фаргона, Карши шахарларида булиб бу шахарлар тугрисида кизикарли маълумотлар бериб утган. У Бухоро амирлигида пахта етиштириш масаласи билан жиддий кизикган, хамда амирликда коракул териси экспорти билан боглик булган чорвачилик сохасини кенгрок ёритишга катта ахамият берган. "Маълумки, - деб ёзади Ефремов, Бухоро коракул териси экспорти оркасидан шухрат козонган ва хон хазинасига катта даромад келтиради" [7].

Манбаларда XIX аср бошларигача Россиядан Бухорога очикдан очик металл олиб келиш таъкикланганди. Лекин истисно тарикасида Бухоро хукуматининг таклифига кура Россия хукуматининг розилиги билан ноёб металлар амирликга олиб кирилган. Масалан 1731 йили Россия хукумати рухсати билан 3000 пуд мис металли олиб келинган [8]. XIX аср бошларига келиб Россиядан Бухоро амирлигига эркин тарзда металл олиб келишга рухсат берилган. Шундан сунг Урта Осиёга жумладан Бухоро амирлигига хам эркин тарзда темир, мис, пулат ва чугун металлари куплаб олиб келина бошланди. Россиия ва хонликлар уртасида олиб борилган савдода темирдан тайёрланган буюмларни олиб кириш етакчи уринга кутарилган. 1840-1850 йиллар оралигида Россиядан Оренбург божхона булими оркали 40 минг пуд мис, 400 минг пуддан ортик темир, 75 минг пуд чугун ва 25 минг пуд пулат Бухоро амирлигига олиб кирилган [9].

П.С.Савельев узининг маколасида Бухоро амирлигида булган сайёхлар тугрисида маълумот бериб утган. Шу билан биргаликда Бухоронинг хозирги ахволини сомонийлар даври билан таккослаб Бухоро хали хам Шарк шахарлари орасида иктисодий жихадан ва савдо ишларида биринчи уринда туришини ёзган. Шунингдек, Бухоро шарк давлатларининг савдо муносабатларида урни мухим булиб, Урта Осиёнинг мухим савдо омбори булганлигини ва у ерда 4000 дан ортик хиндлар яшашини баён килган [10].

Бухоро амирлигига хинд савдогарлари катта микдорда индиго (краска) яъни нил буёгини олиб келишган. Унинг хар пудини Бухорода 44 рублдан (10 червонцев) сотилган. XIX аср бошларида хинд савдогарлари Бухорога катта микдорда нил буёги, Кашмир ва Форс шалейсини олиб келишган. Бухоролик савдогарлар эса бу махсулотларни Россия ва Европа мамлакатларига хам олиб чикиб сотишган. Масалан, 1828 йилда бухоролик савдогар Маркабоев Х,индистондан келтирилган 600 та кашмир шалейсини сотиш учун Оренбург шахрига жунатган. Бухорода Кашмир шалейсининг бир жуфти 100 тиллодан 300 тиллогача сотилган булса, Россияда эса анча киммат нархда бир донаси 400 рублдан - 1000 рублгача бахоланган. Бу махсулотни купрок узига тук ёки сарой аъёни ва мулозимлари купрок харид килишган. Маълумотларга кура 1809 йил Оренбург генерал-губернатори Г.С.Волконский шахсан узи буюртма бериб, 15 та турли хил рангдаги Кашмир шалейсини 400 рублдан жами 6 минг рублга харид килган [11].

Бухоро пахтаси ва ипагидан тукилган матоларни купрок Россиянинг Волга буйи, Козон ва Сибир худудларида яшовчи камбагал оилалар харид килишган. Бухорода арзон матонинг 1 аршини 1-2 копейк (тийин)дан сотилган булса, бу матолар Россияда 5-6 копейкга бахоланган. Бундан савдогарлар хам катта фойда курган шу билан бирга ахоли учун хам хамёнбоп хисобланган. Оренбург божхонаси оркали Россияга Бухоро ва Хива хонликларидан савдогарлар куп микдорда кумуш олиб чикишган ва уларни Россия ишлаб чикарилган махсулотларига алмашишган. 1749 йилда Бухоро савдогарлари Оренбургда 418 пуд кумушни Россияда ишлаб чикарилган махсулотларга айирбошлашган [12].

Россияда ишлаб чикарилган кимматбахо металл ва тошдан ясалган заргарлик буюмларига Урта Осиё хонликларида эхтиёж кучли булган. Шунинг учун хам Россияга куп микдорда олтин ва кумуш тангалар олиб чикилган. 1748-1755 йиллар мабойнида Урта Осиё хонликларидан 50 пуд олтин, 4500 пуд кумуш сотилган. 1749-1750 йилларда Оренбургга 10 пуд олтин, 2540 пуд кумуш экспорт килинган [13].

Рус тадкикотчиси И.Г.Георги Бухоро амирлигининг кушни давлатлар билан олиб борган савдо алокаларини ёритишга алохида эътибор каратган. У Бухоро амирлигида чорвачилик даромад келтирувчи асосий хужалик тармокларидан бири булганлигини, хиндлар Бухоро отларини 30 червондан 80 Бухоро червонигача булган нархларда сотиб олишини таъкидлаган. Бухоро амирлиги кулай географик худудда жойлашганлиги учун хам Урта Осиёда мухим урин тутган. Хориж мамлакатлар ва кушни хонликлар бевосита Бухоро амирлиги оркали савдо алокаларини олиб боришган. Маълумотларга кура, йилига Бухоро амирлигига турли мамлакатлардан 15 мингдан ортик туяларда карвонлар келиб кетган. Бухоролик савдогарлар нафакат Оренбург божхона булими Троицк оркали хам Россия билан савдо алокаларини олиб боришган. Троицкдаги савдо марказига йилига 200 дан ортик бухоролик савдогарлар ташриф буюриб, савдо-сотик ишларини амалга оширган [14].

1816 йилда Бухородан Россияга 6126 та туяда юк чикарилиб, 5008 та туяларда юклар олиб киритилган. 1818 йилда Оренбург савдо марказига Урта Осиё хонликларидан бир йилда жами 7584 туяларда юк киритилган булса, шундан 5616 таси Бухоро амирлиги хисобига тугри келган. 1820 йилда Бухородан Россияга 4951 туяда юк юборилган. Хива хонлигидан эса шу йили 268 та туяда юк олиб борилгани маълум.1818-1824 йилларда йилига Урта Осиё хонликларидан Россияга 3384854 рубллик савдо моллари чикарилган. 1824 йилда Бухородан 1228852 рубль, Хивадан 14869 рубллик махсулот экспорт килинган. Оренбург божхонасининг берган маълумотларига кура, бу чикарилган махсулотлардан кимматбахо феруза тошининг пуди 100 рубль, 4 та ипак матосидан тикилган халат 100 рублдан сотилган.

1827 йилда Бухоро ва Хивадан 1207073 рубллик махсулот экспорт килинган, бу махсулотлар ичида пахтадан тайёрланган буюмлар етакчилик килган (4343324 рубль), пахтадан тукилган калава ип (286945 рубль), кашмир шаеийси (249930 рубль.), юмшок эски туски махсулотлар (107457 рубль), пахта хомашёси (1600 рубль), жундан тукилган буюмлар (776 рубль), курук мевалар (9070 рубль), ипак ва ярим ипак буюмлар (3174 рубль), феруза тоши (3200 рубль), дармана уруги (цитвариого) (720 рубль), ва сарогин бугдой (189 рубль.) ни ташкил этган [15].

Россия - Урта Осиё уртасида олиб борилган савдо алокаларида Бухоро амирлиги етакчи уринни эгаллаган. Масалан, 1828 йил Урта Осиё хонликларидан Оренбург савдо марказига 3578 та туядан иборат савдо карвони ташриф буюрган. Шундан жами молларнинг нархи 4456241 рублга бахоланган. Шундан 2480 туя юк Бухорога, 1003 та туя юк Хива, 95 туя юк Тошкент хисобига тугри келган. Бухоро - Россия савдо алокаларида Оренбург

сaвдо мaркaзининг Урни мухим xисоблaнгaн. 1829 йилдa 213 тa, 1833 йили 152 тa, 1835 йили 341 тa, 1837 йилдa 388 тa бyxоролик сaвдогaрлaр Оренбyрггa тaшриф бyюришгaн.

Куйидвги жaдвaддa 1850-1860 йиллaрдa Бyxородaн Россиягa чик^и^м бaъзи сaвдо моллaрининг мaxaдлий вa Россия бозорлaридa сотилгaн нaрxдaри xaмдa yлaрдaги фaркди жиxaтлaр тaxлили келтирилгж [1б].

Сaвдо моллaри Мaxaдлий Россия фaрки

бозорд^и нaрx бозорлaридaги

нaрx

рубль коп рубль коп рубль коп

Ип- 1 25 б - 4 75

гaзлaмa(пyди)

Пaxтa кaдaвaси 7 50 12 - 4 50

Буз (15 - 48 - б0 - 12

aршинлик)

Бyxоро ипaги 120 - 175 - 55 -

(пуди)

Тошкент 40 - 90 - 50 -

итаги(пуди)

Тулки - 25 100 - 20 -

териси(пуди)

Мaринa(пyди) 2 50 4 50 1 25

Нил 23 - 34 - 11 -

бyёFи(пyди)

Ложyвaрд(пyди) 5 - 100 - 95 -

Дaндaнa yрyFи - 75 4 57 3 82

Куритилган - 75 5 - 4 25

мевa(пyди)

Корaчой - 30 1 43 1 13

(фунти)

Ферyзa (фунти) 25 - 100 - 75 -

Кунжут ёFИ 3 - 8 - 5 -

(пуди)

Мурч (пуди) б - 12 - б -

1850-1870 йиллaрдa Бyxоро-Россия сaвдосидa Россия xy^Mara aнчa

ишончсизлик билж кaрaгaн. Бу дaврдa aсосий сaвдо ишлaри бyxоролик вa

бошка хонликлар савдогарлари кулида булган рус савдогарлари канчалик харакат килмасин махаллий савдогарларини ёриб утишга уддасидан чиколмаган. Бу жараён эса рус хукуматида умидсизлик пайдо булишига олиб келган. Маълумотларга кура, 1840 йилдан 1850 йилгача бухоролик савдогарлар Россияга 7 млн. 309 минг рубллик савдо молларини экспорт килган. Россиядан эса 5 млн. 225 минг рубллик махсулотларни импорт килишган [17].

Бухоро ва Урта Осиё бозорларидан уз урнини тополмаган рус савдогарлари 1852 йилдан бошлаб козонлик татарлар ва Уралорти козок мусулмон савдогарлари оркали бозорларга киришга харакат килиб, улар билан савдо ишларини олиб борган. Оренбург чегара комиссиясининг раиси В.В. Григорьев рус савдогарларининг Бухоро ва Урта Осиёда савдо фаолиятини олиб боришга ва уларнинг бозорлардан жой ололмаслигининг асосий сабабларидан бири юкори даражада савдо божи олинишини рукач килиб курсатган. Шунингдек, мусулмон уртакаш савдогарларнинг хизматидан фойдаланиш рус савдогарлари учун таваккал килиш билан баробар булиб, махаллий савдогарларнинг баъзилари гохида борган жойларида доимий яшаб колиб кетишидан куркишганини ёзади [18].

Бухоролик ва Урта Осиёлик савдогарларга Россиянинг барча шахарларида эркин савдо килиш хукуки берилиб, уларнинг шахси хамда мол-мулкининг хавфсизлиги таъминланган. Шундан сунг Бухоро ва Урта Осиё хонликларидан келтирилган барча турдаги моллардан 1 фоиз бож олиш белгиланган. Бухоролик савдогарлар Оренбург шахри ичкарисида ва ташкарисида жойлашган бозорлардаги дуконларнинг асосий кисмини ижарага олишган. Савдогарлар хар бир дукон учун ойига 15-35 рублгача ижара хаккини тулашган [19]. Бу даврда бухоролик савдогарларга хам Россияда эркин яшашга рухсат берилганди. Бундан фойдаланган савдогарлар Бухоро ва бошка худудлардан келтирилган молларидан яхши фойда олиш учун кулай фурсатни кутишган.

Бухоро амирлигининг хорижий мамлакатлар билан олиб борган савдо алокаларида Россия етакчи давлатлардан бири хисобланган. XIX асрнинг охири - XX асрнинг бошларига келиб хам Россиядан келтирилган савдо молларига Бухоро амирлигида эхтиёж юкори булганлиги сакланиб колинган. Бухоролик савдогарлар бевосита Россиянинг Москва, Петербург, Козон, Оренбург, Орск, Тюмень, Астрахан ва бошка шахарларида савдо-сотик ишларини эркин олиб боришган.

Адабиётлар:

1 .Исматов И. Рол Нижегородская ярмарка в торговых связах России со Средней Азией (Х1Х-нач.ХХ вв) Автореф.дисс.канд.ист. наук.-Т., 1973. - С.22.

2. Ochildiev, F. B. (2019). TRADE RELATIONS BETWEEN BUKHARA-RUSSIA IN THE SECOND HALF OF XVIII CENTURY-IN THE XIX CENTURY. Theoretical & Applied Science, (5), 484-487.

3.Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI - середина XIX в.). М. 1958. С.125.

4.Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М. 1875. С. 116.

5.Михалева Г.А. Узбекистан в XVIII - первой половина XIX века ремесло, торговля и пошлины. Т. Фан. 1991. С. 22.

6.Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. Спб., 1865. С. 14.

7.Алимова Р.Р.Урта Осиё хонликларининг кушни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иктисодий муносабатлари. Тошкент.-32.Б.

8.Михалева Г.А. Узбекистан в XVIII - первой половина XIX века ремесло, торговля и пошлины. Т. Фан. 1991. С. 22.

9. Ochildiev, F. (2021). The inflow of Russian capital and industry into the Bukhara emirate in the late 19th and early 20th centuries. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF HISTORY, 2(06), 20-26.

10. Савельев П.С. Бухара в 1835 году. — СПб., 1836. - С. 13.

11.Гра А. Материалы по истории. Оренбург // Труды ОУАК. Вып. XI. Оренбург. 1903. С. 141-142.

12.Михалева Г.А. Узбекистан в XVIII - первой половина XIX века ремесло, торговля и пошлины. Т. Фан. 1991. С. 80.

13.Михайлов М. Наша среднеазиатская торговля // Туркестанский сборник. Т. 5. С. 1 -10.

14.Туркестанский сборник. Т. 2. С. 91.

15.Очилдиев, Ф. (2021). XIX асрнинг охири xx асрнинг бошларида Бухоро амирлигида Россия банк ва фирмаларининг фаолияти. Общество и инновации, 2(10/S), 421-429.

16Туркестанский сборник. Том.375. - С.76.

17.Туркестанский сборник. Том. - . С.16.

18. Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией 40-60 гг. XIX в. - М., 1963. - С.42.

19.Туркестанский сборник том.7.-С.151.

20 Ochildiyev, F. B. (2022). SOCIO-POLITICAL PROCESSES IN THE BUKHARA EMIRATE IN THE SECOND HALF OF THE XIX-EARLY XX CENTURIES. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF HISTORY,, 3(03), 13-20.

21.Холикулов, А. (2021). Некоторые комментарии к двусторонним отношениям Бухарского ханства и Российского царства. Общество и инновации, 2(10/S), 561-571.

22.Kholikulov, A. (2023). BUKHARA-KOKAND RELATIONS IN THE SECOND QUARTER OF THE XIX CENTURY. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(06), 58-68.

23.Холикулов, А. (2021). Бухоро-Россия муносабатларига доир баъзи мулохдзалар. Общество и инновации, 2(10/S), 561-571.

24.Khalikulov, A. (2022). Some comments about the place of the Bukhara emirate in the geopolitical situation at the beginning of the 19th century. Oriental Journal of Social Sciences, 2(06), 11-20.

25. Khaydarov, Z. B. (2023). TRADE RELATIONS OF THE EMIRATE OF BUKHARA WITH RUSSIA IN THE 60S-70S OF THE 19TH CENTURY. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(06), 32-39.

26. Khaydarov, Z. B. (2023). TRADING CENTERS OF THE BUKHARA EMIRATE IN THE SECOND HALF OF THE 19TH AND EARLY 20TH CENTURIES. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(04), 1-9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.