Научная статья на тему 'XIX АСР ОХИРИ – XX АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ПАХТАЧИЛИККА ИХТИСОСЛАШГАН АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИНИНГ ПАХТА САВДОСИДА ТУТГАН ЎРНИ'

XIX АСР ОХИРИ – XX АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ПАХТАЧИЛИККА ИХТИСОСЛАШГАН АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИНИНГ ПАХТА САВДОСИДА ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
323
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
пахтачилик / акциядорлик жамияти / пахта савдоси / хонлик / мафкура / cotton growing / joint-stock company / cotton trade / khanate / ideology

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — О. Н. Насиров

XIX асрнинг 80 йилларидан эътиборан Туркистонда акциядорлик жамиятлари фаолият кўрсата бошлади. Каспий олди темир йўлини қурилиши, пахтани қайта ишлаш, кончилик ва бошқа саноат тармоқлари фаолиятининг кенгайиши, ўлкада савдо-сотиқ ишларининг жонланиши натижасида акциядорлик жамиятлари ва савдо-саноат ширкатларига кенг йўл очилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF COTTON-GROWING JOINT STOCK COMPANIES IN TURISTAN IN THE LATE XIX AND EARLY XX CENTURIES IN THE COTTON TRADE

Joint-stock companies began to operate in Turkestan in the 1980s. As a result of the construction of the Trans-Caspian railway, the expansion of cotton processing, mining and other industries, the revival of trade in the country, a wide path has been opened for joint-stock companies and trade and industrial companies.

Текст научной работы на тему «XIX АСР ОХИРИ – XX АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ПАХТАЧИЛИККА ИХТИСОСЛАШГАН АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИНИНГ ПАХТА САВДОСИДА ТУТГАН ЎРНИ»

XIX АСР ОХИРИ - XX АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ПАХТАЧИЛИККА ИХТИСОСЛАШГАН АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИНИНГ ПАХТА САВДОСИДА ТУТГАН УРНИ

О. Н. Насиров

Чирчик давлат педагогика институти Ижтимоий фанлар кафедраси доценти

АННОТАЦИЯ

XIX асрнинг 80 йилларидан эътиборан Туркистонда акциядорлик жамиятлари фаолият курсата бошлади. Каспий олди темир йулини курилиши, пахтани кайта ишлаш, кончилик ва бошка саноат тармоклари фаолиятининг кенгайиши, улкада савдо-сотик ишларининг жонланиши натижасида акциядорлик жамиятлари ва савдо-саноат ширкатларига кенг йул очилди.

Калит сузлар: пахтачилик, акциядорлик жамияти, пахта савдоси, хонлик, мафкура

THE ROLE OF COTTON-GROWING JOINT STOCK COMPANIES IN

TURISTAN IN THE LATE XIX AND EARLY XX CENTURIES IN THE

COTTON TRADE

O. N. Nasirov

Chirchik State Pedagogical Institute, Associate Professor of Social Sciences

ABSTRACT

Joint-stock companies began to operate in Turkestan in the 1980s. As a result of the construction of the Trans-Caspian railway, the expansion of cotton processing, mining and other industries, the revival of trade in the country, a wide path has been opened for joint-stock companies and trade and industrial companies.

Keywords: cotton growing, joint-stock company, cotton trade, khanate, ideology

КИРИШ

1880 йили И.К.Познанский пахта-матолари ишлаб чикариш мануфактураси улкадан пахта толаларини сотиб олиш максадида савдо булимини очган. 1889 йили 24 февралда хукуматнинг рухсати билан Познанский мануфактураси акциядорлик жамиятига айлантирилган. Ушбу жамиятнинг корхоналари Лодзи шахрида жойлашган булиб, асосан Бухоро амирлиги, Хива хонлиги ва Туркистондан (Еттисув вилоятидан ташкари) пахта сотиб олиб, уз корхоналарига юбориб турган.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

XIX асрнинг 90 йилларида жамият Лодзга тозаланган пахта толаси жунатишни купайтириш максадида, Туркистонда узининг пахта тозалаш корхоналарини очишга киришган. 1895 йили 20 мартда жамиятнинг вакили савдогар Ремендик Туркистон генерал-губернаторига мурожат килиб, улкада ер сотиб олишга рухсат беришини сураган. Бирок хукумат конуннинг 262 моддасига асосланиб, жамиятга нафакат Туркистон генерал-губернаторлиги, хаттоки Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги худудларидан хам кучмас мулк сотиб олишига рухсат бермади. 1897 йили 29 октябрда губернаторнинг Хдрбий министрга юборган хатида жамиятнинг бошкарув таркибига туркистонлик булмаган яхудийлар киритилганлиги, бунга Бухоро амири хам эътибор бермаганлиги, Молия министрининг жамиятни Туркистон улкасида кучмас мулкка эгалик килишга хайрихохлиги таъкидланган.

Молия министрлигининг жиддий саъй-харакатлари натижасида генерал-губернатор ён босишга мажбур булди. Жамият улкада пахта сотиб олиш буйича кенг фаолият бошлади. Жумладан, 1898 йилга кадар Самарканд вилоятининг Самарканд уездидан 70-100 минг пуд, Хужанд уездидан 50 минг пуд, Каттакургон уездидан 100-200 минг пуд; 1895-1898 йиллар ичида Амударё булимидан 14 минг пуд, Фаргона вилоятининг Кукон уездидан 200 минг пуд, Андижон уездидан 250 минг пуд, Маргилон уездидан 120 минг пуд, Наманган уездидан 200-300 минг рубллик пахта сотиб олган.

Ушбу жамият Туркистон улкасида куплаб пахта тозалаш корхоналарига эга булиб, йиллик айланмаси бир неча миллион рублни ташкил килган. Познан акциядорлик жамияти факатгина 1890-1898 йиллар мобайнида Бухоро амирлигидан Лодзи шахридаги корхоналарига 1.138.000 пуд яъни, 6.614.000 рубл микдорида пахта толасини юборганини жадвалда куришимиз мумкин:

Жадвал

Бир мавсумда Пуд хисобида Жами рубл хисобида

1890-1891 80.000 464.000

1891-1892 250.000 1.450.000

1892-1893 195.000 1.150.000

1893-1894 120.000 600.000

1894-1895 115.000 690.000

1895-1896 145.000 870.000

1896-1897 153.000 910.000

1897-1898 80.000 480.000

Жадвалда курсатилишича, 1893 йилдан эътиборан жамият пахта сотиб олишни камайтирган. Бунга узаро ракобатнинг кучайиб бориши ва пахта сотиб

олишнинг кийинлашганлиги сабаб булган. 1897-1898 йилги мавсумда бор йуги 80.000 минг пуд пахта сотиб олинган, холос. Натижада жамиятнинг Лодз шахридаги корхоналарининг пахтага булган эхтиёжи кондирилмай колди. Шу сабабли купрок капитал жалб килиб ва пахта билан таъминлашни яхшилаш максадида, 1905 йили 11 мартда Познанский акциядорлик жамиятининг Туркистон улкасидаги пахта тозалаш корхоналари асосида Хлопок акциядорлик жамияти ташкил килинди. Бу жамиятнинг асосий капитали 3 млн рубл булиб, 12.000 та акция чикарган. Х,ар бир акциянинг киймати 250 рубл булган. 1907 йили 1 июлда ушбу жамиятга эгасини номи ёзилган акциялардан ташкари, курсатувчи эгалик киладиган акциялар чикаришга рухсат берилди. Натижада капитал жалб килиш тезлашди ва кейинги йилларда жамиятнинг ишлари анча жонланиб, у улкада 3 та пахтани кайта ишлаш корхоналарини курган. Бу жамиятга Лодзидаги корхоналарни пахта билан таъминлашдан ташкари, Россия шахарларига хам пахта сотиш имконини берди. 1909-1910 йиллар мобайнида жамиятнинг факат пахта савдоси буйича айланмаси 11,5 млн 16 минг рублни ташкил килган. Шу билан бирга, жамият Туркистон улкасидан ташкари Эрондан хам пахта сотиб олиш ва кушимча пахтани кайта ишлаш корхоналари очиш хукукини олди.

Варшава ва Лодз шахарларидаги тукимачилик корхоналари купрок Туркистон пахтасини олишга интилган. Чунки, Туркистон энг арзон хом ашё етказиб берувчи худуд булиб, бу ерда пахтанинг арзонлиги тукимачилик корхоналарига катта фойда олиш имконини берган. 1909 йили Лодз шахридаги тукимачилик корхоналарига 15 % америка пахтаси келтирилган булса, колган 60 % Туркистондан, 25 % Кавказ ортидан келтирилган.

1877 йили Петровск губерняси Бендинск уездининг Заверце кишлогида немис фукаролари ака-ука Бернгард ва Адольф Гинсберглар мато ишлаб чикариш, тукув ва буёк килиш корхоналарини акциядорлик жамиятига айлантиришган. Жамиятнинг таъсисчилари Пруссия фукаролари савдогар Бернгард ва Адольф Гинсберг, граф В.Браницкий, граф Иосиф Замойский, француз фукароси Ламберт ва Варшава биринчи гилдия савдогари Иосиф Эпштейнлар булишган. Жамият ташкил килинган вактда асосий капитали 1.500.000 рубл булиб, 6 мингта акция чикарган. Жамиятнинг бошкармаси Варшава шахрида жойлашган булиб, бошкарув ишларини хар йили акциядорлар йигилишида янгидан сайланадиган 3 та директор олиб борган. Манбаларни курсатишича, 1879 йилга келиб жамиятнинг асосий капитали 2.250.000 рублга етган. Бу жамият ишлари яхши йулга куйилганини билдиради. 1889 йили кушимча акциялар чикариш эвазига, жамиятнинг асосий капитали 3.375.000, айланма капитали эса 2.250.000 немис маркасини ташкил килган. Корхоналарида 89.706 та ип йигирув ва 2.130 та тукув ускуналари булиб, умумий маблаги 6.000.000 рублга етган.

XIX асрнинг 90 йилларидан бошлаб, Заверце акциядорлик жамияти корхоналарини арзон пахта билан таъминлаш максадида, Туркистон улкасига уз вакилларини юборган. 1891 йили жамият хукуматнинг рухсатисиз Фаргона вилоятининг, Наманган уездида Мулла Азимовдан 2.296 кв. сажен ерни сотиб олиб, уша жойда пахтани кайта ишлаш корхонасини курган.

Таъсисчиларнинг аксарияти чет эл фукаролари булганлиги сабабли, Туркистон генерал-губернатори томонидан кабул килинган конуннинг 262-моддасига биноан жамиятнинг улкада кучмас мулкка эгалик килиш хукуки ман килинганлиги таъкидланиб, 1894 -1897 йиллар мобайнида жамиятнинг ноконуний фаолиятини чеклашга харакат килинди. В.Я.Лаверычевнинг ёзишича, 1894 йили жамиятнинг Заверце кишлогида хукуматнинг рухсатисиз корхона курганлиги учун ёпиб куйилган деб айтилади.

1891-1894 йиллар мобайнида Заверце акциядорлик жамиятининг Намангандаги пахта тозалаш корхонаси бир мавсумда 250.000 пуд пахтани кайта ишлаган. Унинг даромади уртача 137.040 рублни ташкил килган. Корхонада 4 та жин урнатилган булиб, улар буг двигатели оркали харакатга келтирилган. Корхонада 1 кунда юз пуд пахта тозаланган. Жамиятга савдо килиш ва кучмас мулкка эгалик килиш хукуки берилган булсада, архив маълумотларида 1897 йили жамиятнинг корхонаси уз ишини тухтатганлиги курсатилади.

1897 йили 14 майда чет элликларга улкада кучмас мулкка эгалик килиш хукукини берилиши ва Молия министрлигининг куллаб-кувватлаши натижасида, бу масала 1897 йили 4 -18 ноябрда Министрлар кенгашида кайтадан куриб чикилди. Шу йили жамиятга Туркистон улкасида нафакат пахта савдоси, балки кучмас мулкка эгалик килишга хам рухсат берилди.

МУХ,ОКАМА

Туркистон улкасида булгани каби, Бухоро амирлигида хам акциядорлик жамиятлари Туркистон генерал-губернаторининг розилигисиз тузилмаган. 1886 йилдан бошлаб, Россия империясининг Бухорода иш юритган Сиёсий агентлиги зиммасига амирликнинг Россия билан алокаларини йулга куйиш ва рус фукароларининг манфаатларини химоя килиш ваколати берилган эди. Сиёсий агентликнинг ваколатига сиёсий ва иктисодий масалаларда амирга таъсир курсатиш хукуки кирар эди. Шунингдек, Туркистон генерал-губернатори Бухоро амирлигида акциядорлик жамиятларини ташкил килишда агентликнинг фикрларини эътиборга олган.

XX аср бошларида Туркистон улкаси вилоятларида акциядорлик жамиятлари тузишга эътибор кучайган. Жумладан, 1902 йили Г. ва Л.Петросянц ва Х.Гукасянцлар Каспий олди вилоятида усимлик ёги ишлаб чикариш ва савдо-саноат акциядорлик жамиятини тузиш ва устав лойихасини тасдиклатиш

MaKcaguga Monua MUHHcTpnurura Mypo^aT KHnumraH. 1902 hhhh 27 uroHga ymöy ^aMHaTHHHr ycTaB noÖHxacHHH TacgHKnaram ynyH TypKHcTOH reHepan-ryöepHaTopHHHHr po3Hnuru cypanraH. 1 uronga TypKHCTOH reHepan-

ryöepHaropuHHHr Kacnufi ongu BHnoaTH ryöepHaTOpura roöopraH xaraga ycTaB noHHxacuHH Kypuö HHKum cypanraH. ^aMHaTHHHr ycTaB nofiuxacH 17 uronga Kacnufi ongu BHnoaTH xy^anuK KyMHTacuga Kypunuö, Tatcuc этнпнmнгa pyxcar öepum TyFpucuga Kapop Kaöyn KHnuHgu. MatnyMoraapga KypcaranHmHHa, ^aMH^T MapB maxpuga ^aonuaT KypcaTraH. MaHÖanapga 1914 hhhh "AKa-yKa r. Ba А.Пeтpocaнц Ba ryKacaH^nap" KopxoHacH a^uagopnuK ^aMHaTH cu^arnga эмac, öanKH caBgo- caHoaT mHpKara cu^araga öepunraH.

1912 hhh 21 ^eBpanga ^Hru Eyxopoga amaraH caBgorap MX.OnaKcMaH CaBgo Ba caHoaT MHHHcTpnHrura YpTa Ocue naxTa TO3anam Ba naxTa eFH umnaö HHKapum KopxoHanapH a^uagopnuK ^aMHaTHHH Ty3Hmra pyxcaT cypaö Mypo^aaT KHnraH. TypKHcToH reHepan-ryöepHaropH Ba X,apÖHH mhhhctphhk ^aMHaTHHHr ycTaB noÖHxacHHH TacgHKgaHHmHra Kapmu SynumraH. .HeKHH CaBgo Ba caHoaT, Monua MHHHcTpnHKnapH Tatcupuga Ba PoccHaHHHr EyxopogarH cHecHfi areHTHHHHr xafipuxoxnurH Ba TamKu umnap MHHHcTpnurHHHHr apanamyBH öunaH 1913 hhhh 9 ^eBpanga ®:aMHaTHHHr ycTaB nofiuxacH y3rapTHpHmnap KHpuranraH xonga TacgHK^aHgH. YHra Kypa, ^Hru Eyxopo naxTa TO3anam Ba naxTa eFH umnaö HHKapHm KopxoHanapH a^uagopnuK ^aMHaTH Ty3Hngu. ffly öunaH öupra ®:aMHaTra $aKaT Eyxopo aMupnuru xygygugaH HeTga Hm ropHTMacnHK, эгaпнк khhhö TypraH 5344 kb. ca^eH epgaH öomKa KyHMac MynK cothö onMacnHK mapTH KyfiungH Ba ^aKaTrHHa эгacннн homh KypcaranraH a^uanapHH HHKapumra pyxcaT öepungu. Hara^aga KucKa BaKT HHHga ®:aMHaTHHHr acocufi KanHTanu 600.000 pyönHH TamKHn khhhö, эгacннннг homh e3HnraH 2400 aкцнa HHKapHnraH, xap öup aкцнaнннг Hapxu 250 pyön öynraH. ^aMHaT naxTa TO3anam Ba naxTa eFH umnaö HHKapum öunaH HeKnaHMacgaH, öanKH coByH umnaö HHKapum KopxoHanapura xaM эгa 6ynH6, naxTa caBgocu öunaH xaM myFynnaHraH. 1913 hhhh KymHMHa capMoa ®;an6 Kunum MaKcaguga, M.OnaKcMaH Ocue öynHMH öom mTaöura xaT roöopuö, эгacннннг homh KypcaranraH aкцнagaн TamKapu, KypcaTyBHH эгaпнк KunyBHH a^uanapHH HHKapumra pyxcaT cyparaH. TypKHcTOH reHepan-ryöepHaTopHHHHr po3HnurHHH onran, ^Hru Eyxopo a^uagopnuK ^aMHaTH 1917 fiunra Kagap ^aonuaT KypcaTraH.

K. TuMaeBHH öepraH MatnyMoTnapuga, 1909 hhhh Cupgape, CaMapKaHg, OapFoHa Ba Kacnufi ongu BHnoaTnapuga 175.000 gecaTHHa epra naxTa экнпн6 fiunura 8 mhh. nyggaH KynpoK, Eyxopo aMupnuruga fiunura 120 MHHr gecaTHHa epgaH 6.200.000 nyg, XuBa xoHnuruga fiunura 28.000 gecaTHHa epgaH 1.200.000 nyg naxTa TepunraH. ffly gaBpga TypKHcToH ynKacugaH MocKBa, ^og3t, neTepöypr Ba Pura maxapnapuga ^ofinamraH TyKHManunHK KopxoHanapura fiunura 16.000.000. nyg

пахта етказилган. Бу империя эхтиёжларини тула кондирмас эди. Шу туфайли Россия А^Ш дан кушимча 100 млн. рубл микдорида пахта сотиб олган.

Империя хукумати пахтага булган эхтиёжини тула кондириш учун янги йулларни излай бошлади. Бу масаланинг ечими факатгина каровсиз ерларни узлаштириш эвазига топилиши мумкин эди. Тимаевнинг айтишича, "Пахтани купайтириш, факат янги ерларни узлаштириш хисобига амалга оширилса, улкада жами 13.000.000 десятина ерни узлаштириб пахта экишга мослаштириш мумкин. Бир десятина ердан уртача 20 пуд пахта олинса хар йили 200.000.000 пуд пахта териб олиш мумкин, бу Россиянинг уз эхтиёжини кондирибгина колмасдан, балки экспорт килиш имконини хам яратади.

Х1Х асрнинг 80-90 йилларидаёк Туркистон улкасида янги ерларни узлаштириш харакати бошланган эди. 1888 йили 10 майда Катта Ярославл мануфактураси америкалик инженер Галль билан хамкорликда Тошкент уездининг Чиноз волостида Санжар сув омборини тиклаш учун мурожаат килишган. Катта Ярославл мануфактурасига рухсат берилмади. Галлга Санжар сув омборини тиклашга рухсат берилган булсада, аммо у ушбу лойихани амалга ошира олмади. 1911 йили яна бир америкалик молиячи Ж.Гоммонд Каспий олди вилоятининг ^оракум чулларида каровсиз ерларни узлаштириш учун рухсат олган. Лойихани амалга ошириш учун акциядорлик жамият тузиш режалаштирилди. Лекин бу лойиха хам хаётга тадбик этилмади. Янги ерларни узлаштириш катта маблаг катта талаб килинганлиги сабабли бу лойихаларни амалга ошириш имкони булмаган.

Империя хукумати пахта майдонларини кенгайтириш максадида, янги ерларни узлаштиришга эътиборини кучайтирди. 1911-1913 йиллар мобайнида хусусий шахслардан Россиянинг ерни таксимлаш бошкармасига Туркистон улкасида (Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги билан биргаликда) ерларни узлаштириш учун 50 дан ортик ариза тушган. Янги ерларни узлаштириш ва сугориш ишларини амалга ошириш катта маблаг талаб килинган.

Янги ерларни узлаштириш максадида акциядорлик турдаги жамиятлар ташкил топа бошлади. 1912 йили 31 мартда княз Андронников ^ашкадарё вохасидаги Косон кишлогининг шимоли-шаркий кисмидаги 25.000 десятина ерни узлаштириш максадида каналлар казиб, сув таъминотини йулга куйиш учун акциядорлик жамият тузишга рухсат сураб хукуматга мурожат килган. Аммо унинг асосий максади сугориш ишларини йулга куйиш эмас, балки ердан олди -сотди ишларида фойдаланиш булганлиги сабабли Туркистон генерал-губернатори томонидан рад килинди. 1912 йили харбий инженер, полковник М.Н.Ермолаев, мухандис А.А.Князев ва губерния секретари Б.Г.Гарутлар Сирдарё сугориш ва савдо саноат ширкатини ташкил килдилар. 1913 йили 7 мартда ширкатнинг устав лойихаси тасдикланиб, у уз фаолиятини бошлади.

Уставда ширкатни келгусида акциядорлик жамиятига айлантириш, бошкармаси эса Москва шахрида булиши курсатилган. Ширкатнинг фаолияти Туркистон улкасида янги ерларни сугориш ишларини амалга ошириш, кейинчалик бу ерларда пахта етиштириш ва унинг савдоси билан шугулланиш курсатилган эди. Улкада ширкатнинг фаолиятига С.А. Калинин бошчилик килган. Ширкат Самарканд вилояти Хужанд уездининг Спаск кишлогида ва Фаргона вилояти Кукон уездининг Гулбог кишлогида сугориш иншоотларини куриш ва пахта уругларини сотиш билан шугулланган. 1915 йили ширкат уз фаолиятини кенгайтириш ва купрок кушимча капитал жалб килиш максадида акциядорлик жамияти сифатида Туркистон генерал-губернаторга янги устав лойихасини такдим этди. Янги тузилган акциядорлик жамиятининг устав лойихасида кенг камровли ишларни амалга ошириш, жумладан, Туркистон улкасида жамоа, хусусий ва ижара шаклидаги ерларни узлаштириш ва сугориш ишларини амалга ошириш курсатилган. Бундан ташкари, янги узлаштирилган ерлардан фойдаланиш, уша ерларда пахтани кайта ишлаш корхоналарини куриш, тог-кон саноати сохасида хам казув ишларини олиб бориш курсатилган эди. Туркистон генерал-губернаторлиги устав лойихасига баъзи узгартиришлар киритилиши кераклигини курсатди. Жумладан, узлаштирилган ерларни жамият томонидан сотилиши, ижарага бериш ва сугориш иншоотлари сувини сотиш дейилган жойларини чикартириб розилик берди. Сирдарё сугориш ва савдо-саноат акциядорлик жамиятининг Фаргона вилояти Кукон уезди Гулбог кишлогида 233 десятина, Машариф овулида 290 десятина ва кушимча иншоотлар курилган 347 десятина ери булган. Жамият Самарканд вилояти Хужанд уездининг Самгар кишлогида 1535 десятина, Духовский шахарчасида 3000 кв. сажен ерга эгалик килинган. Бундан ташкари, жамиятга кушимча 15.000 десятина ерга эгалик килишга рухсат берилган.

НАТИЖА

Жамиятнинг асосий капитали 3.000.000 рублни ташкил килиб, 60 мингта акция чикарган. Х,ар бир акциянинг нархи 50 рубл (гарчи, акциядорлик жамиятлари акцияларининг минимал нархи 60 рубл дейилган булсада) булиши курсатилди. Акцияларга эгасининг номи курсатилган. Устав буйича жамият томонидан чикарилган акцияларга чет элликларнинг эгалик килиши такикланган. Шунга карамасдан, жамиятнинг таъсисчиларидан булган французлар Г.Е.Гарут ва О.А.Кадэга 60 минг рубллик акцияга эгалик килиш хукуки берилди. Устав лойихасига кура, 50 та акцияга эга булган шахс, умумий акциядорлар йигилишида 1 та овоз бериш хукукига эга булган. Жамиятнинг 1916-1917 йиллардаги фаолияти манбаларда курсатилмаган.

1910 йилдан эътиборан харбий инженер А.Г.Ананьев Бухоро амирлигига тегишли Шеробод вохасини узлаштиришни режалаштирди. Шеробод беклиги пахта майдонлари буйича, амирликда иккинчи уринда булиб, 9.900 десятина ерни эгаллаган эди. Бу борада Туркистон генерал- губернатори Ананьевга хайрихохлик билдирди. 1912 йили шу туфайли у Бухоро амири билан шартнома тузиб Шеробод ва Бойсун бекликларидаги 72,5 минг десятина каровсиз ерларни 99 йилга ижарага олди. Биринчи вазифа Сурхондарёдан канал чикариб, Шеробод ва Бойсун бекликларида пахта майдонларини кенгайтириш эди. Шартномага кура, амир А.Г.Ананьевни 8,5 йил мобайнида ижара туловларидан озод этиши, муддат тугагач А.Г.Ананьев амирлик хукуматига хар йили 100.000 рубл тулаши керак эди. Ушбу ишлар тулик амалга оширилганда сув танкислиги вужудга келиб, оддий дехконларга зарар келтирар эди. Келишувга кура, Ананьев факат сугориш ишларидан ташкари, ижарага олган ерларда пахта тозалаш корхоналарини куриш ва уни савдоси билан шугулланиши хам мумкин булган.

А.Г.Ананьев Н.С.Толмачёв билан акциядорлик жамиятининг устав лойихасини тасдиклатиш учун Савдо ва саноат министрлигидан розилик сурашган. Шеробод акциядорлик жамиятининг устав лойихаси 1913 йили 13 ноябрда тасдикланди. Жамиятнинг бошкармаси Санкт-Петербург шахрида булиб, уни бошкариш учун 3 дан 7 тагача директорлар сайланган. Жамиятни тузишда Рус-Осиё, Петербургнинг Халкаро, Рус савдо-саноат банклари иштирок этишди. Бу ишларни маблаг билан таъминлашга чет эл, хусусан граф Пилле Вилю рахбарлигидаги француз сармоядорлари хам жалб килинди. Жамиятнинг асосий капитали 12.000.000 рубл килиб белгиланган. Х,ар бири 100 рубллик 120.000 та акция чикарилган. Акциялардан ташкари кушимча равишда 60 мингта девидентлик гувохномалари чикарилди. Уларнинг киймати акцияга тенглаштирилди. Умумий акциядорлар йигилишида 50 та акцияга эга шахс 1 та овозга эга булиб, яна шунча акцияга эгалик килган шахс бошкармада директорлардан бири лавозимига сайланиши мумкин булган. Бошкарув ишларидаги директорларнинг барчаси руслар булиб, устав лойихасида кучмас мулк сотиб олиш ва у ерларда корхона, дуконлар курилиши амалга оширилади дейилган изохга хаттоки, Туркистон генерал-губернатори хам хеч кандай каршилик билдирмади.

Жамият таьсис этилган кундан бошлаб икки йил давомида, акциялар чикариш эвазига етарли маблаг йигиб олиши керак булган. Акцияларнинг эгасини номи ёзилган ва курсатувчи эгалик киладиган турларини чикаришга рухсат берилди. 1913-1915 йиллар мобайнида жамиятнинг фаолияти жонланмаган. Ананьевни ёзишича хам, 1911 - 1914 йилларда янги лойихалар яратилган булсада, буни амалга ошириш учун ярим миллион рубл сарфланиши талаб этилган. Бунга балки икки йил мобайнида чикарилган акциялар эвазига, етарли маблаг

TynnaHMaraHnurH xaM caöaö öynumH MyMKHH. MaHÖanapga KypcaranHmHHa, fflepoöog a^HagopnHK ^aMHaTH y3 umuHH 1916 hhhh öomnaraH. ^aMHaT ToMoHHgaH TafieprapnHK umnapuHH onuö öopum ynyH TepMH3ra 350 KHmugaH uöopar öomKapyB rypyx Ba Myraxaccucnap KenraH. Ynapra epHH TapKuöuHH ypraHHm Ba H^apa cu^aruga KaHHa MHKgopga epra эгaпнк Kunumu MyMKHHnuruHH aHHKgam roKnaTHnraH. Hmnap CypxoH Ba KopacyB gapenapu opanHFHga onuö öopungu.

Pe^ara Kypa CypxoHgapeHHHr OK^ap geraH ^ofiuga cyB oMÖopu Ba HaBmaxap cтaнцнacнga (Eyxop TeMHp fiynuga) maxapna Kypunuö TamKHnoTHH öomKapMacHHH yma epga ^ofinamTHpum öenrunaHgu. fflaxapnaga MexMoHxoHanap, mu^oxoHa, Ka3apMa, xaMMoM KapBoHcapofinap Ba naxTaHH KafiTa umnam KopxoHacuHH Kypum ynyH nofiuxanap umnaö HHKungH. ^aMHaT ToMoHHgaH KaHarnap Ka3um ynyH AKffl gaH Maxcyc ycKyHanap cothö onum ynyH öyropTManap öepungu. 1916 fiunu ^aMHaT ToMoHHgaH Eyxopo aMupnuruga Kenrycugaru umnapHH ypraHHm Ba TafiepnoB umnapura 763.600 pyön cap^naHgu. Ymöy umnapHH onuö öopum ®:apaeHHga, KynrHHa gexKoHnapHH epnapu xaM topthö onuHgu. Ey Kynnaö Hopo3HHHKnapHH KenTHpuö HHKapgu. MacanaH, 1916 fiunu 23 MapTga ®:aMHaTHHHr BaKHnu, HH^eHep Kentcrep Ba arpoHoM CKypcKufiHH ^apKypFoHga MHHrgaH opTHK gexKoHnap ypaö onumuö, ynapgaH gexKoHnapHHHr epnapHHH topthö onMacnuru xaKuga ranxar e3gupuö ongunap. .HeKHH, öy xapaKaraap pe^anapHH TyxTara onMagu. fflepoöog Boguficuga ^aMH 100 MHHr gecaTHHa ep öynuö, myHgaH fflepoöog Ba EoficyH öeKHHKnapuga 70.000 gecaTHHa ep y3namTHpHHHmH KepaK эgн . Ey pe^anap 1917 fiunru peBon^uoH ®;apaeHnap caöaönu aManra omMagu.

1914 fiHHH 1 uroHga H.H.CraxeeB CaBgo Ba caHoaT MUHucTpnurura OapFoHa caBgo-caHoaT a^uagopnuK ^aMuaTHHH ycTaB nofiuxacuHH TacgHK^amuHH cypaö Mypo^aar KHnraH. 1915 fiunu ycTaB TacgHKgaHHÖ, 1916 fiunga ^aMHaT y3 umuHH öomnagu. A^uagopnHK KanHTanu 2.500.000 pyönHH TamKHn khhhö, эгacннннг homh e3unraH 25.000 Ta Ba KypcaryBHH эгaпнк KunaguraH a^uanap HUKapunraH. TypKucToH reHepan- ryöepHaropu KypcaTyBHH эгaпнк KunaguraH a^uanap HHKapHHHmura KapmunuK Kuncaga, CTaxeeB xyKyMargaru MaHcaögop maxcnapHH ypTara conuö, ymöy a^uanapHH HHKapumra MyBa^^aK öyngu.

^aMHaTra naxTa, TaMaKH, rypyH экнm, HopBanunHK öunaH myFynnaHHm umnaö HHKapum KopxoHanapuHH Kypum, ynapga umnaö HHKapunraH KHmnoK xy^anuru MaxcynoraapH caBgocu öunaH myFynnaHHm, yfinap Kypum, KyHMac MynKnapHH cothö onum, xarTOKH, caBgo-caHoaT mupKaTHra xoc öynMaraH Ba3H$anap atHH, Kynuö KenraH axonura ccyganap öepum, ^aMHaTra Terumnu öynraH epnapHH H^apara öepum, coTHm, xarroKH HeT эппapga xaM y3HHHHr öynHMnapu, oMöopnapura эгa öynum, myHHHrgeK KapoBcu3 epnapHH y3namTHpHm Ba cyFopum umnapu öunaH myFynnaHHmra pyxcaT öepungu. Aкцнaпapнннг Ha3opar naKeTH yHTa ogaMHH, atHH

И.И.Стахеев, С.Пихтеев ва А.А.Мейзер кулида йигилган эди. Жамиятнинг кейинги йиллардаги ишлари манбаларда курсатилмаган.

1914 йили инженер С.Н.Чаев ва В.В.Бера Савдо ва саноат министрлигига улкада сугориш ишларини яхшилаш учун Янги Туркистон акциядорлик жамияти устав лойихасини тасдиклаб беришни сураб мурожаат килдиларЖамиятнинг асосий максади Сирдарё, Фаргона, Самарканд, Каспий олди, Еттисув вилоятларида, шунингдек, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида сугориш ишларини йулга куйишдан иборат булган. Шу билан бирга, жамият узининг хужаликлари ва текширув станцияларини тузиш, кишлок хужалик махсулотларини кайта ишлаш буйича корхоналарни ташкил килиш хамда узига тегишли булган ер, кучмас мулкларни сотишни хам кузлаган эди.

Жамиятнинг асосий капитали 1.000.000. рубл булиб, хар бирининг киймати 100 рублдан булган 10.000 та акция чикариши кузда тутилган. Жамиятнинг бошкармаси Петербург шахрида жойлашган. П.Галузо инженер Зевальдни хисоботига асосланиб, "1911 йилдан эътиборан Туркистонга янги ерларни узлаштириш ва сугориш ишларига ишчи кучини жалб килиш кийин булганлиги туфайли бу сохага хусусий капиталнинг кириб келиши кескин камайди. Шу билан бирга империя хукуматининг сугориш ишларини уз кулида саклаб колишга интилиши ушбу тармокда хусусий капиталга уз урнини эгаллашга имконият бермади" деган хулосага келган. Галузонинг бу фикрларига кисман кушилиш мумкин. Чунки, ушбу сохага киритилган маблаг, узок вактгача даромад олишга имкон бермаганлиги сабабли, сармоядорлар уз маблагларини бошка сохаларга куйишга харакат килган. Масалан, Янги Туркистон акциядорлик жамиятининг акциядорлик капитали 1915 йили етарли даражада тупланмаган. 1916 йилга келиб сармоядорларни жалб килишга уринишлар натижа бермади. Окибатда жамият фаолиятини бошламасданок тугатилди.

Империя хукумати янги ерларни узлаштириш хисобига пахта майдонларини янада кенгайтира олмаган булсада, бошка маданий усимликларни экишни камайтириш хисобига, пахта экиш майдонларини купайтириб борган. Пахта экиш майдонларнинг минг десятина хисобида усиш даражасини куйидаги жадвалда куришимиз мумкин:

Жадвал

D

Вилоятлар ва йиллар 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1911 1912 1913

Сирдарё 15,4 11,0 17,3 13,2 27,3 44,4 49,0 64,6 62,5

Фаргона 159,0 149,6 186,0 166,0 180,0 199,9 265,1 255,6 271,0

Самарканд 10,1 9,8 17,8 18,8 14,0 22,5 29,1 27,1 26,0

Каспий олди 10,3 20,2 15,0 13,3 11,0 21,9 34,5 37,7 41,5

Жами 194,8 190,0 236,1 211,1 232,3 288,7 377,7 385,0 401,0

Uzbekistan www.scientificpr02ress.uz Pa

Page 520

I

Курилган чора-тадбирлар натижасида 1902 йилдан 1913 йилгача утган 11 йил мобайнида пахта майдонлари 2 баробардан ошик кенгайди. XIX аср охирида Россия империяси пахтанинг % кисмини четдан сотиб олган булса, 1910 йилга келиб жахонда пахтани етиштириш буйича 5 - уринга чи;иб олди. Бу даврда АКЩда дунё пахтасининг 62,8 %, Х,индистонда 16,1 %, Мисрда 7,0 %, Хитойда 4,9 %, Россияда 4,4 %, Бразилияда 1,5 % ва бошка давлатларда 3,3 % етиштирилган.

1908 йили Россия империясида 220 та пахтани кайта ишлаш корхонаси булиб, шундан 204 таси Туркистонда, 15 таси Кавказда ва 1 таси Херсон губернясида жойлашган. Урта Осиёдан 1888 йили 873.092 пуд пахта олиб кетилган булса, 1907 йили бу ракам 10.776.765 пудга етди.

Улкада Фаргона вилояти пахта етиштириш буйича олдинда булиб, Россиянинг марказий корхоналарида Фаргона пахтасининг 70 % ва Бухоро пахтасининг 14 % ишлатилган. Фаргона пахтаси сифати жихатидан фа;ат Америкада етиштирилган пахта навларидан ва Миср пахтасидан кейин турган. Шу сабабли Фаргона вилоятида пахта экиш майдонларини кенгайтириш ва пахта микдорини купайтиришга асосий эътибор каратилди.

1910 йили Туркистон улкасида 30 млн. пуд пахта толасини етиштириш режалаштирилган эди. 1914 йили Биринчи жахон урушининг бошланиши окибатида, хукуматнинг асосий эътибори купро; харбий курол-аслахалар ишлаб чи;аришга каратилди. 1915 йили 20 январда Кукон биржа кумитаси маълумотларига кура, уруш окибатида Фаргона вилоятидан Россия корхоналарига бор-йуги 10126 вагон пахта олиб кетилган, холос.

1916 -1917 йиллар пахтани кайта ишлаш корхоналарининг купайиши кузатилади. 1917 йилда Туркистонда ушбу корхоналар сони 414 тага етди (1908 йилга нисбатан икки баробар купайди).

Россия империясида Салолин ва Саломас акциядорлик жамиятлари пахта ёги ишлаб чикариш буйича куплаб корхоналарни бирлаштирган. 1910 йили феврал ойида Москва ва Нижний Новгороддаги йирик кучмас мулклар эгаси савдогор З.М.Персиц акциядорлик жамиятини таъсис килди. 1912 йили жамият "Салолин-Волга ёг ишлаб чикариш акциядорлик жамияти" номини олди. Жамият ташкил топган вактда акциядорлик капитали 2.200.000 рублни ташкил килган. З.М.Персиц уз фаолиятини Россиянинг Европа кисми, Кавказ, Урта Осиё, Эрон ва Афгонистонда олиб бориб, асосан тайёр махсулотлар савдоси билан шугулланган. Нижний Новгородда жойлашган пахта ёги ишлаб чикариш корхонаси хам Салолин акциядорлик жамияти таркибига кирган булиб, унга хам Туркистон улкасидан чигит олиб келинган. Корхонада йилига 6.000.000 рубл микдорида пахта ёги ишлаб чикарилган.

Жамият асосан Фаргона вилоятида пахта чигити сотиб олган. М.П.Вяткин маълумотида, 1913 йилда Фаргона вилоятида жамият ёг ишлаб чикариш корхоналарини ишга туширганлиги, акциялар чикарилиши эвазига уларнинг асосий капитали 3.500.000 рублдан 7.000.000 рублга купайганлиги курсатилган. Жамиятнинг 1913 йили 1 июлда чикарилган хар бир акциясининг нархи 121 рубл 50 копеекни ташкил килган. Салолин жамияти 1913 йил 1 сентябрдан бошлаб беш йил давомида Вадьяевлар ширкатидан чигит сотиб олган. 1914 йили жамият 12.000.000 пуд чигитдан 1.800 минг пуд пахта ёги, 4.000.000 пуд кунжара, 6.000.000 пуд шелуха ишлаб чикарган. 1914 йили жамият фаолиятини кенгайтириш максадида, хукуматнинг рухсати билан акциядорлик капиталини 10.000.000 рублга купайтирган.

1913 йили октябр ойида Ростов-Дон Савдогар банки бошкармаси раиси С.Ф.Денисов ва Жанубий-Рус металлурглар жамияти бошкарма директори М.М.Ленский билан хамкорликда "Жанубий улкалар ёг ва химия махсулотлари ишлаб чикариш акциядорлик жамияти"-"Саломас"ни ташкил килди. Унинг акциядорлик капитали 5.000.000 сум килиб белгиланди. Саломас таркибига Кубан вилоятидаги 4 та ёг ишлаб чикариш корхонаси, ака-ука П ва Д.Унановлар савдо уйининг корхоналари, ака-ука И. ва Г.Бабаевларнинг Армавир шахридаги корхоналари, Уст-Лабинскдаги К.К.Анпектов ширкатининг мулклари киритилган. У корпоратив бирлашма сифатида иш юритган.

1915 йили Салолин акциядорлик жамиятининг девидентлари хар бир акциядан 10 рублдан 50 рублгача кутарилди. Саломас жамиятида эса 100 рубллик акциядан 70 рублдан девидент олинди. Уша даврларда хали хеч кайси бир акциядорлик жамият бу кадар катта девидент олмаган эди. Ушбу натижаларга эришиш асосан юкоридаги ташкилотларни бирлашуви ва инвестицияларни бир жойга жалб килиниши натижасида юзага келган деб хулоса чикариш мумкин.

1916 йили Салолин ва Саломас акциядорлик жамиятларининг йирик акциядорлари Жуков ва Вадьяевлар Петербургда бир неча корхоналарни кулга киритган. 1917 йили май ойида И.И.Стахеев Салолин жамиятининг назорат пакетини кулга киритган. Жамиятнинг 30.000 та акцияси Петербургнинг Х,исоб ва Ссуда банклари томонидан сотиб олинган.

ХУЛОСА

Туркистон улкасида тукимачилик сохасида акциядорлик жамиятларини ташкил килиш харакатлари булган. Жумладан, 1912 йили Савдо ва саноат министрлигига Г.Милованов исмли шахс Туркистон акциядорлик жамияти устав лойихаси тасдиклатиш учун топширган. Лойихада жамиятнинг асосий максади улкада хусусий ерларга эгалик килиш ва пахтани кайта ишлаш ва тукимачилик

корхоналари куриш курсатилган эди. Лекин жамиятга нафакат хусусий, хаттоки ижарага ер олишга хам рухсат берилмади.

1913 йили Савдо ва саноат министрлигига Самарканд когоз-мато ва тукув корхонаси акциядорлик жамияти устав лойихаси берилган. Жамиятни ишга тушириш учун, жами 2.000.000 рубл микдорида капитал йигилиши хам курсатилган. Туркистон генерал-губернаторининг ушбу жамият буйича Савдо ва саноат министрлигига юборган хатида: "Агарда жамиятни ташкил топишига рухсат берсак Лодз, Москва корхоналари касодга учраши мумкин", дейилади. Кейинчалик генерал-губернатор Самсоновнинг Министрлар Кенгашига юборган хатида хам "Туркистон улкасида факатгина пахтани кайта ишлаш корхоналари булиб, улардан тозаланган пахта Россиянинг Европа кисмидаги тукимачилик корхоналарига юборилади, уз навбатида у ерда ишлаб чикарилган тайёр махсулотларнинг ярми Туркистонга сотувга олиб келинади. Агарда Туркистонда шу каби корхоналар курилишига рухсат берсак, куйидаги ижобий ва салбий томонлари келиб чикади. Ижобий томони, Туркистон улкасида тукимачилик махсулотларининг нархи тушиб, биринчидан Урта Осиё ва Эронда инглиз ва немис махсулотларини сикиб чикарибгина колмасдан, балки Х,индистон бозорига хам бизнинг махсулотларимиз кириб бориши мумкин булади. Иккинчидан Туркистон улкасида ишлаб чикаришни кучайтириб иктисодий усишга туртки бериши мумкин. Лекин бошка томондан караганда, янги корхоналарнинг ташкил топиши, биринчидан, йилига улкадан олиб кетиладиган 11.000.000 пуд пахтани камайтиради. Бу темир йулларни касодга учратишига ва ундан тушаётган фойданинг кискариб кетишига, иккинчидан, Москва ва Россиянинг Европа кисмидаги тукимачилик корхоналарига пахта хом ашёси етказиб беришнинг камайишига, шунингдек, уларни тайёр махсулот бозоридан махрум булишга олиб келади" дейилган. Натижада ушбу акциядорлик жамиятига улкада корхоналар куришга йул берилмади. Бу албатта Россиянинг стратегик манфаатларидан келиб чиккан холда, узининг корхоналари ва темир йуллари оркали хазинага тушаётган фойдани камайтирмаслик, шу билан бирга улкадан асосан хом-ашё манбаи сифатида фойдаланиш билан белгиланди.

REFERENCES

1.Мусаев Н.У. Туркистонда капиталистик ишлаб чикариш муносабатларининг вужудга келиши.-Т., 1995.- Б.92.

2. УзР МДА. ф.И.- 1, 11- руйхат, 1163- иш , 1- варак.

3. Туркестанский сборник. Т 518, 1909, С.153.

4.УзР МДА. ф.И- 1, 11- руйхат, 732- иш , 10- варак

5.УзР МДА. ф.И- 1, 11- руйхат, 732- иш , 109- варак

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

6. Nasirov Otabek Nazirjanovich "FORMATION AND ACTIVITY OF JOINT-STOCK COMMERCIAL BANKS IN THE TURKESTAN REGION (LATE XIX -EARLY XX CENTURIES)", ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal// saarj, India, Vol. 10, Issue 6, June 2020, рр. 1509-1518

7. Насиров О.Н "Из истории потребительских товариществ в Туркестанском крае", Economics, PUBLISHING HOUSE «PROBLEMS OF SCIENCE)^^^™ импакт-фактор// 0,21, № 3 (46), 2020, С. 16-19

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Насиров О. Н «Россия империяси даврида Туркистонда темир йуллар курилиши сохасида иш юритган акциядорлик жамиятлар", ХОРАЗМ МАЪМУН АКАДЕМИЯСИ АХБОРОТНОМАСИ журнали , № 5/1,

Хива, 2020-5/1,Хива. Б. 62-64

9. Nasirov Otabek Nazirjanovich "Development of joint-stock business in Uzbekistan in the years of independence (on the example of the joint-stock company "Business Fund" ), Electronic journal of actual problems of modern science, education and training, 2019-III ISSN 2181-9750, http://khorezmscience.uz/en/index/single/5

10. Насиров О. Н "Узбекпахта акциядорлик жамияти фаолияти", Уз МУ хабарлари республика илмий журнали № 6, 2017 йил, 53-55бетлар

11. Насиров О. Н "Мустакиллик йилларида Узбекистонда телекоммуникация сохасини ривожланиши", Уз МУ хабарлари республика илмий журнали № 3, 2018 йил, 74-77бетлар

12.Насиров О.Н "Развитие акционерного дела в Узбекистане (1989-1996 гг)", WORLD SOCIAL SCIENCE Scientific - practical journal Scientific-practical journal of "Science of world" 2018

13.Насиров О.Н "Деятельность акционерных обществ в Узбекистане в 20-30 гг XX века", Молодой учёный. Международный научный журнал.№25, Казань, 2017 год, 254-255 бетлар

14. Насиров О.Н "Рус-Бухоро акциядорлик жамияти фаолияти", Уз МУ хабарлари республика илмий журнали № 4, 2017 йил, 86-88 бетлар

15. Nasirov Otabek Nazirjanovich "Order of Creation of Joint-Stock Companies in Turkestan In The Late Xix - Early Xx Centuries And Participation Of Foreign Capital In It", International Journal of Psychological Rehabilitation, Vol.24, Issue 07, 2020л Issn: 1475-719 (Скопус) pp. 8034-8042, https: //www.psychosocial .com/article/PR270778/18940/

https: //www.psychosocial .com/article-category/issue-7/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.